Sesa

Sesa
Alministración
País	España
Autonomía	Aragón
Provincia	provincia d'Uesca
Comarca (es)	Hoya de Huesca
Tipu d'entidá	conceyu d'Aragón
Alcalde de Sesa (es)	Jesús Francisco Pérez Mur
Nome oficial	Sesa (es)[1]
Códigu postal	22110
Xeografía
Coordenaes	41°59′45″N 0°14′39″W / 41.995727°N 0.244048°O / 41.995727; -0.244048
Sesa Sesa (España)
Superficie	30.837333 km²
Altitú	437 m
Llenda con	Huerto, Grañén, Tramaced, Piracés, Novales (es) , Blecua y Torres, Antillón (es) y Salillas
Demografía
Población	157 hab. (2023) - 90 homes (2019) - 71 muyeres (2019)
Porcentaxe	? % de Hoya de Huesca
Densidá	5,09 hab/km²
Más información
Fundación	1974
Estaya horaria	UTC+01:00
villadesesa.es

Sesa ye un conceyu na contorna Hoya d'Huesca de la provincia d'Huesca, comunidá autónoma d'Aragón, España.

Asitiáu a veres del ríu Guatizalema na A-131, falta de la capital en 22 km y el so términu municipal atopar nun planu inclináu qu'apodera les tierres baxes, llanes y fértiles. Les llocalidaes estremeres son: Salillas, Novales y Tramaced.

La primer mención foi ente xineru y febreru del añu 1104, na concordia realizada pol obispu d'Huesca y l'abá de Montearagón^[2] N'ochobre del añu 1103 el rei Pedru I d'Aragón dio a la catedral d'Huesca'l castiellu de Sesa.^[3]

El primer gran hábitat de la provincia d'Huesca realizáu por xentes del monte ye'l de la cueva de Chaves, ocupada na dómina prehistórica dende'l paleolíticu cimeru hasta'l neolíticu.^[4]

Esta xente fueron los que formaron darréu'l pueblu de Sesars que depués se romanizaría.^[4]

Sesa foi la llocalidá romana Sesars. Nesta dómina acuñáronse les primeres monedes de la llocalidá nos sieglos I y II a. de C. Trátase d'ases con tipos análogos a los del mundu ibérico y celtibérico próximu. La ceca de Sesars ye bien escasa y con curties emisiones, y los sos afayos llindaos a referencies vagues y mal documentaes. L'interés d'estos denarios ye ser los primeres topaos n'Aragón.^[5]

Hai munchos topónimos que probablemente pertenecieren a Sesars, como Santolaria (onde taba la ilesia de Santolaya), San Bartolomé, San Esteban, La Virxe del Camín (qu'a partir del sieglu XVI va llamar de la Jarea), Santa Mª del Puyal, y una serie de hábitats esvalixaos que sería equivalente a lo que güei configura la delimitación eclesiástica del arciprestalgu de Sesa (Albero Alto, Alberuela de Tubo, Alcalá del Obispu, Antillón, Argavieso, Bespén, Blecua, Fañanás, Güertu, La venta de Ballerías, Novales, Pueyo de Fañanás, Salillas, Sesa, Torres de Montes y Usón).^[5]

La presencia musulmana foi bien importante nesta zona del Somontano porque son los que volvieron da-y vida a la tierra gracies a los sistemes regadío importaes del so país.^[6]

Na dómina califal construyóse una rede de fortificaciones que se convirtieron en istne (castiellu n'árabe) y depués en usu (rede de castiellos). En Sesa había un castiellu que taba na peña del castiellu (güei cai del Castillo) enriba de l'actual ilesia de San Xuan. Según documentación atopada, en 1792 el castiellu inda taba de pies, anque abondo deterioráu. Esti castiellu foi pos un istne musulmán qu'aguantó'l embate de Sancho Ramírez. El castiellu de Sesa xunto col de Piracés, el d'Almuniente, Grañén y dalgún otru aguantó hasta l'añu 1103, cuando los tomó Pedru I y dar al obispu.^[6]

D'esta dómina quedaron namái unos restos de tumbes esculpíes en piedra arenisca.^[6]

A partir de la conquista del castiellu de Sesa en 1103 por Pedru I caltiénse muncha documentación de la llocalidá gracies al cartulariu del obispáu d'Huesca. Probablemente rindióse ensin demasiada resistencia y la xente pudo caltener les propiedaes mientres unos trés xeneraciones. Nos escritos d'esti tiempu apaecen de cutio nomes musulmanes n'operaciones de compra-venta, tales como Alboacir-Albinceid, Ablazbach, ben-Massot o Abdalá.^[7]

En 1133 l'obispu Arnaldo dio a los que fueren poblar Sesa les heredaes cola condición de que los cristianos pagaren la décima y primicia y los moros el nóveno. Coles mesmes, Les eximió de pagar el censu. En 1179 l'obispu Esteban Samartín dio a Galindo de Naya derechu de riego en Sesa nes tierres de Borjamán pertenecientes a l'abadía de Montearagón a cambéu del diezmu de los productos de regadío. En 1196 unos vecinos de Sesa vendieron al obispu unes cases pa poder construyir la ilesia nueva por 60 sueldos. Xaime I concedió un privilexu a la villa de Sesa de tal manera que'l so vinu taba exentu de pagar el portalgu na ciudá de Huesca.^[7]

En 1592 promulgóse un estatutu de desaforamientu pa la caza de bruxes y en Sesa acusar de bruxería a una persona.

Les bruxes de les villes nun podíen ser xulgaes pola Inquisición. Sesa tenía, probablemente, un estatutu de infanzonía dau pol obispu, de tal manera que tolos habitantes del llugar yeren consideraos como hijosdalgo infanzones, motivu pol que nun podíen ser xulgaos direutamente, sinón que teníen derechu a un fueru (el fueru aragonés). Esi fueru foi tan importante, que por eses feches la xusticia real de Felipe II nun podía faer nada contra les persones aforadas. La inquisición pidía'l desafuero de les persones pa poder intervenir. Una vegada desaforaes y prindaes son acusaes d'exercer la bruxería, y condergaes a la llectura pública de la so condena, al públicu y vehemente arrepentimientu, 100 azotes y 10 años de destierru.

1650: Juán Fontán de Sesa ye acusáu de tener "El Llibru" (El llibru de San Cipriano). Guardar na arca y si te afayar quemar, o lo tiraben a un pozu; curiosamente otra vegada volvía a l'arca. Yera indestruyible. Ente les xentes del llugar pensábase que quien tenía esti llibru podía causar agüeyamientu a otres persones. Cualquier problema que pasaba nel pueblu achacar al agüeyamientu.

Yá naquel tiempu esistía un problema de drogadicción. Les supuestes bruxes usaben la belladona y el beleñu que provoquen allucinaciones. Creíense que viaxaben al aquelarre. Hasta que s'adopta esta pallabra dicíase que diben a les eres de Tolosa. Cuando les bruxes entamaben el viaxe, dicíen:

Na fiesta pequeña que se celebra en Selmana Santa, el 2º día de pascua, vienen los pueblos de Salillas, Tramaced, Piracés y Fraella en cumplimientu del votu que fixeron en 1648 al trate Huesca y contorna invadíu de la peste bubónica y nun trate afeutaos los pueblos mentaos por cuenta de un supuestu milagru de La Virxe de La Jarea.

En realidad Huesca invadir pola peste en 1651 y sí hubo casos de peste nestos pueblos, pero en menor midida que n'Huesca. La peste entra por Valencia y portar los aguarones que vienen nun barcu procedente de Marsella. Tresmítese al traviés de les pulgues y pola respiración.

Los habitantes d'Huesca queríen cerrar la ciudá yá que taba cercada. Los barrios esteriores como "San Llorienzo o San Martín" teníen murios de tierra y esistíen portaleros en cada barriu. Si cerraba la ciudá la xente nun podía entrar a mercar, y dexábase d'ingresar dineru. Nun hubo alcuerdu y nun s'iguar derrumbar esistentes nes muralles, y precisamente por unu d'ellos entro la peste. Dende Zaragoza, la peste llegó a Alcubierre y un home d'ellí coyó mieu y foise a Huesca onde tenía familia, pasó por un derrumbe que se fixera na C/ Población (Actual Padre Huesca) y llegó a la casa de la so familia yá bien enfermu, morriendo a les poques hores. A los pocos díes la peste yá s'estendía por toa Huesca.

Los ricos colar a los sos castiellos fora d'Huesca y aislláronse. Ente los probes, munchos colaron al monte y vivíen de lo que cazaben, anque dalgunos tamién coyeron la peste yá que los mosquitos y los aguarones tamién conviven colos coneyos y coles llebres, pasando los inseutos de les pieces fríes al cuerpu caliente de los homes.

Naquel tiempu nun se conocía'l mecanismu de tresmisión y lo que se faía yera blanquiar los marcos de puertes y ventanes. En Sesa había 2 campusantos unu d'ellos, el de San Bartolomé, abandonáu nel sieglu XVI, y otru al llau de la ilesia (pa los probes y axusticiaos). Les cases de normal tenía la so fosal dientro de la Ilesia. Por tanto meter a los muertos cola peste hasta'l centru del pueblu. Esto asocedió asina hasta'l sieglu XVIII en que Carlos III na dómina de la Ilustración impunxo'l que la xente fuera soterrada en campusantos fuera del pueblu. Esto costó de ser entendíu pola xente yá que queríen ser soterraos en "sagráu" anque los ricos, pagando un impuestu siguieron soterrándose dientro de les ilesies hasta fecha relativamente recién.

Cuando s'adoptaron estes midíes y los infestaos de peste yeren metíos en fueses comunes tapaos con cal nes "Mugas" (Güegas) unviaron munches epidemies.

Los sobrevivientes de la ciudá d'Huesca acabaron abondo alcoholizados yá que taben muertos de mieu. Hubo xente que se tapió la puerta de la casa por que nun los robaren yá que había saqueos continuos. El 50% de la población careció y la metá d'estos morrieron.

En Sesa esistió un castiellu que tuvo una gran importancia na edá media. Sabemos que siguía de pies nel sieglu XVIII.

Nos años 70 del acabante acabar sieglu XX, inda quedaben dellos restos de parés, y del arcu de piedra d'una puerta, que comunicaba cola entrada a la bodega. Tamién había un cubu enorme, onde en dalgún tiempu alloñáu triábase la uva.

Lamentablemente tantu la cortil qu'allugaba los restos de les parés del castiellu, como'l cubu y de xacíu la bodega, utilizábense como basureru. Curiosamente yera unu de los llugares de xuegos frecuentaos polos neños que naquel tiempu teníamos unos 10 años.

Unos años dempués, a finales de los 70 o principios de los 80, construyóse una casa sobre los restos del castiellu, soterrando asina cualquier alcordanza del pasáu, salvo la bodega que foi llimpiada y reacondicionada.

Afortunadamente, María Dolores Barrio Martínez bució nos archivos del obispáu d'Huesca y realizó una investigación sobre un llibru de cuentes del castiellu de Sesa que toma un añu agrícola, de xunu de 1276 a mayu de 1277.

Na mesma villa de Sesa llevántase sobre un montecillo esti santuariu de gloriosa hestoria nel que se venera a la Virxe so la advocación de "La Jarea", llamada asina porque según cúntase, apaeció ente unes jaras.

Anguaño sabemos que na dómina musulmana foi una mezquita, lo que da idea de l'antigüedá de la construcción, probablemente del sieglu XII. Cuando se conquista Sesa, la mezquita que se llama Jarea (casa n'árabe) convertir n'ilesia. La Jarea ye la casa de gobiernu del Sesa musulmán. Lo mesmo asocede coles Jareas de Albalatillo, Jara n'Huesca, Azara, Azlor, Azor. Toes deriven de la pallabra zara, Jara, Jarea (el sitiu onde taba allugáu la capitalidad, el centru dende onde s'esplotaben y alministraben toes estes tierres).

La Jarea ye muncho más qu'una ermita. Trátase d'un conxuntu monumental estremáu en 3 partes: el templu, el campanariu y el so reló y l'antiguu seminariu sacerdotal col so claustru.

Nun sabemos a ciencia cierta la dómina en que foi alzáu'l santuariu católicu, pero sí que yá nel sieglu XVI daba cultu nel mesmu. Anguaño l'edificiu atópase en perfectu estáu, apocayá reforzáronse les cimentaciones y camudóse la cubierta.

Na ilesia había una cantidá d'obres d'arte que sufrieron daños irreparables na Guerra Civil, tantu en retablos y capiyes, como nes mesmes imáxenes.

La Virxe foi fusilada xunto col restu d'imáxenes espeñándoles darréu pela fastera del "Saso" partiéndose en cachos. Dellos vecinos (Ildefonso Peña, Ignacio Fontán y Rosita Piquero, ente otros) recoyeron los cachos que quedaren nel suelu, y foi María Piquero, qu'entós daquella tenía 13 años quien los escondió, yá que pensaron qu'a una neña d'esa edá nun-y fadríen nada si afayar. Tiempu dempués restauróse la imaxe en Zaragoza.

En La Jarea nun se celebró oficios relixosos dende'l 1936 hasta'l 1953. Na guerra utilizóse como tenada d'alfalfa y p'aportar al interior colos carros y les mules fixo un pasu al traviés de la sacristía rompiendo l'altar mayor.

Les primeres mises que se celebraron dempués de la guerra, fueron "mises de campaña", al campu, nel "Saso".

En 1951 vinu de visita'l gobernador pa celebrar la solución d'unos problemes que surdieren colos mozos del pueblu y aprovechando l'actu, alcordar coles autoridaes llocales que s'iguar l'altar mayor de Jarea. La metá pagar el pueblu y la metá'l Gobiernu Civil. Formóse una comisión encabezada por Lapeña (el tenderu) pa recaldar fondos. Pidióse dineru a tol mundu, incluyíos a fíos de Sesa qu'emigraren a Cataluña, Zaragoza. El costu de los trabayos foi eleváu.

Nel añu 1953 quedaba reconstruyíu'l santuariu, a partir d'entós siempres se realizaron llabores de caltenimientu, y apocayá volviéronse a repasar les parés y pintures.

La imaxe de la Virxe de la Jarea, ye de finales del sieglu XV, mide trés palmos d'altu y ta fecha de finu alabastru. Ye una virxe "negra", esto ye, el so color nun ye l'habitual maciu, sinón que ta escurecida, probablemente pola alteración química de les sustancies colorantes col pasu de los sieglos xuníu al fumos de les veles.

Cuenta con una gran devoción nel pueblu y dizse que fizo dellos milagros. El más conocíu foi llibrar en 1651 a la xente de Sesa, Salillas, Piracés, Fraella, Tramaced y Usón de la peste qu'azotaba entós daquella. Dende esa fecha estos pueblos (sacante Usón por una engarradiella qu'hubo en tiempos) vienen en romería'l llunes de Pascua (El martes vuelve namái Salillas) coles sos propies banderes y cruces. El párrocu y les autoridaes de Sesa salen a recibilos a la carretera y xuntos xuben hasta la ermita.

Hasta va pocos años, el segundu día de Pascua, pasábase llista a tolos romeros de Salillas, y tendría d'haber a lo menos, un romeru per cada casa. Si faltar por razón inxustificada teníen que pagar una multa.

Na actualidá esto yá nun se fai, sinón que'l conceyu de la villa, convida a tomar vermout a toos lo romeros qu'asisten.

Tradicionalmente los llabores de llimpieza y caltenimientu d'esti santuariu recayen sobre 3 mozos mairalesas que permanecen nel cargu desque son nomaes pol párrocu hasta que se casen.

Esisten unos díes nel añu en que los actos relixosos celebrar nesti santuariu. Nestes ocasiones, les mairalesas, afatiaes col so traxe típicu aragonés son acompañaes por 2 mozos llamaos mayordomos, protagonizando la celebración de la misa.

Una vegada rematáu l'actu relixosu, los vecinos, acompañamos a les mairalesas a les sos cases, por orde d'antigüedá nel cargu, onde somos agasayaos con unes "pastes" y "un vinu español".

La ilesia de La Jarea tenía nel sieglu XVI claustru, anguaño n'estáu deplorable. Yera una construcción asemeyada a lo que ye un monesteriu. Darréu esi claustru reconstruyóse y utilizóse como casa pa formación de seminaristes de misioneros apostólicos, fundada por Francisco Ferrer sobre'l 1860, trayendo unos flaires del santuariu de la Vella de Castejón del Puente. Son los sacerdotes de la orde de San Felipe de Neri, que fueron los mesmos que fundaron la ermita de Salillas (San Felipe) y que s'instalen equí. Esti seminariu empieza con 21 alumnos pero na revolución de setiembre de 1868 ciérrase, quedando pa usos del conceyu. Nel suelu de la entrada de la ermita foi soterráu Francisco Ferrer.

Darréu, foi cuartel de la Guardia Civil hasta qu'a finales de la década de los 60 abandonóse definitivamente porque l'edificiu amenaciaba ruina, anque a día de güei sigue de pies.

La primer referencia atopada ye de 1196. Unos vecinos de Sesa vienden al obispu unes cases pa poder construyir la ilesia nueva por 60 sueldos, (l'actual ilesia de San Xuan que foi colexata, yá que tenía una serie d'ilesies al so alredor; la de San Bartolomé, San Esteban, la Virxe del Camín y la del Puyal). La portada presenta arcos semicirculares y los capiteles de les columnes tienen toos ellos conches, una y bones la ilesia ta dedicada a San Xuan Bautista.

Ye una de les ilesies típiques del camín de Santiago, qu'amás pasa por esta llocalidá la parte de la ruta xacobea que vien de Valencia. Alcordar col obispáu apurrir per parte del pueblu, el valor de la primicia de les colleches, a la ilesia, p'arreglos.

Por dalgún problema de deldes del obispáu, el dineru nun llegaba y la ilesia de San Xuan foise deteriorando adulces.

Esta ilesia ye de piedra na so totalidá, pero en 1898 l'estáu restaura la ilesia con tan mal gustu, que casi la estrocen per dientro. Quitaron tolos adornos de les capiyes y rebozaron con yelsu y blanqueron toles parés, y asina ta anguaño.

Na ilesia había una cantidá importante d'obres d'arte, empezando por un altar barrocu. Los retablos y talles gótiques de la renacencia sumieron porque años dempués nun gustaben, y pasaron a manes privaes. Xeneralmente a les casa pudientes (casa Arnal, Casa Ayerbe, Casa Ramonico, casa Abadía). Esisten testimonios d'un escritor, qu'en 1934 vien por Sesa, y que s'atopa talles, retablos y pintures en manes privaes del pueblu.

Mientres la guerra civil sufrió un gran desterciu y el so magníficu retablu góticu de madera pintada foi quemáu y totalmente destruyíu, según toles referencies descrites pol escritor poco primero de la guerra. Tamién sumieron les 3 campanes. L'altar actual doráu foi instaláu dempués de la guerra civil por una donación que fizo l'obispu de Zaragoza al párrocu qu'había entós nel pueblu. Esti altar diba recubiertu de mármol pero quitóse y aprovechóse pa faer la mesa de celebrar.

Na ilesia de baxo, sobre l'añu 30, había una gran procesión de cofraderíes, Les 7 Pallabres, Fíes de María... Llevaben les túniques en Selmana Santa y cuando se morría dalgún cofrade.

La fonte Alpín ye la más antigua de toles que se caltienen, ye una fonte gótica, obra del sieglu XVI. Merez la pena pol dintelamiento na cornisa cimera (agora tapada pola vexetación), que guarda proporción col relieve central.

Ta asitiada xunto coles otres al llau de la carretera de Salillas a 1 Km de Sesa.

• Día 15 d'agostu

Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. Pues añadiles tu mesmu o avisar al autor principal del artículu na so páxina d'alderique pegando: {{subst:Avisu referencies|Sesa}} ~~~~

• Fray Lorenzo Gargallo Zamora *

Don Francisco de Aisa

• Lic. Ramón Abizanda y Puértolas
• Don Crescencio (sacerdote mientres una llarga dómina)

• Ubieto Arteta, Antonio (1985). Historia de Aragón. Los pueblos y los despoblados II, John Cena, Zaragoza: Anúbar.

• Ducáu de Sesa
• Conceyos de la provincia d'Huesca
• Conceyos aragonófonos d'Aragón según l'Anteproyectu de la Llei de Llingües

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Sesa.
• Sitiu web oficial
• Ficha de la población