Cığatay dili

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Cığatay dili
Orijinal adı چغتای
جغتای
Rəsmi status Cığatay xanlığı
Moğolustan
Teymurilər dövləti
Böyük Moğol İmperiyası
Danışanların ümumi sayı
  • 0 nəf.
Status ölü dil
Ölü dil təxminən 1921
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri
türk dilləri
Ortaq türk dili
Qarluq dilləri
Eastern Karluk[vd]
Cığatay dili
Yazı Nəstəliq xətti
Dil kodları
QOST 7.75–97 чаг 781
ISO 639-1 —
ISO 639-2 chg
ISO 639-3 chg
Ethnologue chg
IETF chg
Glottolog chag1247

Cığatay və ya çağatay dili, həmçinin Sovet mənbələrində əski özbək dili (özb. Эски ўзбек тили; Eski oʻzbek tili, rus. староузбекский)[1][2] adı altında, Çin mənbələrində isə qədim uyğur dili[3] kimi qeyd olunur — XX əsrdə ölmüş halına gələn, Mərkəzi Asiyada işlənilən ədəbi dil. O, müasir türk dillərinin qarluq qruppunu təşkil edən özbək və uyğur dillərin sələfidir.[4] Cığatay ədəbiyyatının ən tanınmış nümayəndəsi Əlişir Nəvaidir.[5]

Adı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cığatay sözü Çingiz xanın oğlu Cığatay xana qalmış Cığatay xanlığından gəlir.[6]

Çağatay sözü həmçinin qırımçaqlar tərəfindən XIX əsrin sonuna qədər öz dilləri üçün istifadə olunurdu, günümüzdə isə, Əfqanıstanda danışılan türkmən dilinin teke dialekti üçün işlənilir.[7]

1924-cü ildə Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikasının yaradılmasının hazırlaması üçün, Cığatay dilinin adını rəsmi olaraq "əski özbək dili" adına dəyişiblər.[4][8][9][10][11] Çində isə onu bəzən qədim uyğur dili adlanırlar.[3] Tarixən, həmçinin türki və sart sözləri də işlənilirdi.[11]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ekmann (1959) Çağatay dilini üç dövrə bölürdü: klassik-qabaq, klassik və post-klassik. Köpürlü (1981) isə beş dövrə: başlanğıc dövrü, birinci klassik dövr, ikinci klassik dövr, üçüncü klassik dövr və məhsulsuz tənəzzül dövrü.[12]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çağatay dilində yazan ən tanınmış şair Əlişir Nəvaidir. Onun 1499 qurtardığı mühakimət ül-lüğəteyn əsəri türki (cığatay) dilinin fars dili ilə müqayisə edib, türki dilinin üstünlüyünü göstərir.[13] Cığatay dilində yazılan başqa bir tanınmış nəsr əsəri, türk ədəbiyyatında ən erkən tanınmış memuarı olan Zəhirəddin Məhəmməd Baburun (1483-1530) Baburnamə əsəridir.[14]

XVII əsrdə cığatay dilində yazılan görkəmli əsərlər Əbülqazi Bahadır xanın Şəcərəyi tərakimə (1659) və Şəcərəyi türk (1663) əsərləri idi. XVIII əsrin ikinci yarısında isə türkmən şairi Məhtimqulu türkmən ədəbiyyatını türmən dilinin xüsusiyyətləri iştədərək cığatay dilində yazmağa başlayıb.[15]

XIX əsrdə Xivədə Şirməhəmməd Munis və onun qohumu Məhəmmədrza Agahi kimi görkəmli cığatay dilli şairlər var idi.[16] II Məhəmmədrəhim xan da cığatayca qəzəl yazırdı. Musa Səyraminin 1903-cü ildə qutardığı Tārīkh-i amniyya adlı əsəri və onun 1908-ci ildə Tārīkh-i ḥamīdi adı altında buraxılmış yeni versiyası 1862–1877 illərin arası baş verən Dunqan üsyanı haqqında ən yaxşı mənbələrdən biri olaraq sayılır.[17][18]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Чагатайский язык (Благова, Галина Фёдоровна)". 2022-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-03. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  2. ↑ "Узбекский язык". 2021-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-03. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  3. ↑ 1 2 Pengyuan Liu; Qi Su. Chinese Lexical Semantics: 14th Workshop, CLSW 2013, Zhengzhou, China, May 10-12, 2013. Revised Selected Papers. Springer. 12 December 2013. 448–. ISBN 978-3-642-45185-0. 17 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 June 2020. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  4. ↑ 1 2 L.A. Grenoble. Language Policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. 11 April 2006. 149–. ISBN 978-0-306-48083-6.
  5. ↑ Robert McHenry, redaktorNavā'ī, (Mir) 'Alī Shīr // Encyclopædia Britannica. 8 (15th). Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc. 1993. səh. 563.
  6. ↑ Vladimir Babak; Demian Vaisman; Aryeh Wasserman. Political Organization in Central Asia and Azerbijan: Sources and Documents. Routledge. 23 November 2004. 343–. ISBN 978-1-135-77681-7. 17 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 June 2020. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  7. ↑ "Статья «Туркменский язык» в лингвистической энциклопедия Ethnologue". 2013-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-08. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  8. ↑ Schiffman, Harold. Language Policy and Language Conflict in Afghanistan and Its Neighbors: The Changing Politics of Language Choice. Brill Academic. 2011. 178–179. ISBN 978-9004201453. 2022-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-09. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  9. ↑ Scott Newton. Law and the Making of the Soviet World: The Red Demiurge. Routledge. 20 November 2014. 232–. ISBN 978-1-317-92978-9. 5 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 June 2020. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  10. ↑ Andrew Dalby. Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages. Columbia University Press. 1998. 665–. ISBN 978-0-231-11568-1. Chagatai Old Uzbek official.
  11. ↑ 1 2 Paul Bergne. Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris. 29 June 2007. 24, 137. ISBN 978-0-85771-091-8. 17 May 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 June 2020. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  12. ↑ "Varis Cakan" (PDF). 2019-02-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-12. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
  13. ↑ http://www.turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/abik.pdf Arxiv surəti 10 mart 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2016-03-10 at the Wayback Machine (in Turkish, with English abstract)
  14. ↑ Heydər Əliyev Mərkəzində 57 miniatürdən ibarət sərgi açılıb Arxivləşdirilib 2021-09-17 at the Wayback Machine. modern.az, 26.12.2015  (az.)
  15. ↑ Clark, Larry, Michael Thurman, and David Tyson. "Turkmenistan." Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan: Country Studies. p. 318. Comp. Glenn E. Curtis. Washington, D.C.: Division, 1997
  16. ↑ [1] Arxivləşdirilib 2022-07-13 at the Wayback Machine; Qahhar, Tahir, and William Dirks. “Uzbek Literature.” World Literature Today, vol. 70, no. 3, 1996, pp. 611–618. JSTOR, www.jstor.org/stable/40042097.
  17. ↑ МОЛЛА МУСА САЙРАМИ: ТА'РИХ-И АМНИЙА Arxivləşdirilib 2017-04-22 at the Wayback Machine (Mulla Musa Sayrami's Tarikh-i amniyya: Preface)], in: "Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений)" (Materials for the history of the Kazakh Khanates of the 15–18th cc. (Extracts from Persian and Turkic literary works)), Alma Ata, Nauka Publishers, 1969.  (rus.)
  18. ↑ Kim, Ho-dong. Holy war in China: the Muslim rebellion and state in Chinese Central Asia, 1864–1877. Stanford University Press. 2004. səh. xvi. ISBN 0-8047-4884-5. 2014-01-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-28. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Cığatay_dili&oldid=7792580"