Marağa xanlığı

Xanlıq
Marağa xanlığı
XVIII — XIX əsrlərdə Marağa xanlığı[1]
←   →  — 1925
Paytaxt	Marağa
Ən böyük şəhər	Marağa
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili, fars dili
Dövlət dini	İslam (Şiəlik)
İdarəetmə forması	mütləq monarxiya
Sülalə	Müqəddəm eli
Xan
•	Əliqulu xan Müqəddəm
•	Hacı Əliməhəmməd xan Müqəddəm
• (1763–1797)	Əhməd xan Müqəddəm
• 1797–1811	Cəfərqulu xan Müqəddəm
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Qarğalartəpəsi yaşayış yeri Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə yaşayış yeri (Babək) Üzərliktəpə yaşayış yeri Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr Kaspiana Şirvan
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Arran Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Qarabağ 1230-cu illər Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Azərbaycan tayfaları Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli oyanış Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Qarabağ müharibəsi 1988-1994 Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 İkinci Qarabağ müharibəsi 2020 Böyük Qayıdış Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı
b m r

Marağa xanlığı — şərqdən Miyana, şimaldan Təbriz xanlığı, qərbdən Urmiya gölü, cənubdan Ərdalan xanlığı ilə həmsərhəd Azərbaycanın cənub xanlığı.

Marağa vilayəti I Şah Abbasın hakimiyyəti dövrundə Azərbaycanın məşhur ellərindən biri Cavanşir tayfasının Müqəddim adlı qoluna mənsub idi.^[2] Həmin vilayətin ərazisi səfəvi dövlətinə hərtərəfli qulluq göstərən müqəddim Mir ağa xan Soltanın soyurqalına verilmişdir.^[3] Bu dövrdən etibarən Mir Ağa xan Soltanın nəsli növbə ilə Marağa vilayətində hakim olmuşlar. XVIII əsrin 20-ci illərində (1724-cü ildən sonra) Azərbaycanın bir sıra vilayətləri, ocümlədən Marağa Osmanlı qoşunlarının işğalına məruz qaldığı bir dövrdə həmin yerlər osmanlı Teymur paşanın hökmranlığı^[4] altında idi. Nadir Qulu xan Azərbaycana qoçun çəkdiyi ərəfədə baş Vəkil^{[qeyd 1]} Həsən Əli olmaqla müqəddim tayfası üsyan qaldırıb Nadir şahın köməyi ilə Marağanı türklərdən azad etdi.

Nadir Qulu xan Marağaya gəldikdən sonra tayfa başçısı (iri feodal) Əbdürrəzaq Müqəddəmi vilayətə hakim (1730) təyin etdi.^[5] Lakin az sonra o, Nadir Qulu xanın xəyanətindən ehtiyat edərək ailəsi ilə Bağdada qaçdl.^[6] Marağa vilayətinin idarəsi Həsənəli bəy Vəkilə (1737) tapşırıldı.^[7] Həsənəli bəy Vəkilin vəfatından (1744) sonra onun yerini Nadir şahın rəsmi fərmanı əsasında oğlu Əliqulu xan Müqədddim tutdu. Nadir şahın ölümündən sonra Əliqulu xan Müqəddim hər cür asılılığa son qoyaraq Marağanı müstəqil xanlıq, özünü də hakim elan etdi.

XVIII əsrin ortalarında zorakılıqla Nadir şahın hakimiyyəti altında birləşdirilmiş ölkələr iri feodallar tərəfindən idarə olunan ayrı-ayrı xanlıqlara (feodal dövlətlərinə) parçalandı.^{[qeyd 2]} İran və ona daxil olan vilayətlərdə feodal pərakəndəliyi özünün yüksək zirvəsinə çatdı. Ara müharibələri və mərkəzi şah hakimiyyəti uğrunda gedən müharibələr bir-birinə qarışdı.

XVIII əsrin ikinci yarısında İran hakimiyyəti uğrunda gedən müharibələr paytaxtın 6 dəfə dəyişilməsinə və mərkəzi hakimiyyətin 14 dəfə biri digəri ilə düşmənçilik edən müxtəlif feodalların və sülalələrin əlinə keçməsinə səbəb oldu.^[8] Bu dövrdə İran taxt-tacı uğrunda bir-birilə qarşıya duran iyirmiyə yaxın nüfuzlu sərkərdə mübarizə aparırdı.^[9]

İranda belə vəziyyyətin davam etməsi, mərkəzi dövlət aparatının tamamilə dağılması ayrı-ayrı vilayətlərdə irsən iqtisadi və siyasi hakimlər olan yerli iri feodallara müstəqil hökmranlıq etmək imkanı verdi.^[10]

Beləliklə tarixən əmələ gələn obyektiv şəraitlə əlaqədar olaraq İran, Gürcüstan, Əfqanıstan, Dağıstan və başqa yerlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da müstəqil dövlətlərdən ibarət yerli xanlıqlar yaranmış oldu.

Əsas məqalə: Azərbaycan xanlarının siyahısı

Sıra	Xan	Hakimiyyət illəri	Haqqında
1	Əliqulu xan Müqəddəm
2	Hacı Əliməhəmməd xan Müqəddəm
3	Əhməd xan Müqəddəm	1763–1797
4	Cəfərqulu xan Müqəddəm
5	Mirzə Hüseyn xan Müqəddəm
6	Hacı Əli xan Müqəddəm	1807–1867
7	Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm	1843–1896
8	Səməd xan Şücaətdövlə	1852–1914
9	İsgəndər xan Sərdar Nasir Müqəddəm

Marağa xanlığını təşkil edən mahallar aşağıdakılar idi:

• Təkab mahalı — Marağa xanlığının cənub-şərqində yerləşən ən böyük mahallardan biri idi. O, şimaldan sərəs, Qaraağac, cənubdan Miranşah, şərqdən Ənguran, qərbdən Sayınqala ^{[qeyd 3]} mahalları ilə həmsərhəddir. Mahalın ərazisi dağlıqdır. Bulaq və buradan axan yeganəTəkəb çayı əhalini su ilə təmin edirdi. Təkəb mahalı çox geniş əraziyə malik olduğu üçün inzibati cəhətdən Tikantəpə və Aşağı təkab nahiyyələrinə ayrılırdı.

Təkab ^{[qeyd 4]} mahalının ümumi inzibati mərkəzi mühüm ticarət və strateji əhəmiyyətli olan Tikantəpə kəndi idi. Burada dükanlar, həftəbazarı və hamam var idi.^{[qeyd 5]}

• Sayınqala mahalı ^{[qeyd 6]} — xanlığın cənub-şərqində yerləşən bu mahal şimaldan Əcirli, Çahar döl mahalları, cənubdan Kürdistan (Saqqız mahalı), şərqdən Təkab mahalı, qərbdən Kürdistan (Bokan mahalı) ilə həmsərhəddir. Əhali əsasən maldarlıqla məşğul idi.

Mahal onun qərb sərhəddindəki Cığatu çayının ^{[qeyd 7]} Sarıq qolu və burada mövcud olan çeşmələrin suyu ilə təmin edilirdi.

Sayınqaladan başqa yerlərə gedən yollar (Miyandab və Təkab yollarını istisna etməklə) yarasızdır. Nisbətən əlverişli olan Miyandab və Təkəb yolları da yağışlı və qarlı günlərdə keçilməz olurdu.

Mahalın cənub-qərbində Kirifli dağı uzanır. Orada bir sıra mağaralar vardır. Dağın müxtəlif yerlərində və mağaraların divarlarında çoxlu daşüstü təsvirlər və yazılar vardır.^{[qeyd 8]}

Mahalın mərkəzi Kürdistana gedən yol üzərində yerləşən Sayınqala kəndi müəyyən strateji və hərbi əhəmiyyətə malik idi. Sayınqalada Böyük xan, Mirzəcan, Qırx ayaq və Şah Məhəmməd Novdanı adlı çeşmələr axırdı. Çox güman ki, kənddəmüdafiə əhəmiyyətli Sayın adlı qalanın olması ilə əlaqədar olaraq ona həmin ad verilmişdir.

• Əcəbşir mahalı — xanlığın şimal-qərb hissəsində yerləşmişdir. O, şimaldan Dehxarqan mahalı, cənub və qərbdən Urmiya gölü, şərqdən Marağa ilə həmsərhəddir. Əcəbşirin ərazisi Qalaçay və bir sıra çeşmələr hesabına suvarılırdı. Mahal Marağa və Dehqarxan şəhərləri ilə rahat karvan yolu vasitəsilə birləşirdi. Mahalın mərkəzi eyni adlı kənd idi. Burada dükün və həftəbazar mövcud idi.
• Qarağac mahalı — xanlığın cənub-şərqində yerləşib şimaldan Sərəskənd, cənubdan Təkab mahalı, şərqdən Sərab xanlığı, qərbdən Marağa mahalı ilə həmsərhəddir. Mahal Aydoğmuş, Qala, Quşqovan, Qaranqu çayları və bir sıra çeşmələr vasitəsilə su ilə təmin edilirdi. Qaraağacda bir sıra tarixi abidələr və müalicə əhəmiyyətli mineral su mənbələri vardır. Mahalın mərkəzi Qarağac kəndi idi. Kəndin yaxınlığında hündür bir təpə üzərində müdafiə əhəmiyyətli Ərzaxoran adlı qala var idi.^{[qeyd 9]}
• Binəb mahalı — mərkəzi eyni adlı qəsəbə idi. Binab Marağa şəhərinin 16 kilometrliyində yerləşir. Əhali Sofi çayından və quyu suyundan istifadə edirdi. Burada bir karvansara, bir neçə dükkan bə həftəbazarı var idi.
• Miyandab mahalı — mahal Marağanın cənub-qərbində,Urmiya gölünün sahilində və tam düzənlikdə yerləşmişdir. O, şimaldan Kavdil kəndi, cənubdan Tatau, şərqdən Çığıtı və qərbdən Urmiya gölü ilə həmsərhəddir. Miyandabın havası istiya maildir və ərazisinin müəyyən hissəsi bataqlıqdır. Burada ilin bütün fəsillərində mal-qaranın otlaması üçün yaş yem olduğu üçün qoyunçuluq geniş yayılmışdır.

Mahalın mərkəzindən əlavə, onun böyük kəndləri olan Qabanava və Zənciravada da həftəlik bazar təşkil edilirdi. Miyandabı başqa şəhər və mahallarla rahat karvan yolları birləşdirir. Mahalın mərkəzi Miyandab qəsəbəsi idi. ^{[qeyd 10]} Xanlığın başqa mahallarına nisbətən burada ipəkçilik daha artıq inkişaf etmişdir.

Marağa mahalı — Marağa mahalına Marağa şəhəri və mahala tabe olan kəndlər daxil idi.^[12]

Cənubdan Kürdistan(Saqqız mahalı), şərqdən Miyana, şimaldan Təbriz xanlığı, qərbdən Urmiya gğlü və Kürdistanla (Sulduz mahalı ilə) həmsərhəddir. Onun havası Urmiya gölü ilə həmsərhəd olan yerlərdə nisbətən isti, dağlıq yerlərdə (Cənub və Şərq sahələrdə) isə mülayimdir.^[13]

Xanlığın ərazisindən axan sofi, Zərrinə, Siminə (tas be sər), Ağ, Sərgünə və Qızılca adlı dağlardan alırdı. Marağanın torpağı münbit, bərəkətli və məhsuldardır.

Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, bağçılıq və maldarlıqdan ibarət idi.^[14] Eyni zamanda burada bir sıra başqa dənli bitkilər, pambıq, bəzərək və s. bu kimi kənd təsərrüfatı məhsulları becərilirdi.^[15] Marağada üzümçülük Azərbaycanın başqa vilayətlərinə nisbətən daha geniş yayılmışdı.^[14] Maldarlıqla məşğul olan əhali vilayətin şərq və cənub sahələrində yaşayırdılar.

XVIII əsrin II yarısında əhalinin əsas peşələrindən biri də bağçılıq və bostançılıq idi. ayrı-ayrı xanlıqlarda külli miqdarda müxtəlif növlü meyvə və bostan məhsulu yetişdirilirdi.^[16] bunların içərisində üzümcülük daha geniş yer tuturdu. Başqa xanlıqlara nisbətən Marağa, Urmiya və təbriz vilayətlərində daha bərəkətli və keyfiyyətli məhsul əldə edilirdi. Xanlıqların kənd təsərrüfatında pambıqçılıq və ipəkçilik də müəyyən yer tuturdu. Xanlıqlar dövründə pambıq, ipək istehsalı Marağa, Ərdəbil və Urmiya xanlıqlarında daha geniş yayılmışdı. Xanlıqlarda, xüsusi ilə təbriz, Marağa, Sərab və urmiyada geniş tut ağacları sahələri var idi, bu da həmin vilayətlərdə ipəkçiliyin inkişafına əlverişli şərait yaradırdı.^[17]

Əvvəlki dğvrlərdə olduğu kimi, XVIII əsrin II yarısında da şəhər təsərrüfat həyatının əsas sahələrindən birini sənətkarlıq təşkil edirdi. Müstəqil xanlıqların meydana gəlməsi ölkənin iqtisadi həyatında cüzi dirçəlişə səbəb olsa da, feodal münasibətləri, natural təsərrüfat geridə qalmış kustar sənayenin inkişafına imkan vermirdi. Feodal münasibətlərinə xas olan xüsusiyyətlərlə əlaqədar olaraq bu dövrdə təsərrüfat, eləcə də sənətkarlıq müəyyən durğunluq xüsusiyyətlərinə malik idi.^[18] Buna baxmayaraq, XVII əsrin ikinci və XVIII əsrin birinci yarısına nisbətən xanlıqlar dövründə sənət və sənətkarlıq sahələrində müəyyən yüksəliş hiss olunurdu. Sənətkarlar əsasən xanlıqların paytaxtları Təbriz,Ərdəbil, Urmiya,Xoy, Marağa,Əhər, Sərab kimi böyük şəhərlərdə,Xalxal,Səlmas,Mərənd, Dehxarqan, Nəmin və sairə ikinci dərəcəli şəhərlərdə, qismən mahal mərkəzlərində (qəsəbələrdə və böyük kəndlərdə) toplanmışdılar.

Xanlıqda dəmir,mis,daş kömür və mərmər daş mədənləri var idi. Marağanın 50 kilometrliyindəki Daşkəsən nahiyyəsindən çıxan mərmər daşları öz keyfiyyəti ilə bütün Azərbaycanda şöhrət qazanmışdır. burada həm də çoxlu miqdarda mədən suları vardır.

Toxuculuq — sənətkarlığın bu sahəsində birinci yeri ipək parçaların toxunması tuturdu. XVIII əsrin ikinci yarısında Təbriz, Marağa, Urmiya çəhərlərində müxtəlif növ və çeşidli ipək parçalar toxunurdu.^[19] Azərbaycan xanlıqlarında xalçaçılığın geniş yayılması boyaqçılıq sənətinin daha da inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur.^[20] Onun müxtəlif şəhərlərində, o cümlədən Təbriz,Ərdəbil,Marağa,Urmiya,Xoy,Salmas və Sərab şəhərrlərində çoxlu boyaqçıxanalar fəaliyyət göstərirdi.^[21]

Metal emalının əsas sahələrindən biri də dəmirçilik idi. Dəmirçilər balta,mişar, qıfıl, iynə, nal,bıçaq tiyələri, kənd təsərrüfatı alətləri, ev şeyləri və s. istehlak alət və vəsaitləri hazırlayırdılar.^[22] Xanlıqlar dövründə gözəl ornamentlərlə bəzənmiş saxsı qablar, tikintilər üçün bişmiş kərpic və rəngarəng kaşıların istehsalı da geniş yer tuturdu.

XVIII əsrin ikinci yarısında ölkənin müxtəlif xanlıqlara bölünməsi, xanlar arasında gedən şiddətli rəqabət, feodal-ara müharibələri, kəskin sinfi ziddiyət və vaxtaşırı xarici hücumlar xanlıqlarda lazımi miqdarda silahlı dəstələrin saxlanılmasını və onların silahlandırılması zəruriyyətini meydana çıxardı. Məhz buna görə də, xanlıqlarda əslahələr hazırlayan çoxlu sənətkarlar, "Əsləhəsazlar" və onların fəaliyyət göstərdikləri müəssisələr, "cəbbaxanalar" meydana gəlmişdi.^[23]

Cəbbaxanalarda əsasən soyuq (qılınc, nizə, xəncər, iri bıçaq), qismən atəş açan (zənburək, top, barıt, çaxmaqlı tüfəng) və baçqa silahlar istehsal edilirdi.^[24]

Cəbbəxana,dabbaqxana və bu kimi emalatxanalar istisna edilməklə, sənətkar dükanları əsasən şəhər bazarlarında yerləşirdi. Gön hazırlama, dəri aşılama, bir sözlə dabbaqxana çoxlu su tələb etdiyi və ətrafa xoşagəlməz qoxu yayıldığı üçün belə sənətlə şəhər daxilində, bazarlarda məşğul olmaq olmazdı. Ümumiyyətlə xanlıqlar dövründə mövcud olan sənət sahələri əsasən aşağıdakılar idi:

Dərzi Zərgər Borkçu Nalbənd [qeyd 11] Başmaqçı Dəmirçi Misgər

Halvaçi Dabbaq [qeyd 12] Sərrac [qeyd 13] Nəccar Toxucu Memar Bənna Boyaqçı

Keçəci Əsləhəsaz Nəqqaş Şərbaf [qeyd 14] Qundaqsaz [qeyd 15] Həllac Həkkak Kürəpəz

Sənətkarların müəyyən hissəsi, xüsusi ilə nadir sənətkarlar bilavasitə xanlıqlara və onların aparatlarına mənsub idi. Bu kateqoriya sənətkarlara əsləhəsazlar, yüksək ixtisaslı tikinti ustaları (memarlar, bənnalar, həkkaklar və s.) daxil idi. Onlar xanın razılığı olmadan xanlıq ərazisini və emalatxananı tərk edə bilməzdilər.^[25]

Şəhərlərin iqtisadi əsasını təşkil edən bazarlar ticarət və sənətkarlığın başlıca mərkəzləri hesab olunurdu. Onlar məscidlərlə yanaşı şəhərin izdihamlı ictimai yerlərində yerləşirdi. Ardı-arası kəsilməyən xarici hücumlar və təbii fəlakətlər bazarlara ağır zərbə endirsə də, ölkənin iqtisadi mərkəzi olduğu üçün yerli hakimlər tərəfindən bərpa edilib qaydaya salınırdı. Ərdəbil, Urmiya, Marağa şəhərləri Əhər, Sərab və Makuya nisbətən böyük olduğu və əlverişli ticarət yolları üzərində yerləşdiyi üçün qismən geniş bazarlara malik idilər.^[26]

Bazarlar haqqında məlumat verən müəlliflər onların izdihamlı olduğunu xüsusi ilə qeyd edirlər. İ. P. Berezin bazarlardakı ümumi vəziyyəti belə təsvir edir:

Əhalinin çox əksəriyyəti səhərdən axşama qədər bazarlarda dolaşır. Varlı kişi və qadınlar bazarlara öz nökərləri ilə gəlirlər. Onların arxalarında və qabaqlarında gedən nökərlər qarşıya çıxan hər bir şeyi itələyib yol açmağa çalışırlar. Yüklü və yüksüz heyvanların dolaşmaları bazardakı hərəkəti daha da çətinləşir. Ümumi basabas,o yan bu yana qaçan hanbalların hay-küyü,dəmirçi,dülgər,misgər dükanlarından ucalan çəkic səsləri,at və eşşəklərin səs-küyü,yük daşıyanların "xəbərdar","xəbərdar" səsləri,itələnib kənarlarda yıxılmış yoxsulların iniltisi,dilənçilərin "ya Əli,ya Hüseyn" nalələri,piştaxta üzərində oturan tacirlərin pulsuz mal aparmaq istəyən dövlət məmurları ilə söyüşmələri,qəsidə oxuyan dərvişlərin səsləri və sairə ilk dəfə bazarı müşahidə edən avropalılarda unudulmaz bir xatirə yaradır.[27]

Daxili ticarət(todansatış) pul və yaxud öhdəlik yolu ilə (nisyə) aparılırdı. Öhdəlik üzrə ticarət etibarlı və bir-birinə lazımi inamlı olan tacirlər arasında aparılırdı. bu kimi ticarət hüququ sənədlər əsasında aparılmalı idi. topdansatış işində isə tacirlər arasında yayılan müqavilənamənin forması satndart və biri digərinin eyni idi. Yeni-yeni müqavilələr bağlanarkən təkcə tacirlərin ticarət məhsullarının adları, verilməli mal, ödəniləsi pulun miqdarı və tarixi dəyişirdi.^[28] Bağlanan müqavilələr ətrafında anlaşılmazlıq və mübahisələr baş verdiyi təqdirdə, bu münaqişələr üç adil şahidin ifadəsi əsasında həll edilirdi. i. N. Berezinin yazdığına görə, şahidlərin tərkibində qadınlarda da iştirak edə bilərdilər.

Azərbaycanın coğrafi mövqeyinə görə bir çox tranzit-ticarətyolları üzərində yerləşmiş və xarici ticarət üçün münasib şəraitə malik ölkə idi. Onun müxtəlif şəhərlərindən rusiyaya,Osmanlı dövlətinə, İrana, Gürcüstana, Kürdistana,İraqa və başqa ölkələrə əlverişli ticarət yolları gedirdi.

Eyni zamanda bir sıra tacirlər qonşu ölkələrin (Rusiya, Türkiyə, İranın) tranzit yollarından istifadə edərək, Azərbaycanla Avropa və daha uzaq ölkələr arasındakı ticarət əlaqələrini genişləndirirdilər. Bunun nəticəsində orta əsrlərdə, xüsusilə xanlıqlar dövründə Azərbaycanın müxtəlif vilayətlərində mövcud olan karvan yollarının bir çoxu ilin bahar, yay və pauız fəsillərində tacir karvanları ilə dolu olurdu.^[29]

XVIII əsrin ikinci yarısında ictimai əmək bölgüsünün daha da mürəkkəbləşməsi, mal-pul tədavülünün artması, ayrı-ayrı vilayətlərdə müstəqil xanlıqların yaranması, nisbi əmin-amanlığın əmələ gəlməsi xarici ticarətin qismən dirçəlməsinə müsbət təsir göstərdi. Bu dövrdə bir xanlıqdan digərinə kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq məhsulları, duz,Orta Asiya,Zaqafqaziya,Dağıstan, İran, Rusiyaya əlvan mərmər daşlar,taxıl, mal-qara, gön, dəri, yun,ipək,pambıq, quru meyvə, xalı,badam,istiot vəs. bu kimi şeylər ixrac edilirdi.

Xanlıqlar dövründə iqtisadi həyat feodal-natural əsasları üzərində qurulmuş olsa da, hakim siniflərin ehtiyacı üzündən onların kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsulları bəzən beynəlxalq ticarət meydanına çıxarılırdı. qeyd etmək lazımdır ki, xarici ticarətdə bütün xanlıqlar eyni səviyyədə iştirak etmirdi. Bu sahədə onların tutduğu coğrafi mövqe və istehsal etdikləri məhsulun xarakteri həlledici rol oynayırdı. Qaradağ,Sərab,Maku xanlıqlarının ticarətdəki fəaliyyətini Marağa, Xoy, Ərdəbil, Urmiya və Təbrizlə müqayisə etmək olmaz. Əslində müəyyən karvan yolları üzərində yerləşən axırıncı beş vilayət də bu cəhətdən bir-birindən fərqlənirdi.^[30]

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın xarici ticarəti sahəsində Rusiya başlıca yeri tuturdu.^[31] Bunun səbəbi rus ticarət gəmilərinin Xəzər dənizində fəallığı, ticarət yollarında nisbətən əmin-amanlığın yaranması, rus mallarının keyfiyyətli olması, rus bazarının Azərbaycan məhsullarına olan ehtiyacı və tacirlərə münasibət idi. P. Q. Butkovun yazdığına görə, Rusiyadan gətirilən ticarət məhsulları lazımlı, keyfiyyətli və ucuz olduğu üçün yerli əhali, xüsusi ilə geniş və sadə kütlə onu çox sevinc və razılıq hissi ilə alırdı.

Azərbaycanda üzümçülüyün başlıca mərkəzi olan Marağa xanlığında istehsal edilən məhsulun üçcə bir hissəsi Rusiyaya, qalan hissəsi başqa qonşu ölkələrə ixrac edilirdi.^[32]

Marağa şəhəri Sərhənd dağının cənub ətəklərində dəniz səthindən 1400 metr hündürlükdə yerləşir.^[33] Onun havası mülayim və rütubətlidir. Şəhər Elxanilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın paytaxtı olmuşdur.^[33] O, Hülakü xanın hakimiyyəti zamanı daha da çiçəklənmiş və abadlaşmışdır. Bu dövrdə Marağada bir sıra əhəmiyyətli binalar, o cümlədən uzunluğu 356 və eni 136 metr olan^[34] məşhur rəsədxana (1274-cü ildə) tikilmişdir.^[35]

Sofi, Mordli, Lilan çaylarının ayrılan qolları və bulaqlardan əmələ gələn çeşmələr Marağanı su ilə təmin edirdi. Suyun bolluğu mahalı geniş otlaqlar və yem ehtiyatı ilə zənginləşdirmişdir.^{[qeyd 16]} Belə zəngin yem ehtiyatına malik olan şəhərin ətrafında möhkəm qala divarları və istehkamlar salınmışdı.^[36] Şəhərin xanlıqlar dövründəki vəziyyəti barədə məlumat verən mənbələrin birində göstərilir ki, bu dövrdə Marağada ticarət əhəmiyyəti daçıyan zəngin üstüörtülü bazar olmuşdur.^[37]

Müvafiq dövrdə şəhərdə yaşayan əhalinin sayı haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onlardan Hacı Zeynalabdin Şirvani burada 6000^[38] və "İranın ətraflı təsviri" əsərinin müəllifi 15000^[37] adam yaşadığını xəbər verirlər. Başqa mənbələrin verdiyi məlumatı^[39] və dövrün tarixi şəraitini nəzərə aldıqda, Hacı Zeynalabidinin irəli sürdüyü fikrin münasib olduğu aydın görünür.

Ola bilsin ki,"İranın ətraflı təsviri"nin müəllifi yalnız şəhərdə deyil, həm də onun ətraf kəndlərində yaşayan əhalini də nəzərə almışdır. Əslində bu dövrdə Marağanın özündə 6–8 mindən artıq əhali yaşaya bilməzdi. Əhalinin əsas məşğuliyyəti sənətkarlıq,ticarət,maldarlıq,əkinçilik,üzümçülük idi. Marağada üzümçülüyün geniş yayılması haqqında məlumat verən S. Korsun yazır:

Əhali arasında üzümçülük əsas yer tutduğu üçün bütün şəhər on verstlərlə uzanan üzüm bağları ilə əhatə olunmuşdur.[39]

Marağada hazırlanan üzüm məmulatı (doşab, çaxır, sirkə, kişmiş, səbzə və başqaları) satış üçün qonşu vilayətlərə və xarici ölkələrə göndərilirdi. Badam bitkisinin yetişdirilməsi və ticarəti də burada geniş yayılmışdı.

Məlum olduğu kimi, xanlıqlar dövründə İranda Zəndlər, sonra Qacarlar sülaləsi hakimiyyət başına gəlmişdir. Obyektiv amillərlə əlaqədar olaraq, hər sülalə özünəməxsus daxili və xarici siyasətə malik idi. Daxili və beynəlxalq şəraitdə baş verən bütün dəyişikliklər öz əksini xanlıqların siyasi həyatında tapırdı. Onların arasındakı qüvvələrin nisbətinin dəyişməsi də məhz bununla əlaqədar idi.

Xanlıqların xarici əlaqələri arasında yadelli işğalçılara qarşı göstərilən inadlı müqavimət əsas yer tuturdu. Ayrı-ayrı xanlıqlarda yaşayan əhalinin apardığı qəhrəmanlıq mübarizələri Azərbaycan xalqının öz azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda apardığı ümumi tarixi mübarizənin ayrılmaz bir hissəsi idi. Həmin dövrdə İran işğalına qarşı gedən azadlıq müharibəsi Azərbaycanın mübarizə tarixində parlaq və şanlı səhifələr açmışdır.

Xarici əlaqələr sahəsində əsas məsələlərdən biri də xanlıqlar arasındakı ictimai, iqtisadi, mədəni və başqa siyasi münasibətlər idi. Müvafiq dövrün bütün mərhələlərində xanlıqlar arasındakı belə əlaqələr mövcud olsa da, bu, ardıcıl deyildi. Belə ki, tarixi hadisələrdən asılı olaraq bu münasibətlər tez-tez qırılır, zəifləyir, çox nadir hallarda qüvvətlənirdi. Xarici hücumların güclənməsi, düşmən qüvvələrinin təzyiqi artdığı və qələbə ümidi azaldığı təqdirdə hökmdar xanlar öz mövqelərini saxlamaq xatirinə aralarındakı ittifaqı pozur, Azərbaycan xalqının ümumi mənafeyini öz şəxsi mənafeyinə qurban verir və düşmən tərəfinə keçirdilər. Məhz belə bir vəziyyət xanlıqların xarici hücumlar qarşısında zəifləməsinə və nəhayət asılı vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdur.^[40]

Xanlıqlarda saray çəkişmələri və feodal-ara müharibələri tez-tez baş verirdi. Lakin bu vəziyyət ölkənin hər tərəfində eyni səviyyədə deyildi. Azərbaycanın şimal xanlıqlarına nisbətən onun cənubunda feodal çəkişmələrinə az təsadüf olunurdu. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, xanlıqlar arasında qüvvələrin nisbəti demək olar ki, eyni deyildi. Həmin dövrdə Fətəli xan Əfşarın fəaliyyətini istisna etsək, yalnız Sərablı Sadıq xan Şəqaqi bir neçə dəfə qəfildən Təbriz xanlığına əsaslı hücum etmişdir. Qalan toqquşmalat olduqca əhəmiyyətsiz və nəticəsiz idi.

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın cənub vilayətlərindəki ümumi siyasi vəziyyəti xüsusiyyəti etibarilə iki hissəyə ayırmaq olar. Onlardan biri, Urmiya xanlığının qüvvətlənməsi (1747–1763), bir sıra xanlıqların ondan asılı vəziyyətə düşməsi, digəri isə Urmiya xanlığının zəifləməsindən sonra Xoy xanlığının inkiçaf etməsi (1763–1813) və onun cənub xanlıqları üzərində üstün mövqeyi ilə izah edilir.

• Azərbaycan xanlıqları

• Ənvər Çingizoğlu, Müqəddəm eli, "Soy" dərgisi, 5 (25), 2008.
• Ənvər Çingizoğlu, Marağa xanlığı, Bakı, "Mütərcim", 2013,-səh.280.
• Hüseyn Əli oğlu Dəlili, Azərbaycanın cənub xanlıqları, XVIII əsrin ikinci yarısında, Bakı: "Elm" nəşriyyatı,1979

• CƏNUBİ AZƏRBAYCAN XANLIQLARI
• Azərbaycan xanlıqları Arxivləşdirilib 2009-10-27 at the Wayback Machine