Qazax Juzları

Juz— (Qazaxca: жуз jüz جٷز, həmçinin "ordu" və "yüz (sayı) deməkdir). Dəşt-i Qıpçaq bölgəsindəki üç əsas qazax icmasının nəzarət etdiyi ərazilər adlanır. Bu ərazilərin əksəriyyəti indiki Qazaxıstanın sərhədlərini əhatə edir.

• Böyük Juz (Qazaxca: Ұлы жүз / Ulı jüz / ۇلى جٷز) və ya Uysun ordası. Cənubi və Cənub-Şərqi Qazaxıstan, şimal-qərb Çin (Sincan) və Özbəkistan hissələrini əhatə edir.
• Orta Juz (Qazaxca: Орта жүз / Orta jüz / ورتا جٷز) və ya Argın ordası. Mərkəzi və Şərqi Qazaxıstanı əhatə edən 6 qəbilədən ibarətdir.
• Kiçik Juz (Qazaxca: Кіші жүз / Kişi jüz / كٸشٸ جٷز)) və ya Alşin ordusu Qərbi Qazaxıstanı əhatə edən üç tayfadan ibarətdir.

Qazax Juzlarının xatırlandığı ilk mənbə XVII əsrə aiddir. Velyaminov Ezernova (1919) görə, juzun yaranmasının səbəbi Daşkənd, Türküstan və Sayram kimi vacib şəhərlərin ələ keçirilməsi idi. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, juzlar XVI əsrin ortalarında köçəri tayfalar hərbi birləşmələr qurarkən Qazax xanlığının dağılması ilə yaranmışdır.^[1] Yuri Zuev isə juzların coğrafi xüsusiyyətlərinə görə meydana gəldiyini iddia edir, buna görə Böyük Juz Balxaş gölü ilə cənub və cənub-şərq çöllərini digər iki juzdan ayırır. Qazax əfsanələrinə görə, Qazax türklərinin qurucu atasının üç oğlu vardı və bu uluslar da onlara verildi.

Tarixən, Böyük Juz— (qazaxca: Ұлы жүз, Ulı jüz, ۇلى جٷز ; Rusca:Старший жуз, Staršij žuz. Qədim Monqol İmperiyasının Cığatay xanlığı torpaqlarını, İli çayı və Çu çayı hövzələri bugünkü cənub-şərqi Qazaxıstan və İli-Qazax Muxtar dairəsi arasındakı bölgələri əhatə edir.^[2] Böyük juzlara Uysun juzlar da deyilir. Böyük Juz ilk dəfə 1748-ci ildə Əbul xan ilə çölün təhvil verilməsi üçün göndərilən Tatar elçisi Anna İvanovnanın qeydlərində meydana çıxdı. Tədqiqatçı Nikolay Aristovanın dediyinə görə 19.əsrin ikinci yarısında Büyük Juzun təxminən 550 nəfər idi. Böyük Juzun torpaqları 1820-ci ildə Kokand xanlığı tərəfindən, 1850–1860-cı illər arasında isə Rus İmperiyası tərəfindən işğal olundu. Qazaxıstan Respublikasının keçmiş prezidenti Nursultan Nazarbayev, Qazaxıstan Kommunist Partiyasının keçmiş işçiləri Dinmukhamed Konayev, məşhur şair Jambyl Jabayev kimi xüsusi adamlar da Böyük Juzların müvəkkilləridir. 19-cu və 20-ci əsrin əvvəllərində tayfaların adını yüksəltmək üçün bir sıra işlərə başladılar.

• Dulad (Qazaxca: Дулат, Duwlat, دۋلات)
• Janıs (Qazaxca: Жаныс, Janıs, جانىس)
• Sıyğım (Qazaxca: Сиқым, Sïqım, سئقىم)
• Botbay (Qazaxca: Ботбай, Botbay, بوتباي)
• Şimşir (Qazaxca: Шымыр, Şımşır, شىمشىر)
• Jalayır (Qazaxca: Жалайыр, Jalayır, جالايىر)
• Qanqlılar (Qazaxca: Қаңлы, Qañlı, قاڭلى)
• Alban (Qazaxca: Албан, Alban, البان)
• Suyan (Qazaxca: Суан, Kuğu, سۋان)
• Sarı-Uysun (Qazaxca: Сары-үйсін, Sarı-üysin, سارى-ٷيسٸن"Sarı Uysin")
• Şapıraşdı (Qazaxca: Шапырашты, Şapıraştı, شاپىراشتى)
• Sirgəli (Qazaxca: Сіргелі, Sirgeli, سٸرگەلٸ)
• Oşaqtı (Qazaxca: Ошақты, Oşaqtı, وشاقتى)
• İstı (Qazaxca: Ысты, İstı, ىشتى)
• Şanışqılı (Qazaxca: Шанышқылы, Şanışqılı, شانىشقىلى)

Orta Juz — (Qazaxca: Орта жүз, Orta jüz, ورتا جٷز ; Rusca: Средний жуз, Srednij žuz). Qədim Qızıl Orda dövlətinin şərq tərəfi və indiki Qazaxıstanın daxili və şərq hissələrini əhatə edirdi. Abay Kunanbayev, Əhməd Baytursunov, Çokan Vəlixanov və Əlixan Bökeyxan kimi məşhur şairlər Orta Juzda doğulmuşdur.

Orta Juzu birləşdirən tayfalar:

• Arğın (Qazaxca: Арғын, Arğın, ارعىن)
• Kereitlər (Qazaxca: Керей, Kerey, كەرەي)
• Naymanlar (Qazaxca: Найман, Nayman, نايمان)
• Qonirat (Qazaxca: Қоңырат, Qoñırat, قوڭىرات)
• Qıpçaqlar (Qazaxca: Қыпшақ, Qıpşaq, قىپشاق)
• Taraqlı (Qazaxca: Тарақты, Taraqtı, تاراقتى)
• Vaq (Qazaxca: Уақ, Waq, ۋاق)

Kiçik Juz— (Qazaxca: Kiшi жүз Kişi jüz, كٸشٸ جٷز ; Rusca: Младший жуз Mladšij žuz). Noqay Ordasının keçmiş torpaqlarını, bugünkü Qərbi Qazaxıstanı və Rusiyanın Omsk ilə Orenburq şəhərlərini əhatə edən ərazilərdə qurulmuşdur. Kiçik Juz Noqay Ordasının noqayları tərəfindən qurulmuşdur. Qazaxıstanın qərbində qurulan Noqay Ordası Kuban çayının çölündə qazaxlar, noqaylar və ruslar tərəfindən məğlub edildi. 18-ci əsrdə daxili Rusiya şəhərlərinə təhlükə yarandıqları üçün Rusiya İmperiyası Alp dağlarını Ural dağları göndərmək üçün Qalmuklarla ittifaq qurdu. Alşınlar burada Kiçik Juz qurdu. Qazak-Qalmuk mübarizələri zamanı Xivə xanlığı Mangistau yarımadasını ələ keçirtdi. Rusiya İmperiyasına qarşı müqavimət göstərən İsatay Taymanoğlu (Qazaxıstan: Исатай Тайманұлы, 1791–1838) və Mahambet Otemisoğlu (Qazaxıstan: Махамбет Өтемісұлы, 1803 / 4–1846) kimi vacib insanlar Kiçik Juzdan idilər. Kiçik Juzlar üç tayfadan ibarət idilər.

• Bayırlı (Qazaxca: Байұлы, Bayrlı, بايرلى)
• Alimoğlu (Qazaxca: Әлімұлы, Älimulı, ٵلٸمۇلى)
• Jetiru (Qazaxca: Жетіру, Jetiruw, جەتٸرۋ)

• Qazax boyları
• Qazax xanlığı
• Yeddisu

• Orta Asya ' nın Svat Soucek, "Tarihi". Cambridge University Press (2000).
• W. W. Bartold, Orta Asya, Leiden tarihi Dört çalışmalar: E. J. Brill, 1962.
• А. Т. Толеубаев, Ж. К. Касымбаев, М. К. Койгелдиниев, Е. Т. Калиева, Т. Т. Далаева, перевод с казахского языка С. Бакенова, Ф. Сугирбаева. — История Казахстана. Изд-во "Мектеп", 2006 г.—https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96zel:KitapKaynaklar%C4%B1/9965336288