Ibón

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os ibons son chicoz lacos de montanya d'orichen glacial que abundan en o Pireneu, por un regular por dencima d'os 2.000 m. Son, en muitos casos, o comencipio d'os ríos de l'Alto Aragón.

Etimolochicament, ye cuasi con seguranza una palabra d'orichen basco relacionata con ibai, "río".

En Aragón, i son "censatos" uns 195 ibons de muit diferents grandarias y formas; beluns son entibatos y emplegatos ta alimentar chicotas centrals hidroelectricas. D'istos ibons, 13 se'n troban en a compleganza de l'Aragón, 57 en la d'o Galligo, 36 en la de l'Ara-Cinca, 60 en o Esera y 29 en a Noguera Ribagorzana. En total bi ha bels 1.035 ibons en tota la cordelera.

Ta que un laco de montanya sía considerato ibón ha de tener dos caracteristicas prencipals, a primera ye que debe tener una superficie minima d'alto u baixo 0,5 hectarias (anque bi ha lacos mas chicoz que tamién se consideran ibons por atras propiedaz) y a segunda y mas important que o suyo orichen ha d'estar glacial, ye decir que s'han orichinato por o retacule d'un antigo glaciar en un fondón formato por sobreexcarvación glacial.

Dimpués de desapareixer o glaciar, os ibons s'han formato por embadinar-se o fondón d'un antigo circo glacial (n'este caso l'ibón ye un tarn), u por una barra rocosa (umbral rocoso) u una morrena que atura l'augua en un fondón.

Os ibons pirenencos se situan siempre por dencima d'os 1.600 metros d'altaria, encara que a mayor parti d'éls se troban entre os 2.000 y os 2.600 metros. Muitos d'os ibons actuals apareixioron fa entre 15.000 y 20.000 anyos, anque bi ha atros muito mas chóvens que nomás tienen bels sieglos de vida como los ibons de Lliterola.

A temperatura de l'augua d'os ibons ye en hibierno de bels 4 °C encara que a suya superficie ye a sobén chelata dica 8 meses a l'anyo. En verano as temperaturas gosan estar entre os 5 y os 21 °C. L'augua ye a ormino prou transparent y pura, pero l'actividat ganadera y o turismo a vegatas fa que i haiga bella contaminación en istos ibons.

Seguntes a mitolochía popular, bi ha ibons encantatos, a on que viven fadas, como lo de Plan. Ibons conoixitos son o d'Anayet y o de Sabocos.

En atros puestos d'o Pireneu tienen atros nombres como boum en buena part d'Occitania, estanh en Arán, estany en Catalunya y Andorra. D'atra man en a Baixa Ribagorza tamién bi ha bels lacos de montanya ditos estanys que son d'orichen karstico y por tanto no son ibons.

Se veigan as imáchens de Commons sobre os ibons.

• Ibón chelau
• Estany
• Lista d'ibons d'o Pireneu aragonés

• (es) La Magia de Viajar por Aragón 26, Agosto 2007. pp. 18–29. Fernando Lampre Vitaller
• Jorge Abad, José Luis Burrel. Los humedales de Aragón. CAI00.