Utrillas

Utrillas
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia de Teruel
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Utrillas (es)	José Francisco Vilar Miralles
Nome oficial	Utrillas (es)[1]
Códigu postal	44760
Xeografía
Coordenaes	40°49′00″N 0°51′00″W / 40.816666666667°N 0.85°O / 40.816666666667; -0.85
Utrillas Utrillas (España)
Superficie	39.82097 km²
Altitú	968 m
Llenda con	Rillo, Pancrudo, Martín del Río, Montalbán (es) y Escucha (es)
Demografía
Población	3088 hab. (2023) - 1545 homes (2019) - 1433 muyeres (2019)
Porcentaxe	2.3% de provincia de Teruel
Densidá	77,55 hab/km²
Más información
Llocalidaes hermaniaes	Decazeville
utrillas.org

Utrillas ye una llocalidá y conceyu español nes Cuenques Mineres, provincia de Teruel, Aragón. Ye la capital alministrativa de la contorna.

El conceyu componer Utrillas, Barriada Obrera del Sur y Las Parras de Martín, integráu en Utrillas dende 1968. La población del conceyu ye de 3088 hab. (2023)^[2][3].

Emplazada a 968 msnm, Utrillas alcontrar na aguada norte de la Sierra de San Just, lo qu'esplica'l so clima estremu, con máximes branices de 36 °C y mínimes de –15 °C pel hibiernu. La precipitación añal ye más bien escasa, en redol a los 550 mm.^[4]

Los oríxenes de Utrillas remontar a la dómina íbera y romana, esistiendo restos del asentamientu que depués daría llugar a la población actual.

Mientres el dominiu musulmán, la población dependió del reinu taifa d'Albarracín en manes de Azagra. En tiempos de la Reconquista foi cuando a Utrillas empezóse-y a conocer pol so actual nome. Pertenecía al Reinu d'Aragón, quedando sol dominiu de los Caballeros de Santiago a partir de 1161, con sede nel Castiellu de Montalbán, por disposición espresa de Ramón Berenguer IV. Col aportar del tiempu, la población arrodió'l castiellu y Utrillas foi nomada Conceyu pa depués pasar a ser nomada Villa Real, pol monarca Fernandu II d'Aragón, formando parte de la Corona d'Aragón.^[5]

La importancia del sosuelu na hestoria del conceyu ye patente yá nel sieglu XI, cola busca de materiales na tierra de Utrillas. Esiste constancia documental de que nel añu 1067 estrayíase'l acebache a flor de tierra dientro del mesmu términu municipal. El material yera guardáu nos cuartones del castiellu, hasta que veníen recoyelo los mercaderes de Vinaròs para depués vendelo a comerciantes de Llevante que trataben mercantilmente con xenoveses. L'acebache de Utrillas sirvió, naquella dómina, pa la fabricación d'adornos y botones, siendo de los más apreciaos.

A la fin de la Edá Media, la capitalidad de la cuenca minera foi puesta so la advocación de Santa Bárbara, patronalgu confirmáu por bulda del Papa Alejandro VI nel sieglu XV. Nesa dómina, la villa cuntaba con un conventu de benedictinos na zona de Viñuela, que yá apaez documentáu en 1470. Los relixosos benedictinos vivíen de la fabricación de llicores, y cúntase que la comunidá disponía d'agua corriente nes sos instalaciones tomada del ríu Moral a más de dos quilómetros de distancia del conventu.^[6]

Hacia l'añu de 1700 yá se conocía la riqueza carbonífera de la zona, pero foi'l postreru cuartu del sieglu XVIII cuando se progresó na conocencia y potenciación de dichos recursos. Na llocalidá instaláronse dos Reales Fábriques de cristal y aceru so la proteición de Carlos III, siendo la so fecha de constitución 1798. Autores del sieglu XIX cifraron el consumu d'estes fábriques en 1 500 tonelaes de carbón, pero diversos problemes conducieron al cese de la fabricación escontra 1822.^[7] Pascual Madoz, nel so Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España de 1845, describe a Utrillas de la siguiente manera: «Componer d'unes 60 cases y una ilesia parroquial, de La Natividá de La nuesa Señora... Hai nesti términu distintos vetes de carbón mineral, nes cualos abriéronse dellos pozos de [los] que s'estrayen cantidaes de muncha considerancia, que seríen enforma mayores si fixérense bonos caminos... Les fábriques d'aceru y cristal qu'antes taben en trabayos, cesaron fai yá dalgún tiempu». Tamién señala que la llocalidá producía trigu, centenu y granes, y que, pese haber munches camperes, nun s'aprovechaben pola escasez de ganáu.^[8]

Nes décades de 1850 y 1860, la cuenca de Utrillas empezó a ser esplorada con intereses industriales; xeólogos ya inxenieros analizaron el mineral, alvirtiendo la viabilidá de la esplotación, dau la espesura de les capes de lignitu. Hasta 1885 nun se realizó'l mapa de Teruel pal Institutu Xeólogu y Mineru d'España, quedando delimitadas les distintes zones coles sos potenciales riqueces.^[7]

El desenvolvimientu mineru aportó nel sieglu XX nuna gran plataforma d'estracción minera al traviés de guíes y so tierra. Dende principios del sieglu XX, una de les principales empreses qu'esplotaron el carbón a gran escala ye la compañía Mines y Ferrocarriles de Utrillas. Esta organización, fundada nel Casino Mercantil de Zaragoza en 1900, creó'l Cotu de Utrillas con cañes a Escucha y Valdeconejos; darréu, a partir del añu 1948, estender a Palomar de Arroyos. Cabezo de les Eres y Serna fueron de les primeres mines qu'empezaron a esplotase pola Compañía de Utrillas, esplotando toles capes de carbón esistente na zona.

Pa facilitar la salida de los productos mineros, construyóse coles mesmes un ferrocarril que xunía la cuenca minera de Utrillas con Zaragoza. Dispunxo de 127 km de vía métrica con once estaciones y tuvo en funcionamientu ente 1904 y 1966.^[9]

Al empiezu de la Guerra Civil Española, Utrillas —a diferencia d'otros conceyos de la provincia de Teruel— nun secundó la sulevación militar de 1936. El 19 de xunetu d'esi añu, en Utrillas fueron deteníos los elementos más destacaos de la derecha y foi instauráu'l comunismu llibertariu. Arriendes d'ello, una espedición de guardias y voluntarios intentaron el 22 y el 24 de xunetu tomar la llocalidá pal bandu nacional; los mineros, perbién pertrechados pa la resistencia con armamentu y trincheres, favorecieron que los insurxentes fracasaren nel so intentu.^[10] Yá avanzada la guerra, ente'l 9 de marzu y mediaos d'abril de 1938 producióse la rotura del frente republicanu que s'estendía dende Vivel y Rudilla hasta Belchite;^[11] el 14 de marzu, el Cuerpu d'Exércitu de Galicia —unidá militar del Exércitu de Franco— ocupó Utrillas, centru neurálxicu de tola cuenca minera.

El parte de guerra del bandu "nacional" del día 15 asina lo reflexaba: «siguió güei... la meyora de les nueses tropes, ocupándose'l Conventu del Olivar, Estercuel, el vértiz Mirabella, Torre de l'Arca, Montalbán, vértice Horma, Escucha y el pueblu y les mines de Utrillas».^[12]

Nel fogaje de 1495 —censo ordenáu por Fernando'l Católicu— , Utrillas figura con 40 «fueos» o llares,^[13] lo qu'equival a unos 200 habitantes. Y a mediaos del sieglu XIX, el censu de 1857 rexistra una población de 375 habitantes pa la llocalidá.^[14]

Mientres el sieglu XX la población de Utrillas esperimentó un espectacular aumentu, dende los 485 habitantes de 1900 hasta algamar los 4 573 habitantes en 1981. Ente finales de la década de 1970 y entamos de la década de 1980, foi cuando un mayor númberu de persones convivieron en Utrillas, llegando a tener una población de fechu cimera a los 5 000 habitantes. Sicasí, l'ulterior escosamientu de les mines carboníferes provocó un descensu demográficu, perdiendo más de mil habitantes en dos décades.

Gráfica d'evolución demográfica d'Utrillas ente 1900 y 2014

Población de fechu (1900-1991) según los censos de población del INE.      Población de derechu (2001 d'equí p'arriba) según el padrón municipal del INE.

Periodu	Alcalde	Partíu
1979-1983	Juan Miguel Ferrer Górriz[15]	Ind.
1983-1987
1987-1991
1991-1995
1995-1999
1999-2003
2003-2007	José Luis Allegre Escuder	PSOE
2007-2011	José Francisco Vilar Miralles[16]
2011-2015
2015-...	Joaquín Moreno Latorre	CCA

Eleiciones municipales[17]
Partíu	2003	2007	2011	2015
CCA			5	6
PSOE	6	5	5	5
PP	1	-	1	-
PAR	3	5	-	-
Ganar Utrillas				-
CHA			-	-
IX	1	1	-
Total	11	11	11	11

Na contorna que lleva'l nome de Cuenques Mineres, la minería foi siempres l'actividá predominante. Nel pasáu, el carbón estrayíu de les sos mines foi la principal fonte d'ingresos del llugar.

Ente 1940 y 1958, el sector carboníferu n'España vivió la so primer edá d'oru con un desenvolvimientu espectacular de la so producción, consecuencia de la cayida de les importaciones de carbón y la medría na demanda, deriváu en parte de la escasez d'otres fontes enerxétiques. Na provincia de Teruel, a la fin d'esti periodu les empreses mineres ocupaben yá al 40% de los trabayadores del sector industrial. A partir de 1958 y hasta 1973 producióse una crisis del sector, lo que supunxo una cayida de la producción y l'empléu, especialmente intensa a partir de 1967. Sicasí, una segunda edá d'oru del carbón empezó en 1973 col españíu de la primer crisis del petroleu, qu'enllargándose hasta 1985. A finales de la década de 1970, la llocalidá cuntaba con 1 000 persones ocupaes na actividá minera.^[4] La cuenca minera turolense algamó'l so máximu históricu en 1981, con una producción de 5 215 824 tonelaes, estrayíes en 27 esplotaciones.^[7] Sicasí, la definitiva crisis de la minería, direutamente rellacionada cola entrada d'España na CEE en 1986 y l'aceptación del Tratáu de la CECA, llevó al zarru en 1991 de la última mina d'interior; les estracciones a cielu abiertu fueron cerrando progresivamente hasta l'añu 2003 y na actualidá nun queda nenguna mina de carbon abierta.

Diversos proyeutos entamar pa la reconversión del sector, destacando l'establecimientu de la empresa Casting Ros, dedicada a fabricar pieces y componentes de automoción. Por aciu la creación d'un importante númberu d'empleos direutos ya inducíos, convirtióse nel motor económicu de la contorna con una importante atraición d'empreses auxiliares manufactureras y de paraos de contornes cercanes, munchos d'ellos antiguos mineros.^[7]

Per otra parte, al tar Utrillas tan estrechamente amestada cola minería, los llabores agrícoles y ganaderes nun constitúin agora, nin en tiempos pasaos, la base de la economía llocal. Sicasí, ta'l secanu como cultivu principal y tocantes a la ganadería, hai 2 868 cabeces lanares en Utrillas y 1 569 en Les Parres.^[18] En franca recesión atópense actividaes tradicionales como'l cultivu del azafrán, daes les dificultaes que plantega'l so cultivu, según el de la remolacha, nesti casu afeutáu pol cese de les industries azucreres.

Del castiellu qu'hubo en Utrillas nada queda na actualidá, yá que foi convertíu en viviendes. Namái figura representáu nel escudu heráldicu de la villa.^[6]

La Ilesia Parroquial, templu barrocu del sieglu XVII, tien fábrica de mampostería. Componer de trés naves cubiertes con bóveda de mediu cañón con lunetos, salvo la capiya mayor, que tien bóveda vaída. La torre, nel llau de la Epístola, consta de cuatro cuerpos: el primeru, de mampostería, algama l'altor de la nave, ente que los otros trés son de lladriyu. La portada tien un senciellu arcu de mediu puntu.^[19] El templu foi desmanteláu en 1936 y les sos actuales imáxenes son modernes.

Coles mesmes, merez atención el «Monumentu al Mineru», escultura de José Gonzalvo Vives, asitiada na plaza del Conceyu.

Dientro del procesu de recuperación del patrimoniu mineru lleváu a cabu pol Conceyu, restauróse l'antiguu hospital mineru de la llocalidá y convirtióse na sede del Muséu de la Ciencia y Arqueoloxía Minera de Utrillas. La esposición permanente cuenta con materiales orixinales emplegaos na minería, maquetes d'un tren mineru y de les poblaciones de les Cuenques Mineres, y esposiciones sobre los minerales topaos nes mines.^[20]

Restauráronse les instalaciones del antiguu Pozu Santa Bárbara pa convertilo nuna nueva área del muséu y xunilo col antiguu Hospital al traviés d'un Ferrocarril Mineru Turísticu,^[21] operáu pola Asociación d'Amigos del Muséu Mineru de Utrillas y l'Asociación Zaragozana d'Amigos del Ferrocarril y Tranvíes (AZAFT). Dichu ferrocarril turísticu reaprovecha el trazáu del antiguu ferrocarril mineru d'anchu de vía anchu 600 mm que xunía los llavaderos de carbón con distintes mines, y el material móvil orixinal de la llinia (como la llocomotora de vapor «Hulla» o'l coche de viaxeros «La tranvía»).

Xunto al antiguu pozu, les Antigües Escueles de MFU tresformáronse nun Centru d'Interpretación qu'espón la evolución de la enseñanza n'España a lo llargo del sieglu XX, al traviés d'una aula de la dómina de la posguerra española totalmente restaurada. El mesmu edificiu cunta amás con una esposición permanente sobre instrumentos mineros y una sala sobre los afayos paleontolóxicos habíos en Utrillas.^[22]

Coles mesmes, esisten dos paraxes naturales de notable interés dientro del términu municipal. El primeru d'ellos, «Les Facies de Utrillas», ye una zona compuesta por afloramientos arenosos compuestu nel so conxuntu por arenisques, arenes y magres de diversos colores como'l blancu, colloráu, violeta, beige y mariellu, tonalidaes bien carauterístiques d'esta contorna.

La otra paraxa, denomináu de «Los Hocinos», ta formáu por plegues xeolóxiques de dómines remotes que s'atopen nuna redolada habitada por cabres hispániques y utres lleonaes. Dientro d'él, estrémense dos redolaes bien distintos: el primeru, compuestu pola resultancia d'un procesu d'esplotación minera a cielu abiertu a lo llargo de munchos años, y el segundu, frutu de la evolución edafolóxica mientres millones d'años.^[23]

• A finales de xunetu y en fin de selmana celebren les fiestes de los mozos, n'honor a San Juan, Santos Abdón y Senén.
• Les fiestes patronales de la llocalidá, n'honor de la Natividá de La nuesa Señora, celébrense'l 8 de setiembre.

• Justo Benítez García (n. 1953). Matador de toros que tomó l'alternativa na Feria del Pilar de Zaragoza de 1976.^[24]

• Decazeville, Francia.^[25]

• Llista de conceyos de la provincia de Teruel
• Gastronomía de la provincia de Teruel

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Utrillas.

• Sitiu web oficial

• Utrillas n'OpenStreetMap.