Bakaiku

Bakaiku
Alministración
País	España
Comunidá foral	Navarra
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcalde de Bacáicoa (es)	Ion Tabar Cayuela
Nome oficial	Bakaiku (eu)[1]
Códigu postal	31810
Xeografía
Coordenaes	42°53′26″N 2°06′08″W / 42.8906°N 2.1021°O / 42.8906; -2.1021
Bakaiku Bakaiku (España)
Superficie	11.7 km²
Altitú	519 m
Llenda con	Etxarri Aranatz, Iturmendi y Ataun
Demografía
Población	343 hab. (2023) - 188 homes (2019) - 174 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.05% de Navarra
Densidá	29,32 hab/km²
Más información
Prefixu telefónicu	948
Estaya horaria	UTC+01:00

Bakaiku ye un conceyu de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na Merindad de Pamplona, na contorna de la Sakana, nel valle de la Burunda y a 44 km de la capital de la comunidá, Pamplona. La so población ye de 343 habitantes (2023)^[2][3].

Bacáicoa foi la denominación oficial del conceyu hasta'l 30 de xineru de 1989, cuando foi camudada por Bakaiku, que ye'l nome de la llocalidá en llingua vasca. Al tar el conceyu allugáu na zona vascófona de Navarra, d'alcuerdu a la Llei del Vascuenciu de Navarra de 1986, los topónimos oficiales tienen de ser en dicha llingua.

Bakaiku ye consideráu unu de los topónimos mayores más estraños de Navarra y el so significáu etimolóxicu ye desconocíu. Julio Caro Baroja calificar de nome perrraru. Esti filólogu considera que pue tar rellacionáu con un términu xentiliciu o llatín: Vaccaeciona(m)

El nome ta documentáu dende'l sieglu XIII y XIV en bien diverses variantes. Bacayco (1257), Bacaycua (1268), Baçaiycu (1350), Uacaycu (1350), Bacaycua (1366), Uacaycua (1366) o Vacaycua (1366).

La llocalidá de Bakaiku asítiase na parte norocidental de la Comunidá Foral de Navarra, dientro de la rexón xeográfica del Monte de Navarra, la contorna de Sakana o corredor del Arakil y el valle de La Burunda. El so términu municipal tien una estensión de 11,7 km², que va dende Ataún (al norte) hasta la Sierra de Urbasa (al sur), configurando un territoriu estrecho y llargo.

El restu de les llindes son al este con Etxarri Aranatz y al oeste con Iturmendi.

El territoriu puede estremase en tres zones claramente estremaes:

• Zona Norte: montascosa, con altor máximu de 960 msnm (en Irumugeta), con predominiu de fayedales en cotes altes y apaición de castañales y carbayos en cotes más baxes.
• Zona entemedia: llana, formando parte del valle de la Burunda. Nesta zona abonden les tierres de cultivu, y ye travesada pel ríu Burunda.
• Zona Sur: montascosa y más serrapatosa que la zona Norte. Conocer col nome de Barga y corresponderíase cola cara Norte de la Sierra de Urbasa. Equí algámense mayores altores, y la cota máxima asítiase na muga con Etxarri Aranatz nel términu de Burnikutz, 1145 msnm

Como tol valle de la Burunda, el conceyu asítiase nun corredor natural y estratéxico ente Álava, Navarra y Guipúzcoa. La hestoria de Bakaiku ta bien amestada a la del valle, y tien unu de los sos primeros reflexos históricos na concesión en 1208, por Sancho VII el Fuerte, Rei de Navarra, del Fueru de Laguardia, a tol valle. Tres la conquista de Vitoria y Guipúzcoa poles tropes castellanes, la zona pasara a ser zona fronteriza, y por tanto sometida al continuu hostigamiento de les tropes gipuzcoanas, so les órdenes de Castiella. Ye precisamente deriváu d'esi privilexu, la presencia d'un águila esplayada de sable nel escudu del conceyu al igual que nel restu de conceyos del valle.

Como zona de camín, permanentemente sometida a guerres y destrucciones, Bakaiku sufrió les consecuencies de la conquista y posterior aniquilamientu del Reinu de Navarra (1512–1521), de les guerres napoleonicas y de les Guerres Carlistes.

Los sos fueros fueron tamién pareyos a los del valle, recibiendo del rei don Sancho VII el Fuerte los de Laguardia. Darréu los reis Felipe III, Carlos II el Malu, y Xuan II, ameyoraron estes condiciones. Finalmente, el rei don Xuan III d'Albret, nel añu 1494, suprimió la pecha llamada "gailurdirua".

La so hestoria vien datada con anterioridá a los estatutos de la Universidá del Valle de la Burunda (1211), y ello ye que nel sieglu XVIII, yera unu de los nucleos de población más importantes de la zona.

Tamién ye importante la presencia humana en dómines prehistóriques, como lo atestigua'l hachu de xil equí atopada y que s'atopa espuesta nel Muséu de Navarra.

Tocantes a lleendes, cúntase que de los montes de Bakaiku salieron los carbayos pa la construcción de los timones de los galeones de guerra de l'Armada invencible.

Gráfica d'evolución demográfica de Bakaiku ente 1900 y 2017

Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los censos de población del INE.      Población según el padrón municipal de 2017 del INE.

L'alministración política realízase al traviés d'un conceyu de xestión democrática que los sos componentes escoyer cada cuatro años por sufraxu universal dende les primeres eleiciones municipales tres la reinstauración de la democracia n'España, en 1979. El censu eleutoral ta compuestu polos residentes mayoría d'edá mayores de 18 años empadronaos nel conceyu, yá sían de nacionalidá española o de cualquier país miembru de la Xunión Europea. Según lo dispuesto na Llei Orgánica del Réxime Eleutoral Xeneral,^[4] qu'establez el númberu de conceyales elegibles en función de la población del conceyu, la corporación municipal ta formada por 7 conceyales. La sede del Conceyu de Bakaiku ta asitiada na plaza Santio, 1, de la llocalidá.

Nes eleiciones municipales de 2007, Nafarroa Bai (Na-Bai) llogró los 7 conceyales, siendo escoyíu como alcalde Eduardo José Urrestarazu Fernández.

Partíos políticos nel Conceyu de Bakaiku 2007

Partíu políticu !Votos	Conceyales
Nafarroa Bai (Na-Bai)	136	7

Estos son los últimos alcaldes de Bakaiku:

Llista d'alcaldes

Mandatu	Nome del alcalde	Partíu políticu
1979-1983	José Miguel Ondarra	AIB
1983-1987	José Manuel Etxeberria Solís	BH
1987-1991	José Manuel Etxeberria Solís	HB
1991-1995	Francisco Javier Ayestarán Erdocia	HB
1995-1999	Nicanor Ansó	EA
1999-2003	José Manuel Etxeberria Solís	EH
2003-2007	Javier Ángel Anda Landa	Txukai
2007-2011	Eduardo José Urrestarazu Fernández	NaBai
2011-2015	Ion Tabar Cayuela	Bildu
2015	Egoitz Urritza Lazkoz	EH Bildu

En Bakaiku esiste actividá nos trés sectores granibles:

• Sector primariu: anque la so importancia menguó considerablemente, inda esiste'l llendo y les actividaes agrícoles.
• Sector secundariu: l'actividá industrial centrar nes empreses constructores y na fábrica de puente grúa Gerra Hermanos.
• Sector terciariu: los servicios que s'atopen en Bakaiku son chigres, estancu, farmacia, taxi y agospiamientos rurales.

Ye un edificiu barrocu del sieglu XVII anque se cree que provién de la temprana Edá Media, yá que hai inscripciones de 1216.

Nel añu 2003 el Departamentu de Cultura del Gobiernu de Navarra xunto cola Institución Príncipe de Viana incluyeron nel Inventariu Xeneral de Bienes Muebles del Patrimoniu Históricu Español les siguientes pieces d'Arte Relixoso de la Parroquia de San Xuan Bautista:

• El retablu de la Virxe del Rosariu con escultura de bultu redondu.
• El retablu mayor y el bultu redondu que representa la Inmaculada perteneciente a esti retablu.
• El retablu de San Pedro con escultura de bultu redondu y relieve.
• Les escultures de bultu redondu de San Pedro y Santiago, pertenecientes al retablu del primeru.
• Una mota, crismeras, un incensariu y una naveta.

Asitiada nel cascu urbanu del pueblu.

El retablu mayor tamién ta incluyíu nel Inventariu Xeneral de Bienes Muebles del Patrimoniu Históricu Español.

El día de Santiago (25 de xunetu) celebrar nella la misa mayor y en víspores canta la salve, a la qu'allega la corporación municipal en solemne procesión.

Asitiada na parte baxa de la Barga créese que ye l'únicu restu que queda d'un posible pobláu que como tantos otros de la Burunda sumió por cuenta de la Peste Negro nel añu 1348.

Nel so interior cabo destacar les pintures murales.

El 21 de marzu realiza'l so romería.

Atópase na Sierra de Urbasa, como privilexáu mirador del Valle de la Burunda. Anque anguaño ta consagrada a Santa Marina, na antigüedá tar a la Santísima Trinidá, como lo atestigüen escritos antiguos y el fechu de que'l día de la Santísima Trinidá (Domingo siguiente al Domingu de Pentecostés) tenga llugar una romería.

Amás d'esti día, tamién se realicen romeríes el Miércoles anterior al día de Trinidá (que se conoz col nome de Pazkualaugarren) y el día 18 de Julio (día de Santa Marina).

Na organización d'estes celebraciones altérnense Bakaiku y Iturmendi, de manera que los años pares encárgase Bakaiku y los impares Iturmendi. Esto ye asina porque la titularidá de la ermita ye de los dos pueblos.

Hasta les Guerres Carlistes, Urdiain tamién tenía derechos sobre la ermita, pero la so negativa a reparala de les estroces sufiertes na guerra fíxo-y perdelos.

Les fiestes patronales celebrar del 25 al 29 de xunetu, n'honor a Santiago. Yera tradición el baille del Zorcico, el día de Santiago dempués de la Misa Mayor, que como nel restu de la zona, empezar l'alcalde.

Tamién se celebra'l día 24 de xunu la festividá de San Xuan, y el 21 de marzu la de San Benitu.

El 1 de mayu, na peña denomada Arzabal y que s'atopa na parte alta de la Barga (próxima a Iruaitzeta-Tres Peñes), asítiase «el Mayu», que ye una faya que los mozos del pueblu corten na Sierra de Urbasa y treslladar a costazos hasta Arzabal, onde s'asitia verticalmente. D'antiguo sirvía pa indicar que los pastores del pueblu yá xubieren los sos fataos a la sierra, aprovechando la llegada del bon tiempu. El Mayu caltener hasta'l día 31 del mesmu mes.

Bakaiku ye unu de los pocos pueblos que caltién la tradición d'utilizar taces de plata nes grandes fiestes llocales.

Amás cabo destacar el caltenimientu de les tradiciones de "Belenen" el día de Nuechebona y la de Santa Agueda nel mes de febreru.

Per otru llau, nos antroxos esistía un personaxe siniestru denomináu «Kamarro». Personaxe que foi recuperáu pola mocedá entamada del pueblu (Bakaikuko Gazte Asanblada) y que de nuevu pasia peles cais del pueblu'l sábadu d'antroxu dende 1997.

Considérase que l'eusquera faláu en Bakaiku (Bakaikuarren Hizkera) ye unu de los más integradores de los esistentes, yá que ye un dialeutu ponte, dientro d'una zona que de fechu ye una axuntadura dientro de Navarra que ye Sakana. Destacar nesi sentíu los comentarios de Koldo Mitxelena al respeutu y apurrir de Aita Ondarra en "voces Vasques de Bakaiku" 1965, RSVC.

• Juan-Martín de Goicoechea y Galarza, Ciordia y Albizu.

Nació en Bakaiku'l 2 de payares de 1732 y finó en Zaragoza'l 4 d'abril de 1806, recibiendo sepultura sol Santu Cristu de la Sala d'Oración de la Catedral de La Pilastra. Foi fundador de la Real Academia de Nobles y Belles Artes de San Luis, según comerciante y proteutor d'importantes artistes de la dómina ente los que taba Francisco de Goya y Lucientes. Foi agraciáu en 1798 cola cruz de la Orde de Carlos III.

• José Ramón Anda Goikoetxea.

Escultor nacíu en Bakaiku en 1949. Estudió na Escuela de Belles Artes de San Fernando de Madrid ente 1970 y 1974 según na Academia de Belles Artes d'España en Roma. Anque Anda trabayó tou tipu de materiales pa les sos escultures (piedra, fierro) la madera ye, ensin dulda, l'elementu natural de la so propuesta artística. Recibió premios nes bienales d'Escultura de Vitoria 1978 y de San Sebastián 1983.

• Francisco Ondarra Erdozia.

Escritor capuchín, nacíu en Bakaiku en 1925. Llicenciáu en Filoloxía española y tituláu n'inglés pola universidá norteamericana de Michigan; vocal de la Comisión d'Arqueoloxía de Príncipe de Viana, miembru de númberu de la Real Academia de la Llingua Vasca (Euskaltzaindia), Collaborador de «Zeruko Argia», «Boletín de la Real Sociedá Bascongada d'Amigos del País», «Fontes Linguae Vasconum», «Cuadiernos d'Etnoloxía y Etnografía de Navarra» y «Euskera», ente otres publicaciones. Los sos estudios céntrense principalmente nel megalitismo en Navarra y sobre el eusquera navarru. Autor d'Apéu del Baztán (1726–1727), en «Príncipe de Viana», 44 (1984); Voces vasques de Bakaiku, en «Boletín de la Real Sociedá Bascongada d'Amigos del País» (1965), ente otros trabayos.

• Lorenzo Ondarra Erdozia.

Capuchín, organista y compositor, nacíu en Bakaiku'l 20 de payares de 1931 y fináu n'Altsasu en 2012. Cursó los estudios musicales nel Conservatoriu Municipal de Música, de San Sebastián. Compunxo obres relixoses y profanes. En 1969 recibió'l Premiu Nacional de Música (compartíu con Tomás Marco) pola so obra Diálogos. Foi direutor de música del Seminariu Capuchín d'Altsasu. Publicó "Flauta duce, melodíes d'España", "Flauta duce, melodíes d'Europa", y "Flauta duce, melodíes vasques", toes en 1982.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Bakaiku.

• Bakaiku n'OpenStreetMap.
• Bakaiku n'OpenWeatherMap