Estaus Unius

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Estaus Unius d'America United States of America
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: (1776 - ) E Pluribus Unum (latín, "De muitos, un") (1956 - ) In God We Trust (anglés, "En Dios confitamos")
Himno nacional: Star Spangled Banner
Capital  • Población	Washington, DC 689.545
Mayor ciudat	Nueva York
Idiomas oficials	Garra. De facto, l'anglés americano en cuasi tot o país.
Forma de gubierno President	Rep. federal presidencialista Joe Biden
Independencia Declarata Reconoixida	d'o Reino Uniu 4 de chulio de 1776 3 de setiembre de 1783
Superficie  • Total  • % augua	Posición 4º 9.826.675 km² 2,198%
Población  • Total (2020)  • Densidat	Posición 3º 331.449.281 33,6 hab/km²
PIB (PPA)  • Total (2008)  • PIB per capita	Posición 1º $14,264 billons $46.859
Moneda	Dólar estausunidense ($)
Chentilicio	Estausunidense[1] u estausunidenco/a[1]
Zona horaria	UTC-4 a UTC-10
Dominio d'Internet	.us
Codigo telefonico	++1
Prefixo radiofonico
Codigo ISO
Miembro de: ONU, OTAN, OEA, APEC, OCDE, OSCE

Os Estaus Unius d'America (en anglés: United States of America, abreviato USA) ye un país formato por una federación de 50 estaus situatos en a parte norte d'America, independient dende o 4 de chulio de 1776 en a Guerra d'a Independencia d'os Estaus Unius contra o Reino Uniu, cuan as primitivas 13 colonias d'a costa este facioron a suya declaración d'independencia.

A suya capital ye a ciudat de Washington, DC, establida en a honor de George Washington entre os estaus de Maryland y Virchinia, en un districto federal dito Districto de Columbia. A suya forma de gubierno ye a Republica federal, en un sistema de democracia representativa de tipo presidencialista, estando l'actual president Joe Biden. A Constitución d'os Estaus Unius fue adoptada o 17 de setiembre de 1787, estando ratificada en 1788, fendo asinas d'as primitivas 13 colonias un unico país independient.

A suya población ye de 317.238.626 habitants (2013) en una superficie de 9.826.675 km², con una densidat de población de 33 hab/km². Estaus Unius ye asinas o tercer país d'o mundo por a suya superficie y tamién por a suya población.

Estaus Unius muga a lo norte con Canadá, a lo sud con Mexico, a l'este con l'Oceano Atlantico y a l'ueste con l'Oceano Pacifico, encara que o estau d'Alaska ye a o norte de Canadá, o estau de Hawaii ye en l'Oceano Pacifico y os Estaus Unius son titulars de bellatros territorios en a mar Caribe u l'Oceano Pacifico. O estau d'Alaska muga a lo sud con Canadá y a l'ueste, en trescruzando l'estreito de Bering, ye Rusia. Asinas, nomás 49 d'os 50 estaus se troban en America, fendo parte o estau de Hawaii d'Oceanía.

A economía d'Estaus Unius ye actualment a primera economía mundial, con un Producto Interior Bruto de mas de 13 billons de dólars estausunidenses, ye decir, alto u baixo lo 19% d'a producción mundial.

Estaus Unius ye miembro fundador d'a Organización d'as Nacions Unidas, organización que tien una d'as suyas seus en a ciudat estausunidense de Nueva York, y o país ye miembro permanent d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unidas. O país tamién ye miembro de cuantas atras organizacions internacionals, como a OTAN, a OEA, l'APEC, a OCDE u a OSCE.

Encara que a luenga mas charrada d'o país ye a luenga anglesa en as suyas variants conoixidas como American English, no tien garra luenga oficial, a tamas de que l'anglés ye a luenga oficial de facto. Sindembargo, se i charran encara cuantas luengas d'os indios americanos, y a mayor parte d'os inmigrants charran a suya luenga orichinaria, destacando l'italiano, l'alemán u o chinés, encara que se i charran cuasi todas as luengas. Antiparte, o castellano ye a luenga charrada d'antis de dentrar en os Estaus Unius de parte d'os estaus d'o sudueste d'o país, amás d'estar a luenga d'un numero muit important d'inmigrants en o sieglo XX. Ista inmigración, muit variada en os suyos orichens, fa que os Estaus Unius sigan uno d'o países con mayor diversidat etnica d'o mundo.^[2]

En 1507, o cartografo alemán Martin Waldseemüller fació un mapa d'o mundo a on que nombraba as tierras d'o hemisferio occidental como America, en honor a l'explorador y cartografo italiano Amerigo Vespucci.^[3] As antigas colonias britanicas emplegoron por primera vegada o nombre moderno dimpués d'a declaración d'independencia, "a declaración unanime d'independencia d'os Estaus Unius d'America" (a parola "Unius" apareixeba en minusclas en a declaración) o 4 de chulio de 1776.^[4] L'actual nombre se fació oficial o 15 de noviembre de 1777, cuan o Segundo Congreso Continental adoptó los Articlos d'a Confederación, que deciban, "O nombre d'ista Confederación será 'Os Estaus Unius d'America'". O nombre curto "Estaus Unius" ye tamién estándard, atras formas comuns son en anglés U.S. y USA y en aragonés EUA u EEUU, coloquialment en anglés tamién gosa decir-se the U.S. of A. u the States (en aragonés "os Estaus"). Columbia, que gosó estar un nombre popular ta os Estaus Unius, se deriva de Cristofo Colombo que tamién apareixe en o nombre d'o Districto de Columbia.

Una forma estándard ta referir-se a los ciudadans d'os Estaus Unius ye "americano", "nortamericano" u tamién "estausunidense". En anglés nomás se fa servir a primera d'istas formas, y por ixo no ye guaire común emplegar l'adchetivo "americano" ta referir-se a personas que no tiengan a nacionalidat d'Estaus Unius.^[5]

Os Estaus Unius son situatos cuasi en a suya totalidat en o hemisferio occidental: os cuaranta y ueito estaus continentals u contiguos se troban en o centro d'o subcontinent nordamericano y s'estendillan dende l'Oceano Atlantico dica l'Oceano Pacifico. Mugan a lo norte con Canadá, y a lo sud con Mexico y con o Golfo de Mexico. Alaska, o estau mas gran en superficie y deseparato d'a resta d'os estaus continentals por Canadá, muga con l'Oceano Pacifico a lo sud y con l'Oceano Arctico a lo norte. Hawaii ye un archipelago d'o Pacifico central a l'ueste d'America d'o Norte. Estaus Unius ye o tercer u cuatreno país mas gran d'o mundo, pendendo de como se consideren as disputas territorials entre China y a India.^[6] Os Estaus Unius tamién administran diversos territorios insulars d'a mar Caribe y de l'Oceano Pacifico.

A plana costera de l'Atlantico da lugar a selvas caducifolias y a la sierra de Piemont. A cadena montanyosa d'os Apalaches desepara o litoral d'os Grans Lacos y as tascas d'o Meyo Ueste.^[7] O sistema fluvial d'o Mississipí-Missouri, o cuatreno río mas gran d'o mundo en amplaria, fluye de norte enta sud d'o centro d'o país.^[7] As planas fértils, conoixidas como as Grans Planas s'estendillan dica l'ueste. As Montanyas Rocosas s'estendillan de norte ta sud a l'ueste d'as Grans Planas, deseparando o centro d'o país de l'Oceano Pacifico.^[7] L'aria que se troba a l'ueste d'ista cadena montanyosa ye desertica (se bi troban o Disierto de Mojave y a Gran Cuenca). A Sierra Nevada s'estendilla de manera paralela a las Rocosas, amán d'a costa d'o Pacifico. Con os suyos 6.194 metros d'altaria, o Monte McKinley ye o pico mas alto d'o país. Bi ha volcans activos en l'archipelago Alexander y as islas Aleutianas; tot o estau de Hawaii se troba sobre islas volcanicas tropicals.

Belunas d'as prencipals tucas d'Estaus Unius son:

Tuca	Estau	Cordelera u macizo	Altaria en metros
Monte McKinley	Alaska	Cordelera d'Alaska	6.194
Monte Whitney	California	Sierra Nevada	4.421
Monte Elbert	Colorado	Montanyas Rocosas	4.401
Monte Rainier	Washington	Cordelera d'as Cadreitas	4.392
Monte Saint Elias	Alaska		5.489

Os Estaus Unius, debito a la suya grandaria y variedat cheografica, incluyen cuasi toz os tipos de climas. Dende l'este enta o meridiano 100, o clima ye dende continental humedo en o norte dica subtropical humedo en o sud. A parte sud d'a peninsula de Florida, asinas como l'archipelago de Hawaii tienen un clima tropical. As Grans Planas a l'ueste d'o meridiano 100 son semi-aridas. Muitas d'as montanyas occidentals tienen un clima alpín. En a Gran Cuenca o clima ye arido, desertico en o sudueste, mediterranio en a costa de California, y oceanico en as costas d'Oregón, Washington y sud d'Alaska. A mayoría d'Alaska tien un clima subarctico u polar. As condicions climaticas extremas no son guaire raras en os estaus que se troban chunto a lo Golfo de Mexico, a on que gosa haber tormentas tropicals. A mayor parte d'os tornados en o mundo ocurren en iste país, prencipalment en l'aria conoixida como Tornado Alley.^[8]

Os Estaus Unius estan consideratos como un país de megadiversidat ecolochica: arredol de 17.000 especies de plantas vasculars se pueden trobar en os estaus continentals y Alaska, y mas de 1.800 especies de flors se troban en Hawaii, estando bien poquetas d'istas las que se troban amás en o continent.^[9] Bi ha en os Estaus Unius mas de 400 especies de mamifers, 750 d'aus, y 500 de reptils y anfibios.^[10] Bellas 91.000 especies d'insectos han estau rechistratas.^[11] O Endangered Species Act de 1973 ye una lei que proteche as especies menazadas u en periglo d'extinción y os suyos habitats, que estan cusiratos por o Servicio de Pescata y Vida Salvache. Bi ha cincuanta y ueito parques nacionals y cientos d'atros parques administratos federalment, selvas y arias naturals.^[12] En conchunto lo gubierno poseye un 28,8% d'a superficie d'o país.^[13] A mayoría d'istas arias baixo control d'o Gubierno federal son logadas a interpresas que expleitan os recursos de gas natural u petrolio, a menería, a industria fustera u a ganadería. Un 2,4% s'emplega ta usos militars.^[13]

Encara que os Estaus Unius naixioron como un país independient con a Guerra d'Independencia contra o Reino Uniu dende 1773, a Historia d'Estaus Unius no prencipia con ista guerra, sino que ye muit anterior, remontando-se dica os primers pobladors d'o continent que habitaban el territorio que actualment ye o país.

Se creye que o continent americano recibió os suyos primers pobladors arredol d'o 40.000 aC, encara que nomás bi ha restas arqueolochicas comprebadas dende o sieglo XXI aC en Alaska, provenients de Siberia a traviés d'o estreito de Bering que desepara Alaska d'Asia, encara que seguntes bella teoría o continent recibió tamién población dende Oceanía a traviés de l'Oceano Pacifico en a rechión de Sudamerica.

Colonos d'orichen europeu s'establioron en a costa occidental estausunidense, a lo canto de l'Oceano Atlantico, dende o sieglo XVI: espanyols en Florida y as costas d'o golfo de Mexico, angleses, escoceses, neerlandeses, daneses y suecos, amás de franceses en as costas de l'Oceano Atlantico, encara que os espanyols forachitoron muitas vegadas istos primers colonizadors foranos. Sindembargo, dende o sieglo XVI os angleses heban consolidato as suyas posicions en a costa atlantica, establindo asinas un territorio colonial, as ditas Trece colonias, que proclamoron a suya independencia en 1776, prencipiando asinas a Guerra d'Independencia d'os Estaus Unidos, con l'aduya militar, financiera y politica franco-espanyola dica rematar con o reconoiximiento d'a suya independencia efectiva por l'antiga metropoli.

O nuevo país, luego d'a suya independencia, prencipió una expansión enta l'ueste, enta o dito Far West, anexionando muitos territorios, incluyindo-ie antigas colonias espanyolas en guerras con o suyo vecín Mexico, como Texas, Nuevo Mexico, Arizona, Nevada u California, amás de Florida, creyando una gran potencia economica basada en una mano d'obra esclava y que recibirba una important inmigración europea. A Guerra Civil Estausunidense, a meyatos d'o sieglo XIX, remató lo rechimen esclavista, proclamando a emancipación d'os esclavos de raza negra, ubrindo amás as puertas a la introducción en o país d'a Revolución industrial. Antiparte, mientres a suya expansión enta l'ueste, os estausunidenses luitoron contra os pueblos amerindios en as ditas Guerras Indias, ta fer-los reblar y albandonar os suyos territorios arrinconandolos en reservas.

En 1914, en prencipiar a Primera Guerra Mundial, Estaus Unius yera una d'as prencipals potencias economicas d'o mundo, y a suya dentrada en a guerra con os Aliaus, en 1917, estió decisiva ta rematar ixe conflicto en prechudicio d'as Potencias Centrals. Manimenos, o país se replegó en o suyo interior, sin participar en os intentos de paz dimpués d'o Tractau de Versailles, dica la suya intervención en a Segunda Guerra Mundial dende 1941 tamién con os Aliaus, cuan o país prenió consciencia d'estar una gran potencia no nomás economica sino tamién politica y militar. Asinas o suyo papel estió fundamental en a construcción d'as Nacions Unidas, como base d'o sistema politico internacional d'a post-guerra, y en o establimiento d'a OTAN como palanca militar ta la Guerra Freda contra la Unión Sovietica en os anyos 1960-1990, que remató con a disolución d'a Unión Sovietica en 1991 y con a presencia d'Estaus Unius como a gran potencia militar de prencipios d'o sieglo XXI.

Actualment, seguntes as hipotesis d'os historiadors, se creye que os primers habitants d'o continent americano bi plegoron dende Asia, a traviés d'o estreito de Bering,^[7] trescruzando asinas o punto a on que se comunican l'Oceano Glacial Arctico con l'Oceano Pacifico, en epocas de glaciacions, cuan o nivel d'a mar yera mas baixo y, antiparte, bi heba un puent de chelo entre os dos continents, dende Siberia enta Alaska. Pareixe que ista dentrada de pobladors estió feita en diversas calendatas, entre o 40.000 aC y o 10.000 aC, estando toz os pueblos amerindios descendients d'ixos grupos d'inmigrants d'orichen asiatico. Asinas, ye atestiguada la presencia humana en Alaska arredol d'o sieglo XXI aC u en a costa atlantica arredol d'o sieglo XVII aC, seguntes as troballas arqueolochicas, encara que as hipotesis dicen que a presencia humana estió anterior.

Istos pobladors establioron cualques culturas prehistoricas en l'actual territorio estausunidense, u mesmo nuclios de población importants en os territorios d'o sud, a man de l'actual muga con Mexico, con millors condicions climatolochicas ta l'agricultura que permiteba o desembolique d'a civilización. Asinas, a Cultura humana mas antiga conoixida en o territorio estausunidense ye a clamada Cultura Clovis, d'arredol d'o sieglo XIV aC, situada en o territorio de l'actual estau de Nuevo Mexico. Dimpués d'a Cultura Clovis se succedioron en a cuenca d'o río Misisipi os anasacis, os Mound Builders u constructors de tumulos, y a dita Civilización d'o Misisipi. Sindembargo, istas civilizacions y mesmo a suya remeranza desapareixioron antis d'a plegada a America d'os europeus, que nomás troboron en l'actual territorio estausunidense grupos sin una cultura abanzada a o ran europeu, en comparanza con as civilizacions sudamericanas.^[14]

En o sieglo XV, cuan Cristofo Colombo plegó a America en l'anyo 1492, en o territorio estausunidense nomás i viviba bella tribus de cazataires-recolectors, que no heba establiu denguna civilización abanzada ni dengún nuclio habitato permanent, y que practicaba a sobén o nomadismo como medio de vida, sin conoixer l'agricultura u fendo d'ixa tecnica de cultivo de vechetals una ferramienta marguinal reservada a las mullers d'a tribu debant d'o papel d'o varón como cazataire.

{{Articlo principal|Descubrimiento d'America}

Ye fácil que os primers europeus en plegar a America esen os vikingos provenients d'Escandinavia (prencipalment de Noruega) a traviés d'Islandia y de Groenlandia, y se diz que Leif Ericson i plegó a finals d'o sieglo X u primerías d'o sieglo XI, en establindo-ie una colonia que clamó Vinland u tierra d'as vinyas, por motivos de propaganda, mesmo como s'heba clamato a Groenlandia tierra verde. Sindembargo, ye un tema controvertiu ta os historiadors, en no tener denguna confirmación arqueolochica platera u mesmo documental sobre ixos feitos.^[14]

Antiparte, se diz que pescataires d'orichen basco u bretón bi podioron plegar en o sieglo XV dezaga d'a pesca d'as ballenas u de l'abadeixo, por as pesquerías de Terranova, encara que no bi ha tampoco pruebas documentals d'ixe feito. Mesmo, seguntes bellas teorías, ye iste feito o que bi ha dezaga d'o primer viache de Cristofo Colombo, que teneba conoiximiento d'a presencia de tierra en a redolada por os relatos d'os pescataires bascos y bretons.

Sí ye documentato que Cristofo Colombo estió lo descubridor oficial d'America o 12 d'octubre de 1492, en plegar a la rechión d'o Caribe, encara que en realidat pensaba que heba plegato a China u Chapón. Os espanyols colonizoron os territorios de Cuba y Puerto Rico en as Antillas y dentroron en Mexico y Panamá, encara que tamién establioron bella colonia en l'actual estau de Florida, forachitando a os franceses de relichión protestant que se i heban instalato en os anyos 1580 mientres as Guerras de Relichión de Francia.

Antiparte, colonos tamién de relichión protestant, a sobén angleses, encara que tamién d'os Países Baixos, escoceses, suecos u daneses s'establioron en a costa atlantica estausunidense dende a segunda metat d'o sieglo XVI, y franceses y angleses ocuporon as costas de Canadá y d'o río Sant Lorient, dentrando dica os Grans Lacos d'America d'o Norte. Istos colonos plegoron a la rechión en relación con as exploracions d'os países europeus que quereban trobar un paso por o norte dende l'Oceano Atlantico enta l'Oceano Pacifico, ta poder acceder a lo comercio con China, India y Chapón evitando lo control d'as atras vías maritimas por Espanya (Cabo de Hornos en America d'o Sud), Portugal (rota d'a India por o cabo de Buena Esperanza) u l'Imperio Otomán (mar Roya). Ye decir, yeran viaches ta buscar o dito paso d'o norueste.

Os mas antigos lugars habitatos por europeus en l'actual territorio d'os Estaus Unius son: Saint Agustine en Florida (1565 por os espanyols), Jamestown en Virchinia (1607 por os angleses) y Plymouth en Massachusetts, establida en 1620 por os pais pelegrins (Pilgrim Fathers) puritans fuyius d'a intolerancia relichiosa en Anglaterra.

Encara que en os anyos 1540 y 1550 bi habió exploracions espanyolas en a parte sud d'o territorio estausunidense y en no trobar-ie oro os espanyols albandonoron a conquiesta d'os territorios a lo norte,^[14] estioron asinas os angleses qui rematoron por unificar toz istos territorios d'a costa atlantica baixo lo suyo control, en establindo-ie un sistema de colonias administrativament independients dica creyar as clamadas Trece colonias. Os espanyols dentroron sindembargo en l'actual territorio estausunidense dende o sud, a partir d'as suyas conquiestas en Mexico, y tamién en puyando enta o norte por a costa de l'Oceano Pacifico con ciudaz como San Francisco, y mesmo os rusos facioron a suya aparición dende Siberia, trescruzando o estreito de Bering dica Alaska u mesmo dica Oregón u a parte norte de California. Antiparte, os colonos franceses, dende as suyas bases en Nueva Orleans, en o golfo de Mexico, puyoron por a val d'o río Mississippi, establindo-ie a Loisiana en a suya desembocadura.

Mientres o sieglo XVII Anglaterra establió as suyas primeras colonias importants en territorio estausunidense, a sobén por iniciativa privada y vinclada a problemas de tipo relichioso en a metropoli, estando amás conoixida a que fació plegar a 1.000 colonos, alto u baixo, en 1630 a l'actual Massachusetts, que yeran de confesión puritana y que establioron bella ciudat en a comarca, como Boston en a costa, encara que dentroron ta establir chicotas localidaz dica 30-40 km en l'interior d'o territorio.^[15]

En o sieglo XVIII, os angleses prencipioron una muit ampla expansión d'os suyos territorios, doblando a superficie de territorio colonizato y multiplicando por ueito a suya población, con una creixenza de población muito mes gran que a meya europea en ixas envueltas.^[16] En primer lugar, dende as planas costeras enta l'ueste d'o continent, en luitas contra as tribus d'os amerindios que i viviban. En segundo lugar, contra as colonias francesas de Loisiana, que yeran un competidor comercial respective d'o lucrativo comercio de pellizos d'animals salvaches ta pelletería. Y en tercero, contra os espanyols que teneban as suyas posicions en Florida. Amás, tamién prencipioron una explotación extensiva de l'agricultura en as colonias d'o sud, primero con mano d'obra d'orichen blanco en rechimen de semi-esclavitut (a sobén, colonos d'orichen irlandés u escocés), y luego con una masiva importación d'esclavos negros, cuan l'agricultura se convertió en bel lugar en un lucrativo negocio, como con o cotón u o tabaco. A población que i plegó en o sieglo XVIII ya no yera nomás d'orichen anglés u escocés y de relichión protestant, porque en os suyos territorios d'orichen prencipió a estendillar-se a teoría de que a población d'un territorio yera una d'as suyas fuents de riqueza, que no se podeba ninviar difuera d'o territorio, y s'aprobó bella mesura ta dificultar a emigración d'angleses enta America.^[16] Plegoron asinas irlandeses catolicos, encara que tamién hugonoz franceses fuyius de Francia cuan Loís XIV derogó l'Edicto de Nantes, u chents que plegaban dende Alemanya y dende os cantons de Suiza de luenga alemana, fuyindo d'as guerras de relichión en Europa (istos alemans s'establioron a sobén en Pennsilvania, a on encara hue se charra l'alemán de Pennsilvania); tamién bi plegoron os escoceses de l'Ulster que albandonaban a suya tierra por as malas condicions economicas, y que yeran presbiterians. Sindembargo, ista nueva población no se mezcló con as anteriors poblacions u entre sí, sino que en ista primera etapa formaba chicoz nuclios etnicos, como en un mosaico.^[17]

Os colonos europeus que bi plegoron no plegoron sindembargo como población libre, porque plegoron con contratos de semi-esclavitut, ta pagar o suyo viache u en plegar-ie como parte d'una condena chudicial, encara que ista servitut teneba una durada limitada en o tiempo.^[18] Sindembargo, tamién plegaba a población esclava stricto sensu, que yera d'orichen africano y que a sobén plegaban a las colonias d'o sud, ta treballar en as grans plantacions. En 1670 nomás yeran 2.000 personas en Virchinia, pero o suyo numero continó o suyo crecimiento, y s'aprobó bella norma que feba que a suya situación d'esclavitut fuese ta cutio, como en Virchinia u Maryland, transmitindo ixa situación a los suyos fillos.^[17] O 80% d'os esclavos africanos (arredol de 350.000 personas en 1763) viviban en os estaus d'o sud; en 1756 en Virchinia os africanos yeran mas d'o 40% d'a población, y en 1751 en Carolina d'o Sud mas d'o 60%.^[19]

Ista situación permitió una important millora d'as infraestructuras en o territorio d'as Trece colonias, que en 1775 teneban una población de mas de 2 milions d'habitants. En ixas envueltas, a Cultura d'os Estaus Unius teneba muita relación con a Cultura d'Europa, en estar as unicas radices culturals d'os colonos o continent europeu.^[20]

En os anyos 1760-1770, a situación politica d'as Trece colonias evolucionó. En primer lugar, a población d'orichen europeu heba desarrollato en ixos territorios una sociedat culturalment a lo mesmo nivel que a suya metropoli, con vías de comunicación internas parellanas a las anglesas, pero teneba bloqueyato o suyo abance por a presencia politica d'Anglaterra. Asinas, uno d'os obchectivos d'as colonias yera la suya expansión enta l'ueste, dezaga d'os monts Apalaches, enta os territorios que nominalment feban parte dica ixe inte d'o dominio colonial francés y que os angleses heban conquiesto mientres a Guerra d'os Siet Anyos, encara que o Gubierno britanico lis negaba ixa posibilidat, temendo lo fortaleiximiento d'a posición d'as colonias debant d'a metropoli cuan o Reino Uniu teneba que absorber a 80.000 colonos d'orichen francés que yeran en Canadá, amás d'organizar as nuevas colonias conquiestas. D'atra man, as guerras con Francia y con Espanya facioron que o Parlamento britanico, instigato por o primer ministro George Grenville, puyase os impuestos a toz os suyos territorios ta recullir diners (a deuda publica anglesa s'heba duplicato mientres a guerra),^[21] incluyindo-ie as colonias americanas, sin parar cuenta en as protestas d'os colonos que deciban que ixos impuestos s'heban creyato sin o suyo consentimiento, en no estar representatos en o Parlamento britanico, a on que nomás teneban representación os territorios metropolitans.

A tensión puyó de ran en 1765, cuan o Parlamento britanico aprebó un nuevo impuesto en a dita Lei d'o Timbre.^[22] Ista lei se referiba a toz os territorios colonials angleses en America, y asinas por tot o territorio apareixioron organizacions politicas secretas, ditas Fillos d'a Libertat, ta luitar contra l'impuesto y lograr-ne a suya supresión; en octubre de 1765 se reunioron en a ciudat de Nueva York representants de 9 d'as 13 colonias en un Congreso sobre a Lei d'o Timbre, convertindo-se en asinas en a primera reunión de representants politicos intercolonial, y se i fació un Memorial de Dreitos.^[23] Prencipió un boicot a os produtos d'orichen britanico y en 1766 se derogó a Lei d'o Timbre,^[23] que se convertió asinas en a primera victoria politica conchunta d'os colonos. Sindembargo, en a derogación d'a lei se deciba que o Parlamento britanico teneba plena autoridat ta fer leis que obligasen a las colonias y a o pueblo americano.^[23]

En 1767, como continaban os problemas fiscals en o Reino Uniu, o ministro britanico Charles Townshend establió un impuesto sobre as exportacions d'as Colonias en cuantos articlos, amás d'establir una Chunta con seu en Boston ta o suyo control. Tamién desichiba que as Colonias fesen que os ciudadans recibiesen en a suya vivienda a las tropas de l'Exercito britanico ta vivir-ie, como gosaba ser normal en ixas envueltas a on os cuartels no existiban, y Nueva York se negó.^[23]

En augmentar a tensión en o territorio, o Gubierno britanico ninvió tropas regulars de l'Exercito britanico, lo que encara fació augmentar mas o clima prerrevolucionario en as colonias, especialment en Nueva Anglaterra, Philadelphia y Virchinia. O 5 de marzo 1770, tropas britanicas disparoron contra os manifestants en Boston (Massachusetts),^[24] en a dita mortalera de Boston, con 5 victimas.

En 1773 s'aprebó una mesura en o Reino Uniu ta permetir a la Companyía Britanica d'as Indias Orientals vender o suyo té dreitament en as colonias britanicas, y ixo amenazaba a los comerciants d'o territorio estausunidense y tamién a os contrabandistas que introduciban ixe producto ilegalment.^[25] Asinas, o 16 d'aviento de 1773 os colonos destruyoron en Boston un cargamento de té en protesta por os impuestos que pagaban sobre iste producto, en a dita Boston Tea Party,^[25] fendo asinas imposible cualsiquier intento conciliatorio, esclatando a Guerra d'Independencia d'os Estaus Unidos en 1775.

Os sublevatos ninvioron representants esleitos a un dito Congreso continental reuniu en Philadelphia dende o 5 de setiembre de 1774 a petición de Virchinia,^[26] y un Segundo Congreso continental reuniu tamién en Philadelphia dende o 10 de mayo de 1775,^[27] a on s'aprebó a declaración d'independencia d'os Estaus Unius, o 4 de chulio de 1776, seguntes un borrador preparato por Thomas Jefferson, a on que se proclamaban os prencipios de libertat, igualdat y o dreito a la propia felicidat. A guerra contra o Reino Uniu estió amás una autentica guerra civil, en estar en contra d'a independencia muitos loyalist u leyalistas, que en rematar a guerra albandonoron os Estaus Unius ta vivir en o territorio vecín de Canadá, que yera una colonia britanica y que no participó en a sublevación. En una luega campanya militar, en a cual os colonos americanos recibioron l'aduya de l'Exercito espanyol y de l'Exercito francés, o nuevo exercito regular establiu por George Washington,^[27] l'Exercito estausunidense, redotó a l'Exercito britanico en batallas como a batalla de Saratoga (17 d'octubre de 1777) u a batalla de Yorktown (1781), ubrindo asinas camín a lo Tractau de París d'o 3 de setiembre de 1783 por o cual o Reino Uniu acceptaba y reconoixeba la independencia d'os Estaus Unius.^[28]

Antiparte, o Segundo Congreso continental, que heba ratificato os Articlos d'a Confederación en 1781, tamién redactó a Constitución d'os Estaus Unius ta la Convención de Philadelphia de 1787. Iste texto, a lo cual se i adhibioron 10 enmiendas (Declaración de Dreitos) en 1791, ye lo fundamento d'o sistema de democracia en os Estaus Unius. Ta rematar o proceso de consolidación institucional d'o nuevo país, George Washington fue esleito en 1789 o primer President d'os Estaus Unius, y en 1800 a seu d'as institucions gubernamentals s'establió en a nueva ciudat de Washington, DC, que se convertió asinas a en capital d'o país y centro d'un districto federal (o districto de Columbia), ta marcar a suya no dependencia de dengún d'os estaus. Ta dignificar o cargo, Washington prebó d'imitar a dignitat d'as monarquías europeas, plegando a viachar en una carroza con o suyo escudo d'armas.^[29] Sindembargo, o Congresó d'os Estaus Unius limitó ixo, y atorgó a lo cargo o nombre sencillo de President d'os Estaus Unius.^[29]

Estió o primer president, George Washington, qui establió en linias chenerals la base de l'actual sistema de gubierno estausunidense, creyando os cargos de Secretario d'Estau, Secretario d'Hicienda u Secretario de Guerra, amás d'o Fiscal Cheneral y o Director Cheneral de Correus: Alexander Hamilton se convertió en Secretario de Hicienda y Thomas Jefferson Secretario d'Estau.^[30]

En rematar a suya Guerra d'independencia, os Estaus Unius facioron frent a lo primero d'os suyos deseyos: a expansión enta l'ueste u Far West, en a clamada Conquiesta de l'Ueste, travesando los monts Apalaches mirando d'establir como muga occidental d'o país o río Mississippi, que deseparaba os dominios colonials angleses y franceses en America d'o Norte. Asinas, encara que a población d'a rechión de dezaga d'os Apalaches yera cuasi nula en 1775, en 1790 ixe territorio ya teneba una población de 120.000 personas.^[31] Ista expansión se faxió con a oposición d'o Reino Uniu y d'Espanya, estando iste zaguer país o propietario nominal d'a parte sud d'o territorio ocupato por os colonos, y tamién con a oposición d'os amerindios que i viviban.^[32]

O territorio estausunidense s'enampló, en aplicando a nueva Doctrina d'o destín manifiesto (Manifest Destiny en anglés), a doctrina politica d'o Partiu Republicano-Democrata d'os Estaus Unius, dominant en o primer cuatreno d'o sieglo XIX, seguntes a cual a nación estausunidense (americana, deciban, identificando o suyo país con tot o continent) teneba la misión divina de portiar a civilización y a democracia enta l'ueste. Ista doctrina se completaba con o Mito d'a muga, cuan se clamaba muga a lo punto limite d'implantación d'as poblacions d'orichen racial blanco dimpués d'expulsar u estricallar a la población amerindia, con mortaleras continas dica rematar en amás conoixita, a mortalera de Wounded Knee en 1890.

Encara que ista expansión enta l'ueste se fació a vegadas por medio de compras (asinas, a compra de Loisiana o 30 d'abril de 1803 a la Francia de Napoleón Bonaparte por 15 milions de dólars estausunidenses^[33] u a compra d'Alaska en 1867 a l'Imperio Ruso), a mayor parte d'a expansión estausunidense se fació con guerras y mortaleras d'as poblacions nativas. Asinas, as Guerras Indias contra la población nativa amerindia que bi heban en os territorios conquiestos, que permetió a expoliación d'as suyas tierras; a Guerra Mexicano-Estausunidense de 1846-1848 y o Tractau de Guadalupe Hidalgo permitioron a ocupación de Texas y California, amás d'os actuals Utah, Nevada, Nuevo Mexico y Arizona. Antiparte, o Tractau d'Oregón de 1846 trazó a muga definitiva entre os Estaus Unius y Canadá a l'ueste d'as montanyas Rocosas.

Ista afluencia de colonos enta l'ueste augmentó espectacularment cuan se trobó oro en ixos territorios, prencipiando a clamada fiebre de l'oro en California, favoreixida amás por a construcción d'o dito Primer ferrocarril transcontinental que feba posible a millora d'as comunicacions y a integración d'os territorios occidentals en a resta d'o país.

O proceso d'a Conquiesta de l'Ueste tenió a suya enamplada enta l'oceano Pacifico a finals d'o sieglo XIX u mesmo a prencipios d'o sieglo XX (Alaska a lo norte y Hawaii a l'ueste, amás d'a Guerra Hispano-estausunidense que permitió anexionar Filipinas y bella isla en o Pacifico), y se puet considerar que no remató dica 1912, cuan Arizona se convertió en un estau d'os Estaus Unius de pleno dreito, u mesmo dica 1959, cuan o fació l'estau d'Alaska.

O segundo gran problema d'os Estaus Unius mientres o sieglo XIX estió o problema d'a esclavitut. A nivel federal, a tracta d'esclavos fue prohibida en 1808, y en os estaus d'o norte d'o país a esclavitut fue declarada ilegal entre 1777 (en Vermont)^[34] y 1808, encara que os plantadors de cotón d'os estaus d'o sud d'o país emplegaban muita mano d'obra esclaba ta las suyas plantacions y feban una activa propaganda politica en os estaus sudenyos. Ixa fratura entre o norte y o sud fació esclatar a tensión politica, rematando en 1860 cuan fue esleito President d'os Estaus Unius l'advocato Abraham Lincoln, un candidato antiesclavista que ganó as eleccions con un programa t'abolir a esclavitut en tot o país. Siet estaus esclavistas d'o sud facioron publico o suyo albandono d'os Estaus Unius, anunciando a creyación d'un nuevo país, os Estaus Confederatos d'America. Dimpués d'un tenso compás d'espera, a batalla de Fort Sumter, d'abril de 1861, estió lo prencipio d'a Guerra Civil Estausunidense.

Luego de cuatre largas anyadas, a guerra remató con a victoria d'o Norte, encara que en a guerra morioron bellas 970.000 personas (o 3% d'a población estausunidense en ixas envueltas), d'os cuals 620.000 yeran soldatos d'uniforme.^[35] En rematar a guerra, s'aprobó bella enmienda a la Constitución d'os Estaus Unius t'abolir a esclavitut, liberar a los cuatre millons d'esclavos que viviban en o sud y dar-lis os dreitos de ciudadanía como a cualsiquier atro ciudadán estausunidense. Sindembargo, as clamadas leis Jim Crown facioron legal en os estaus d'o sud a segregación racial, una situación que no remató dica os anyos 1950-1960 luego d'una intensa luita social y politica. Antiparte, a victoria federal en a Guerra Civil comportó lo reforzamiento d'o estau central en o país.^[36]

O proceso d'industrialización d'os Estaus Unius, parte d'a clamada Revolución Industrial, prencipió en os anyos 1850 en o norte d'o país, y a suya consecuencia estió una serie de cambios de muita importancia, a nivel demografico, economico y social. Apareixioron muitas ciudaz nuevas en tot o país, y antiparte, as ciudaz que ya existiban se consolidoron y creixioron. Istos procesos se complementoron con l'augmento d'a immigración a lo país, que permitió l'aparición d'un proletariato y o desembolique d'o capitalismo, vinclato a lo sector de l'Industria. Dende finals d'o sieglo XIX y primerías d'o sieglo XX fació aparición a sociedat de consumo, estando uno d'os suyos factors l'automobil. En as ciudaz de Nueva York y Chicago se debantoron os primers gratacielos.

A industrialización fomentó un imperialismo parellán a lo imperialismo que por ixas envueltas se puet trobar en os prencipals países d'Europa, desembolicando y fendo l'adaptación d'a clamada Doctrina Monroe, seguntes a cual America habría d'estar ta os americanos. Istas teorías son la base d'a creixent importancia en ixe periodo d'os Estaus Unius en a escena politica internacional, con as suyas primeras guerras contra potencias europeas, como a Guerra Hispano-Estausunidense en 1898, que permitió anexionar Filipinas y encorporar a la esfera d'influencias estausunidenses as antigas colonias d'Espanya de Cuba y Puerto Rico (ista zaguera contina hue fendo parte d'o territorio estausunidense con a categoría d'Estau Libre Asociau).

Encara que os Estaus Unius ya heban compareixiu en a escena politica internacional, o suyo gran momento estió a Primera Guerra Mundial, que precipió en Europa en 1914 entre as Potencias Centrals y os Aliaus. En prencipiar a guerra, Estaus Unius se declaró neutral, y no estió dica o 2 d'abril de 1917 que dentró en a guerra en aduya d'os Aliaus, mientres o mandato d'o president Woodrow Wilson. Manimenos, en os Estaus Unius teneban muita fuerza as ideyas aislacionistas, que consideraban que os asuntos d'Europa yeran muit luent d'o suyo país y que teneban que desligar-se-ne d'o imperialismo europeu y d'as suyas luitas de poder.

Asinas, en rematar a guerra, o Senau d'os Estaus Unius refusó ratificar o Tractau de Versailles que heba rematato a guerra, y tamién refusó de dentrar en a Sociedat de Nacions, encara que a ideya d'ista asociacion yera d'o mesmo president estausunidense, Woodrow Wilson. Prencipió asinas un periodo d'aislacionismo en o cual o país se replegó sobre si mesmo en o periodo d'entreguerras, fendo en un primer momento creixer a prosperidat economica, politica y social en o país: dreito de voto primero ta las mullers, y luego ta os amerindios, etc. Estió tamién un periodo de convulsions por a lei seca, que ubrió a puerta a la expansión d'o gangsterismo en o país y estió l'orichen d'a posterior influencia d'a Mafia en a sociedat estausunidense.

Sindembargo, en 1929 o dito crack de 1929 prevocó una situación de crisi economica, a clamada Gran Depresión, que fació augmentar a tasa de paro en o país dica nivels no conoixius dica allora. Antiparte, en os anyos 1930 tamién habió lo Dust Bowl, unas tormentas de polvo en tot o centro agricola d'o pais que levoron a la ruina a muitos agricultors. En 1932 fue esleito president d'os Estaus Unius Franklin Delano Roosevelt (d'o Partiu Democrata), que fació a propuesta d'o New Deal ta combatir a crisi, metendo asinas os alacez d'o estau d'o bienestar, que permitió a recuperación d'a situación economica d'o país.

Cuan prencipió a Segunda Guerra Mundial en setiembre de 1939 con l'ataque d'o Tercer Reich contra Polonia, os Estaus Unius, como en 1914, mantenioron a suya neutralidat, encara que a lo president Franklin Delano Roosevelt li cuacaba la politica d'os Aliaus. Asinas, os Estaus Unius, encara que neutrals, favoreixeban de feito a luita d'o Reino Uniu contra l'Alemanya nazi y os suyos aliaus d'o Pacto de l'Eixe, con mesuras como a Lei d'Ampre y Arriendo, que meteba biens a disposición d'o esfuerzo belico britanico (y luego tamién d'a Unión Sovietica y d'a resta d'os Aliaus) sin necesidat d'o suyo pago anticipato. A producción d'a industria belica estausunidense, entre atras mesuras, favoreció a desaparición u reducción d'a tasa de paro, antis mesmo de dentrar en a guerra.

O 7 d'aviento de 1941, o Chapón atacó por sospresa la base naval estausunidense de Pearl Harbor, en Hawaii (ataque a Pearl Harbor), fendo asinas que os Estaus Unius dentrasen en guerra con Chapón, y dimpués o Tercer Reich li declaró a guerra. Estaus Unius prencipió un intensivo programa de producción industrial ta fabricar armas y equipamiento ta la guerra, amás d'enamplar as suyas Fuerzas Armatas, participando decisivament en a guerra en o Frent Occidental y o Frent d'a Mediterrania y o norte d'Africa contra os alemans, y en o Teatro d'operacions d'o Pacifico contra os chaponeses. En rematar a guerra con a victoria d'os Aliaus en 1945, Estaus Unius yera la prencipal potencia economica d'o mundo, y tamién a prencipal potencia militar, en tener amás a bomba atomica, estando por decisión d'o president Harry Truman o primer país en fer un uso militar d'ixa nueva arma en agosto de 1945 contra as ciudaz chaponesas de Hiroshima y Nagasaki en os bombardeyos atomicos sobre Hiroshima y Nagasaki.

En rematar a guerra, ta evitar a repetición de l'aislacionismo dimpués d'a Primera Guerra Mundial, Estaus Unius prenió un papel decisivo tamién a livel d'a diplomacia, estando uno d'os impulsors d'a Carta d'as Nacions Unidas que estió lo chermen d'a Organización d'as Nacions Unidas, establida o 24 d'octubre de 1945 en a ciudat de San Francisco, en California. Una d'as seu d'a organización se troba situada en a ciudat de Nueva York, y os Estaus Unius son uno d'os miembros permanents d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unidas.

Sindembargo, a victoria en a guerra dixó a los Estaus Unius debant de l'atra potencia militar emerchent d'a guerra, l'Unión Sovietica, prencipiando una luita politica entre as dos nacions y los auyos aliaus, respectivament a OTAN y o Pacto de Varsovia. Ista guerra no estió una guerra dreita entre as dos superpotencias, sino que estió una luita indreita, dita Guerra Frida, con episodios como a Guerra de Corea u a Guerra de Vietnam, a on s'enfrontinaban os suyos aliaus con aduya d'as respectivas superpotencias. A Guerra de Corea, con muita implicación estausunidense, remató en empate, fendo asinas que hue en Corea bi haiga dos países: Corea d'o Norte y Corea d'o Sud. En Vietnam, sindembargo, encara que os Estaus Unius estioron o prencipal combatient, fuoron redotatos, y Vietnam d'o Norte s'anexionó a Vietnam d'o Sud, l'aliato estausunidense.

En rematar a Guerra Frida en 1991 con a disolución d'a Unión Sovietica, Estaus Unius se convertió en a prencipal potencia militar d'o mundo y continó luitas contra Iraq y Afganistán, amás d'estar obchectivo d'atentatos terroristas, como os atentatos de l'11 de setiembre de 2001, convertindo-se a preocupación por o terrorismo en a prencipal preocupación d'os estausunidenses en as zaguras anyadas d'a controvertida presidencia de George Walker Bush, que en 2009 fue substituyiu por Barack Obama.

O 6 de noviembre de 2012 Barack Obama redotó en as eleccions presidencials a o canditato d'o Partiu Republicano Mitt Romney, estando asinas esleíto ta un nuevo periodo presidencial de cuatre anyadas a contar dende chinero de 2013.^[37]

Os Estaus Unius son actualment a federación mas antiga que existe. Ye una republica constitucional y una democracia representativa. O gubierno ye regulato por un sistema de deseparación de poders definiu en a Constitución, que ye o documento legal supremo d'o país. En o sistema federal americano, os ciudadans son subchectos a sobén a tres rans de gubierno: federal, estatal y local; as tasas locals gosan dividir-se entre os gubiernos d'o condau y o municipio. En a mayoría d'os casos, os liders executivos y lechislativos son esleitos a traviés d'escrutinio uninominal mayoritario por os ciudadans d'un districto. No bi ha escrutinio proporcional plurinominal a ran federal, y ye prou raro a rans inferiors.

O gubierno federal se divide en tres brancas:

• Lechislativo: O Congreso bicameral chunto con o Senau y a Cambra de Representants apreban as leis federals, as declaracions de guerra y os tractaus internacionals.
• Executivo: O president ye o comandant en chefe de l'exercito, puet vetar propuestas de lei antis de que istas se convertan en lei, y esleyir os miembros d'os suyo gabinet (con l'aprebación d'o Senau) y atros cargos oficials. Ye qui administra y fa cumplir as leis y politicas federals.
• Chudicial: A Cort Suprema y a resta de corz federals, cuals chueces son esleitos por o president, con l'aprebación d'o Senau, interpreta y modifica as leis que son inconstitucionals

A Cambra de Representants tien 435 miembros, cadagún representando a un districto d'o congreso mientres un periodo de dos anyos. Os escanyos se dividen cada diez anyos por estaus seguntes a suya población. Seguntes o censo estausunidense de l'anyo 2000, siet estaus tienen o minimo de un representant, mientres que California, o estau con mayor población, tien cincuanta y tres. O Senau tien 100 miembros, tenendo cada estau dos senadors, que s'eslichen cada seis anyos seguntes un sistema que fa que a lo menos cada dos anyos se renoven un tercio d'os senadors. O president sirve mientres un periodo de cuatre anyos y nomás puet estar re-esleito una vegata. O president no ye esleito a traviés d'o voto dreito, sino a traviés d'un sistema indreito de colechios electorals en que cada estau tien un numero de votos proporcional a la suya población. A Cort Suprema, liderada por o Chuez President d'os Estaus Unius, tien nueu miembros. A estructura d'os gubiernos estatals ye prou pareixida a la federal; nomás Nebraska tien un poder lechislativo unicameral. O gubernador (chefe executivo) de cada estau ye esleito dreitament. Cualques chueces estatals y miembros d'os gabinez son esleitos por o gubernador, mientres que d'atros son esleitos por votación popular.

Totas as leis y procedimientos gubernamentals son subchectos a una revisión chudicial, y no se permite denguna lei que sia inconstitucional. O texto orichinal d'a Constitucion establixe a estructura y responsabilidaz d'o gubierno federal y as suyas relacions con os estaus. L'Articlo Un proteche o dreito a l'Habeas corpus y l'Articlo Tres guarancia o dreito a un chuicio cualsiquiera que sía o delito comeso. Ta fer cambios en a Constitución ye menester tener o refirme de tres cuatrenos d'os estaus, en total a Constitución s'ha cambiato vintidos vegadas dica hue.

En a mayor parti d'a historia d'os Estaus Unius ha existido lo bipartidismo. Dende as eleccions presidenxials de 1856, os partius politicos mas importants han estau lo Partiu Democrata, establiu en 1824 y o Partiu Republicano, establiu en 1912. Dende a Guerra Civil, nomás un candidato presidencial d'un tercer partiu, o president Theodore Roosevelt por o Partiu Progresista, consiguió un 20% d'o voto popular, en as eleccions de 1912.

En a cultura politica americana, o Partiu Republicano ye considerato de centro-dreita u "conservador" y o Partiu Democrata ye considerato de centro-ezquierda u "liberal".

Os estaus d'o nord-este y d'a costa ueste y belluns d'a zona d'os Grans Lagos, son ditos os estaus azuls, y son relativament liberals. D'atra man os estaus royos son tradicionalment os d'o sud, as Grans Planas y as Montanyas Rocosas, y son relativament conservadors.

O ganador d'as eleccions presidencials de 2008, Barack Obama ye o 44^eno president, estando lo primer president afroamericano, ya que toz os anteriors estioron d'orichen europeu. En 2010, o Senau se compone de 58 senadors democratas, dos independients y 40 republicanos y a Cambra de Representants ye formada por 258 democratas y 177 republicanos. Respective a los gubernadors estatals, en 2010 bi'n ha 28 democratas y 22 republicanos.

Os Estaus Unius exercen una influencia economica, politica y militar en tot o mundo. O país ye miembro permanent d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unidas y amás a seu d'as Nacions Unidas se troba en a ciudat de Nueva York. Cuasi toz os países tienen embaixadas en Washington D.C., y muitos tienen consulatos por tot o país. D'a mesma traza cuasi toz os países tienen misions diplomaticas d'os Estaus Unius. Manimenos Cuba, Irán, Corea d'o Norte, Bután, Sudán y a Republica de China no tienen garra relación diplomatica con Estaus Unius.

Os Estaus Unius tienen muit buenas relacions con o Reino Uniu, Canadá, Australia, Nueva Zelanda, Chapón, Corea d'o Sud, Israel, y os estaus miembros d'a OTAN. Tamién treballa a ixena con os suyos vecins miembros d'a Organización d'os Estaus Americanos y tien alcuerdos de libre comercio con Canadá y Mexico, seguntes o Tratato de Libre Comercio d'America d'o Norte. En 2008, os Estaus Unius gastoron 25.400 millons de dólars netos en aduya oficial a lo desembolique arredol d'o mundo. Manimenos si parlamos de porcentaches respectives a la suya renda nacional bruta, os Estaus Unius con un 0,18% estioron o zaguer d'os ventidos estaus donants. D'atra man, as aduyas privadas estausunidenses con o estranchero son relativament chenerosas.^[38]

O president tien o títol de comandant en cabo d'as fuerzas armadas nacionals y puet esleyir os suyos liders, o secretario d'Esfensa y a Chunta de Chefes d'Estau Mayor. O Departamento d'Esfensa d'os Estaus Unius administra las fuerzas armatas, incluyindo-ie l'Exercito, l'Armata, o Cuerpo de Marines y a Fuerza Aeria. A Guardia Costera ye responsabilidat d'o Departamento de Seguridat Nacional en tiempos de paz y d'o Departamento de l'Armata en tiempos de guerra. En l'anyo 2008, as fuerzas armadas teneban un personal en activo d'1,4 millons. As reservas y Guardia Nacional fan que o numero total de tropas sía de 2,3 millons. Amás o Departamento d'Esfensa tien bels 700.000 treballadors civils^[39] O servicio militar ye voluntario, encara que en tiempos de guerra se puet reclutar ciudadans a traviés d'o Selective Service System. As fuerzas armadas estausunidenses pueden esplegar-se a escape debiu a la gran flota d'avions de transporte que poseyen, os once portaavions activos que tien l'Armada y as flotas y unidaz que poseyen en os oceanos Atlantico y Pacifico. Difuera d'os Estaus Unius son 865 as bases y instalacions militars que poseye l'exercito.^[40] con personal esplegato en mas de 150 países.^[41] A presencia global de l'Exercito d'os Estaus Unius ha levato a bel estudioso a definir-lo como lo mantenimiento d'os "alacez de l'imperio".^[42]

O gasto total d'os Estaus Unius en esfensa en 2008 estió de mas de 600.000 millons de dólars, lo que ye mas d'un 41% d'o gasto militar mundial y mas que os catorce mayors gastos militars chuntos. A renda per capita emplegada estió de 1.967$, alto u baixo nueu vegadas a meya mundial; con una tasa d'un 4% d'o PIB estió a segunda mayor entre os quince mayors gastos militars, dimpués d'Arabia Saudita.^[43] A propuesta de presupuesto d'o Departamento d'Esfensa ta l'anyo 2010 ye de 533.800 millons de dólars, un 4% mayor que en 2009 y un 80% mayor que en 2001; amás bi ha una propuesta de 130.000 millons de dólars mas ta las campanyas en Iraq y Afganistán.^[44] En setiembre de 2009 bi heba alto u baixo 130.000 soldatos esplegatos en Iraq y bels 62.000 en Afganistán.^[45] Dica o 9 d'octubre de 2009 l'exercito d'Estaus Unius ha teniu 4.349 baixas militars en a Guerra d'Iraq,^[46] y 869 en a Guerra d'Afganistán^[47]

Se veiga Organización territorial d'os Estaus Unius.

Estaus Unius ye actualment formato por 50 estaus y un districto federal, encorporatos dende 1776 a los 13 estaus inicials. Antiparte, Puerto Rico tien dende a Guerra Hispano-Estausunidense un status especial como Estau Libre Asociau. Cada estau se divide en condaus (encara que en o estau de Loisiana se claman parroquias, por tener herencio d'o sistema administrativo francés anterior a la Revolución francesa).

Estaus que forman os Estaus Unius d'America:

Alabama Alaska Arizona Arkansas Virchinia Virchinia Occidental California Carolina d'o Norte Carolina d'o Sud Colorado

Connecticut Cheorchia Dakota d'o Norte Dakota d'o Sud Delaware Florida Hawaii Idaho Illinois Indiana

Iowa Kansas Kentucky Loisiana Maine Massachusetts Maryland Michigan Minnesota Mississippi

Missouri Montana Nebraska Nevada Nuevo Mexico Nueva Hampshire Nueva Jersey Nueva York Ohio Oklahoma

Oregón Pennsilvania Rhode Island Tennessee Texas Utah Vermont Washington Wisconsin Wyoming

• Washington, DC

Amás important ye o estau libre asociau de Puerto Rico, situau en a mar Caribe.

As siguients islas tamién son administradas por os Estaus Unius: Samoa Americana, Isla Baker, Guam, Islas Howland, Isla Jarvis, Atol Johnston, Arrecife Kingman, Atol Midway, Isla Navassa, Islas Marianas d'o Norte, Atol Palmyra, Islas Vírchens Americanas y as Islas Wake. Se troban todas en l'Oceano Pacifico.

Endicadors economicos
Ature	10,2%Otub. 2009[48]
Creximiento d'o PIB	−0,7%2Q 2009 [0,4%2008][49]
Inflación d'o EPC	−1,5%Agosto de 2008–Agosto de 2009[50]
Deuda publica	$11,947 billons15 d'octubre de 2009[51]
Pobreza	13,2%2008[52]

Os Estaus Unius tienen una economía mixta capitalista, alimentada por l'abundancia d'os suyos recursos naturals, unas infraestructuras prou bien desembolicadas y una alta productividat.^[53] D'alcuerdo con o Fundo Monetario Internacional, o PIB d'os Estaus Unius ye de 14.400 billons de dólars, lo que fa un 23% d'o total mundial a tasas de cambio de mercato y cuasi un 21% d'o producto bruto mundial respective a la paridat de poder adquisitivo (PPP).^[54] Ye o PIB mas gran d'o mundo, estando alto u baixo un 5% menos que o conchunto d'o PIB d'os países d'a Unión Europea en termins de PPP en l'anyo 2008. O país se sitúa en o puesto diecisieteno mundial por PIB nominal per capita y seiseno por PIB (PPA) per cápita.^[54]

Os Estaus Unius son o primer importador de biens y o tercer mayor exportador, a tamas de que as exportacions per capita son relativament pocas. Canadá, China, Mexico, Chapón y Alemanya son os suyos prencipals socios comercials.^[55] En l'anyo 2007 os vehiclos yeran a prencipal mercadería tanto importada como exportata^[56] China ye o prencipal tenedor estranchero d'a deuda publica estausunidense.^[57] Dimpués d'una expansión que ha durato mas de seis anyos, a economía estausunidense ha estau en rexesión dende aviento de 2007.^[58] Os Estaus Unius se clasifican en segundo lugar seguntes o Index de Competitividat Global.^[59]

En l'anyo 2009, s'estima que o sector privato constituye un 55,3% d'a suya economía, estando l'actividat economica d'o gubierno federal d'un 24,1% y l'actividat economica d'os gubiernos locals (incluyindo-ie as transferencias federals) un 20,6%.^[60] A economía ye postindustrial, con o sector servicios constituindo un 67,8% d'o PIB, encara que os Estaus Unius continan estando una potencia industrial.^[61] O negocio líder por ingresos brutos ye o comercio a lo por mayor y por menor; por ingresos netos ye a fabricación.^[62] Os productos quimicos son o sector líder en fabricación.^[63] Os Estaus Unius son o tercer mayor productor de petrolio d'o mundo, asinas como lo primer importador.^[64] Ye o primer productor mundial d'enerchía electrica nucleyar, asinas como de gas natural liquido, fosfatos y sal. Encara que l'agricultura ye nomás un 1% d'o PIB,^[61] Estaus Unius ye o primer productor mundial de panizo^[65] y soya.^[66] A Bolsa de Nueva York ye o prencipal mercato mundial por volumen de dólars.^[67] Coca-Cola y McDonald's son dos d'as marcas mas conoixidas a ran mundial.^[68]

En o tercer cuatrimestre de 2009, o numero de treballadors estausunidenses yera de 154,4 millons de personas. D'istos treballadors, un 81% teneban treballos en o sector servicios. Con 22,4 millons de traballadors o Gubierno ye a primera fuent d'emplego.^[69] Arredol d'un 12% d'os treballados son afiliatos a bel sindicato, estando un 30% a tasa en Europa Occidental.^[70] O Banco Mundial sitúa a los Estaus Unius como lo país en que ye mas fácil contractar y despedir treballadors.^[71] Entre 1973 y 2003, l'anyo laboral meyano d'un treballador en Estaus Unius ha creixiu en 199 horas.^[72] En parte como resultato d'isto, Estaus Unius tiene a mayor tasa de productividat d'o mundo. En 2008, tamién lideraba la tasa de productividat por hora, pero actualment Noruega, Francia, Belchica y Luxemburgo son por debant.^[73] En comparanza con Europa, os impuestos por propiedat y sobre a renta son por un regular mayors, mientres que os impuestos sobre productos gosan estar menors.^[74]

D'alcuerdo con a Oficina de Censo d'os Estaus Unius, os ingresos brutos medianos por familia en 2007 fuoron de 50.233$. A mediana varía dende os 68.080$ en Maryland dica os 36.338$ en Mississippi.^[52] Emplegando as tasas de paritat de poder adquisitivo, a mediana total ye parellana a la d'atras nacions desembolicatas. Dimpués d'una important cayida mientres meyatos d'o sieglo XX, as tasas de pobreza s'han estabilizato dende primerías d'os anyos 1970, con entre un 11 y un 15% d'os ciudadans vivindo anyalment baixo lo umbral d'a pobreza y un 58,5% vivindo a lo menos un anyo en situación de pobreza entre os 25 y os 75 anyos.^[75][76] En 2007, 37,3 millon d'americanos viviban en a pobreza.^[52]

O estau d'o bienestar d'os Estaus Unius ye actualment un d'os mas austers entre os países d'o mundo desembolicato, reducindo poco a pobreza relativa y a pobreza absoluta respecto a la meya d'os países mas ricos.^[77][78] Mientres que o estau d'o bienestar americano ha mirato de reducir a pobreza entre as personas de mayor edat,^[79] os chóvens reciben bien poqueta asistencia.^[80] En 2007 UNICEF estudeó a calidat de vida d'os ninos en ventidós países industrializatos, estando Estaus Unius o zaguero d'els en a clasificavión.^[81]

A pesar d'os grans incrementos en a productividat, a baixa tasa d'ature y a baixa inflación, l'augmento d'os ingresos dende 1980 ha estau menor que en as anteriors decadas, menos amplament repartius y amás acompanyatos d'un augmento en a inseguridat economica. Entre 1947 y 1979, os ingresos netos han puyato mas d'un 80% en totas as clases socials, estando amás mayor o creiximiento entre os pobres que entre os ricos.^[82][83] Os ingresos familiars medianos tamién han puyato en totas as clases dende 1980,^[84] debiu en gran parte a que muitas familias tiene dos sueldos, a la igualación de salarios entre os dos cheneros y a l'augmento d'horas de treballo.^[77][82][85] Estaus Unius ye o país desembolicato con mayor desigualdat d'ingresos entre a suya población d'o mundo.^[77][86] Un 1% d'a población pecha un 27,6% de toz os impuestos federals y un 10% d'a población o 54,7%.^[87] A riqueza, igual que os ingresos, ye muit concentrata: un 10% d'a población adulta d'o país poseye un 69,8% d'a riqueza, a segunda mayor tasa entre as nacions desembolicatas.^[88] Un 1% d'a población poseye o 33,4% d'a riqueza neta.^[89]

Os Estaus Unius han estau líders en rechira cientifica y innovación tecnolochica dende o sieglo XIX. En 1876, Alexander Graham Bell recibió a primera patent estausunidense por o telefón. O laboratorio de Thomas Edison desembolicó lo fonografo, a primera bombiella electrica y a primera camara de vidio. Nikola Tesla estió un d'os pioners d'a corrient alterna, o motor de corrient alterna y a radio. En primerías d'o sieglo XX, as companyías d'automobils de Ransom E. Olds y Henry Ford creyoron a linia de montache. Os Chirmans Wright facioron o primer vuelo en l'anyo 1903.^[90]

L'apocheu d'o Nazismo en os anyos 1930 fació que muitos cientificos europeus, incluyindo-ie Albert Einstein y Enrico Fermi, emigraran enta os Estaus Unius. Mientres a Segunda Guerra Mundial o prochecto Manhattan desembolicó armas nucleyars, dentrando asinas en a era atomica. A cursa espacial produció un gran empentón en os campos de l'astronautica, a ciencia de materials y os ordinadors. En os Estaus Unius se desembolicó tamién l'ARPANET y o suyo succesor, Internet. Hue os prencipals ingresos ta la investigación, un 64%, s'obtienen d'o sector privato.^[91] Os Estaus Unius son líders mundials en publicacions cientificas y factor d'impacto.^[92] Os ciudadans americanos poseyen muitos productos tecnolochicos en as suyas casas^[93] y cuasi toz tienen connexión a Internet de banda ampla. O país ye o prencipal productor de comida modificada cheneticament; mas d'a metat d'a superficie d'os suyos cautivos son biotecnolochicos.^[94]

En a vida cutiana o transporte mas emplegato en Estaus Unius ye o coche. En 2003, yeran 759 os automobils por cada 1.000 americanos en comparanza con os 472 por cada 1.000 habitants d'a Unión Europea.^[96] Alto u baixo un 40% d'os vehiclos personals son furgonetas, toterrenos u cambionetas.^[97] L'adulto meyo americano (contando tanto conductors como no conductors) pasa bels 55 menutos conducindo cada día, viachando 29 km.^[98]

A industria de l'aviación civil ye de tot privatizata, mientres que a mayor parte d'os aeropuertos son de propiedat publica. As cuatre mayors aerolinias en o mundo por trafico de pasachers son estausunidenses; Southwest Airlines ye a numero uno.^[99] D'os trenta aeropuertos de pasachers con mayor trafico d'o mundo, dieciseis se troban en os Estaus Unius, incluyindo-ie lo mayor d'o mundo.^[100] Mientres que o transporte de mercaderías por ferrocarril ye prou estendillato, ye muit poqueta la chent que emplega o tren ta viachar, aintro u entre ciudaz.^[101] Nomás un 9% d'os desplazamientos a lo puesto de treballo se fan a traviés d'o transporte publico, mientres que en Europa se fa un 38,8%.^[102] L'uso d'a bicicleta ye muit chicot, por debaixo d'os index europeus.^[103]

O mercato enerchetico d'Estaus Unius ye de 29.000 terawatt-hora anyals. O consumo d'enerchía per capita ye equivalent a 7,7 toneladas de petrolio a l'anyo, en comparanza en Alemanya ye de 4,2 y en Canadá de 8,3 toneladas. En 2005, un 40% d'a suya enerchía s'obtenió d'o petrolio, un 23% d'o carbón y un 22% d'o gas natural. A resta estio subministrada por as fuents d'enerchía renovables^[104] Os Estaus Unius son o primer consumidor mundial de petrolio.^[105] Mientres muitas decadas, a enerchía nucleyar ha teniu un papel limitato en relación con atros muitos países desembolicatos, en parte por l'accident de Three Mile Island en 1979. En 2007 s'han feito requestas ta la construcción de nuevas plantas nucleyars.^[106]

A población total d'Estaus Unius estimada por a Oficina de Censo d'os Estaus Unius ye de 308.049.000 personas,^[107] incluyindo-ie bels 11,2 millons d'inmigrants ilegals que s'estima i viven.^[108] Asinas, os Estaus Unius son o tercer país mas poblato d'o mundo dimpués de China y a India. A tasa de creiximiento d'a suya población ye de 0,98%,^[109] comparada con o 0,11% d'a Unión Europea.^[110] A tasa de naixencias ye de 13,82 por 1.000, un 30% por debaixo d'a meya mundial, encara que ye mayor que cualsiquier país europeu fueras de Albania y Irlanda.^[111] En l'anyo fiscal 2008, 1,1 millons d'inmigrants obtenioron a residencia legal.^[112] Mexico ha estau mientres mas de dos decadas o país d'orichen d'a mayor parte d'os inmigrants; dende 1998, China, India y Filipinas se troban tamién entre os cuatre países prencipals d'orichen.^[113] Estaus Unius ye a unica nación industrializada d'o mundo a on que os grans augmentos de población se prochectan.^[114]

Os Estaus Unius tienen una población muit diversa, 31 grupos etnicos tienen mas d'un millón de miembros.^[115] Os americanos blancos son o grupo racial mas numeroso; os descendients d'alemans, irlandeses y angleses son tres d'os cuatre mayors grupos etnicos d'o país.^[115] Os afroamericanos son a minoría racial mas numerosa y tercer grupo con mayor numero de descendients.^[115][116] Os asiatico-americanos son a segunda minoría racial mas gran; os dos mayors grupos etnicos son os chineses y os filipinos.^[115] En 2008, a población d'Estaus Unius s'estima que incluyiba bels 4,9 millons de personas con bel antipasato nativo americano u nativo d'Alaska (3,1 millons nomás con istos antipasatos) y 1,1 millons con bel antipasato hawaiián u oceanico (0,6 millons nomás con istos antipasatos)^[116]

O creiximiento d'a población hispana u latina (os dos termins son oficials) ye o mayor de toz os grupos etnicos. Bi ha 46,9 millons d'americanos descendients d'hispanos^[116] que son identificatos como una etnia propia por a oficina censal; o 64% d'istos son descendients de mexicanos.^[117] Entre 2000 y 2008, a población hispana ha puyato un 32%, mientres que a población no-hispana lo ha feito nomás un 4,3%^[116] A mayoría d'o creiximiento ye por inmigración; asinas, en 2007 un 12,6% d'a población estausunidense yera naixida difuera d'o país, estando d'istos un 54% naixius d'America Latina.^[118] A fertilidat ye tamién atro factor important; una muller hispana tien de meya tres fillos. Tanimientres a tasa de fertilidat d'as mullers negras no-hispanas ye de 2,2 fillos y en as mullers blancas no-hispanas d'1,8. As minorías (como son definius por a Oficina d'o Censo toz os no-hispanos y no blancos multirracials) constituyen un 34% d'a población; y s'estima que serán a mayoría d'a población en l'anyo 2042.^[119]

Alto u baixo un 82% d'os americanos vien en arias urbanas (seguntes a Oficina d'o Censo, incluyindo-ie tamién os suburbios);,^[109] a metat d'istos vive en ciudaz con poblacions de mas de 50.000 habitants.^[120] En 2008, 273 localidaz teneban una población superior a los 100.000 habitants, nueu ciudaz blincaban d'o millón de residents, y cuatre ciudaz global teneban mas de 2 millons (Nueva York, Los Angeles, Chicago y Houston).^[121] Bi ha cincuanta y dos arias metropolitanas con una población de mas d'1 millón d'habitants.^[122] D'entre as cincuanta arias metropolitanas con mayor creiximiento, cuaranta y siet se troban en l'ueste y o sud.^[123] As arias metropolitanas de Dallas, Houston, Atlanta, y Phoenix han creixiu en mas d'un millón d'habitants entre 2000 y 2008.^[122]

As prencipals ciudaz
Puesto	Nuclio	Estau	Pop.[121]	Puesto de l'aria metr.	Pob. aria metr.[122]	Rechión[124]		Nueva York Los Angeles
1	Nueva York	Nueva York	8.363.710	1	19.006.798	nord-este
2	Los Angeles	California	3.833.995	2	12.872.808	Ueste
3	Chicago	Illinois	2.853.114	3	9.569.624	Meyo Ueste
4	Houston	Texas	2.242.193	6	5.728.143	Sud
5	Phoenix	Arizona	1.567.924	12	4.281.899	Ueste
6	Philadelphia	Pennsilvania	1.447.395	5	5.838.471	nord-este
7	San Antonio	Texas	1.351.305	28	2.031.445	Sud
8	Dallas	Texas	1.279.910	4	6.300.006	Sud
9	San Diego	California	1.279.329	17	3.001.072	Ueste
10	San José	California	948.279	31	1.819.198	Ueste
Estimación d'o censo de 2008

L'anglés american ye a luenga nacional de facto. Encara que no bi ha una luenga oficial a livel federal, cualques leis como a lei de requestas de naturalización standardizan l'anglés. En 2006, bels 224 millons d'estausunidenses, un 80% d'a poblacion mayor de 5 anyadas, charraba nomás l'anglés en casa. O espanyol, charrato por un 12% d'a población en casa, ye a segunda luenga mas común y mas amplament amostrata.^[125][126] Cualques americanos refirman a ideya de fer l'anglés luenga oficial, ya que en ye actualment en por lo menos vintidos estaus.^[127] Tanto lo hawaiián como l'anglés son idiomas oficials por lei en o estau de Hawaii.^[128] Encara que no tienen degún idioma oficial, Nuevo Mexico tien leis que promocionan l'uso de l'anglés y o castellano y Loisiana de l'anglés y o francés.^[129] En atros estaus, como California, ye obligatoria la publicación de versions en espanyol de cualques documentos gubernamentals, incluyindo-ie los formularios d'os trebunals.^[130] Bel territorio insular guarencía o reconoiximiento oficial d'as suyas luengas nativas chunto con l'anglés: o samoano y o chamorro son reconoixius en Samoa Americana y Guam, respectivament; o carolinio y o chamorro son reconoixius en as Islas Marianas d'o Norte; y o espanyol ye luenga oficial en Puerto Rico.

Os Estaus Unius son oficialment un estau secular; a primera enmienda a la Constitución d'os Estaus Unius guarencía o libre exercicio d'a relichión y prohibe a creyación d'un gubierno relichioso. En un estudio de l'anyo 2002, o 59% d'os americanos dicioron que a relichión chuga un "papel muit important en as suyas vidas", una cifra muito mayor que en denguna atra nación rica.^[131] D'alcuerdo con una enquesta de 2007, o 78,4% d'os adultos s'identifican como cristianos,^[132] estando un 86,4% en 1990.^[133] Os protestants suposan un 51,3% d'os cristianos, mientres que os catolicos son un 23,9%. O estudio categoriza como evanchelicos de raza blanca a un 26,3% d'a población, estando o grupo relichioso mas gran d'o país;^[132] atro estudio estima que os evanchelicos de totas as razas son entre un 30% y un 35%.^[134] O porcentache de ciudadans de relichions no-cristianas yera en 2007 d'un 4,7%, estando d'o 3,3% en 1990.^[133] As prencipals fes no cristianas son o chudaísmo (1,7%), budismo (0,7%), islam (0,6%), hinduismo (0,4%) y unitarismo universalista (0,3%).^[132] Un 16,1% d'a población se describiba en l'anyo 2007 como agnostico, ateo u sin de relichión,^[132] cuan iste porcentache yera en 1990 de 8,2%.^[133]

A educación publica americana ye dirichida dende os gubiernos estatals y locals, regulada por o Departamento d'Educación d'os Estaus Unius a traviés de restriccions a las subvencions federals. Os ninos en a mayoría d'estaus han de prencipiar a escuela a la edat de seis u siet anyadas (por un regular en educación infantil u educación primaria) y rematan con dieciueito anyadas (obtenendo lo doceno grau en rematar a escuela segundaria u high school); bel estau permiten a los estudiants de dixar a escuela con dieciseis u diecisiet anyadas.^[136] Alto u baixo lo 12% d'os ninos van a escuelas relichiosas privatas. Nomás un 2% d'os ninos son educatos en a suya propia casa.^[137] En os Estaus Unius existen muitas importants institucions d'educación superior tanto privadas como publicas, asinas como community colleges con politicas de libre admisión. D'entre os nortamericanos mayors de venticinco anyadas, un 84,6% tienen o graduato escolar, un 52,6% son estudiants universitaires, un 27,2% tienen o títol de bachiller y un 9,6% un grado universitario.^[138] A tasa d'alfabetización ye alto u baixo d'un 99%.^[109][139] As Nacions Unidas clasifican a los Estaus Unius, con un index d'educación de 0,97, en o doceno puesto mundial.^[140]

Os Estaus Unius tienen una asperanza de vida de 77,8 anyos,^[141] un anyo menos que a meya d'Europa Occidental y entre tres y cuatre anyos menor que Noruega, Suiza y Canadá.^[142] En as dos zagueras decadas a posición d'o país en a clasificación mundial de países por asperanza de vida ha cayiu dende o puesto 11^eno dica o 42^eno.^[143] A mortalidat infantil ye d'un 6,37 por mil, lo que mete a los Estaus Unius en o puesto 42^eno d'un total de 221 países, por dezaga de toz os países d'Europa Occidental.^[144] As tasas de supervivencia a lo cáncer en Estaus Unius son as mayors de tot o mundo.^[145] Alto u baixo un tercio d'a población adulta ye obesa y unatro tercio tien sobrepeso;^[146] a tasa d'obesidat, amás alta en o mundo industrializato, s'ha duplicato en o zaguer cuatreno de sieglo.^[147] A diabetis tipo 2, relacionada con a obesidat, ye considerada como epidemica por os profesionals d'a salut.^[148] A tasa d'emprenyaturas entre as adolescents ye de 79,8 por mil mullers, lo que ye cuasi cuatre vegadas mayor que en Francia y cinco mayor que en Alemanya.^[149] L'alborto, legal por requesta, ye un tema con muita contraversia. Muitos estaus prohiben a subvención publica de l'alborto y miran de restrinchir-los, requerindo lo premiso paterno, y obligando a un periodo d'aspera. Mientres que a tasa d'albortos ye baixando, o ratio de 241 albortos por 1.000 naiximientos y 15 albortos por 1.000 mullers entre 15 y 44 anyos ye mayor que cualsiquier atra nación occidental.^[150]

O sistema de salut d'os Estaus Unius tien muito mayor presupuesto que no en denguna atra nación, tanto en gasto per capita como en porcentache d'o PIB.^[152] A Organización Mundial d'a Salut clasifica o sistema de salut estausunidense como lo primero en capacidat de respuesta, pero lo 37^eno en rendimiento total. Os Estaus Untiso son líders en innovación medica. En 2004, o sector no industrial gastó en rechira biomedica tres vegadas mas per capita que Europa.^[153]

De traza diferent a lo que se fa en atros países, en Estaus Unius o sistema de salut no ye guaranciato por o gubierno ta toz os ciudadans. En 2004, as companyias d'aseguranzas pagaban un 36% d'os gastos personals de salut, un 15% yera pagato por personas privatas, y os gubiernos federal, estatals y locals pagaban un 44%.^[154] En l'anyo 2005, 46,6 millons d'americanos, un 15,9% d'a población, no teneban aseguranza medica, 5,4 millons mas que en 2001. A prencipal causa ye l'augmento d'o numero de ciudadans que no tienen treballos que encluyan aseguranza medica.^[155] O tema d'os ciudadans sin d'aseguranza ye una cuestión politica de primer orden.^[156] Un estudio de 2009 estima que a manca d'aseguranza ye asociada con cuasi 45.000 muertes anyals.^[157] En 2006, Massachusetts se convirtió en o primer estau en incluyir aseguranza medica ta toz os ciudadans.^[158] Antiparte, o 22 de marzo de 2010 o president Barck Obama logró l'aprobación d'una reforma d'o sistema sanitario estausunidense ta guarancir a toz os ciudadans una asistencia sanitaria.^[159]

L'aplicación d'a lei en Estaus Unius ye a primera responsabilidat d'os cuerpos de policía local y sheriff, con a policía estatal fendo servicios adicionals mas amplos. As achencias federals como lo Federal Bureau of Investigation (FBI) y o Cuerpo de Aguacils d'Estaus Unius tienen funcions especials. A ran federal y en a mayoría d'estaus, a churisprudencia actua baixo un sistema de lei común (dreito anglosaxón, en anglés common law). Os trebunals estatals fan a mayoría de chuicios; encara que os trebunals federals de cualques delitos asignatos amás d'as apelacions a los trebunals estatals.

Entre as nacions desembolicatas, os Estaus Unius se troban por dencima d'a meya en numero de crimens violentos y mas que mas de violencia relacionada con armas de fuego y homicidios.^[160] En 2007 bi habió 5,6 homicidios por cada 100.000 habitants,^[161] tres vegadas mas que en a vecina Canadá.^[162] A tasa d'homicidios en os Estaus Unius, que baixó en un 42% entre 1991 y 1999, s'ha manteniu constant dende allora.^[161] Os dreitos de posesión d'armas son un polemico tema de debate politico.

Os Estaus Unius tienen a mayor tasa de población presa d'o mundo,^[163] asinas como a mayor población total presa.^[164] En primerías de l'anyo 2008, mas de 2,3 millons de personas yeran presas, mas d'un de cada 100 adultos.^[165] A tasa actual ye alto u baixo siet vegadas mayor que as cifras de l'anyo 1980.^[166] Os hombres afroamericanos son engarcholatos alto u baixo seis vegadas mas que os hombres blancos y tres mas que os hombres hispanos.^[163] En 2006, o ratio de dentradas de chent en a garchola yera tres vegadas mayor que en Polonia, o siguient país con mayor ratio seguntes a Organización ta la Cooperación y o Desembolique Economico (OECD).^[167] Ye o país a on que mas personas s'engarcholan debiu a temas de drogas.^[163][168] Encara que ye abolida en a mayoría d'os países occidentals, a pena de muerte encara existe en os Estaus Unius por cualques crimens federals y militars y en trenta y seis estaus. Dende l'anyo 1976, cuan a Cort Suprema d'Estaus Unius reinstauró a pena capital dimpués d'una moratoria de cuatre anyadas, ha habiu mas de 1.000 execucions.^[169] En 2006, estió lo seiseno país con mayor numero d'execucions d'o mundo por dezaga nomás de China, Irán, Pakistán, Iraq y Sudán.^[170] En 2007, Nueva Jersey se convirtió en o primer estau en abolir de traza lechislativa la pena de muerte dende 1976, seguiu de Nuevo Mexico en 2009.

Estaus Unius ye una nación culturalment diversa, debiu a la gran variedat de grupos etnicos, de tradicions y de valors.^[171][172]

A cultura "americana" u "occidental" se deriva prencipalment d'os inmigrants d'Europa occidental, prencipiando con os asentamientos angleses y neerlandeses d'os primers colonizadors. As culturas alemana, irlandesa y escocesa tamién han influito significativament en a cultura estausunidense, asinas como bella tradición d'os amerindios nortamericanos y d'os esclavos africanos.^[173] A expansión enta l'ueste metió a cultura estausunidense en contacto con a cultura mexicana, encorporando-la en muitas expresions d'ocio y cocina d'o sud d'os Estaus Unius, mas que mas en os estaus orichinalment mexicanos, como Texas, Nuevo Mexico y California. A inmigración masiva d'europeus d'o sud y de l'este d'o continent trayó nuevos elementos.

A cultura estausunidense s'ha descrito como un crisol a on que os inmigrants asimilan a cultura estausunidense unificada que a la vegada encorpora las culturas de toz os inmigrants. Atros modelos, manimenos, suchieren que a cultura no ye un crisol sino que as culturas d'os inmigrants conservan as suyas caracteristicas sin de mezclar-se de tot en una cultura unificata. Os sociologos modernos dicen que a maniera en que a sociedat estausunidense conseguirá l'harmonía etnica y racial ye a traviés d'o pluralismo y no pas de l'asimilación, y que por tanto s'ha d'eliminar o concepto d'o "crisol" cultural.

Un component important d'a cultura estausunidense ye o concepto d'o "suenio americano": a faina, o corache y a rasmia, sin d'importar a clase social, fan que una persona amillore as suyas condicions de vida.

En o sieglo XX y lo que levamos d'o XXI, Estaus Unius ha estau una gran potencia cultural mundial, pero, a tamas de grans personas como William Faulkner, Frank Lloyd Wright u Jackson Pollock, as suyas grans aportacions a o patrimonio mundial no han de buscar-se en as artes tradicionals, sino en a Ciencia, a tecnolochía y en tres d'as ditas artes populars, consideradas chenuinament estausunidenses: o cine, o cómic y a musica popular.

A primera cinta comercial d'o mundo s'exhibió en a ciudat de Nueva York en 1894, emplegando o quinetoscopio de Thomas Edison. L'anyo siguient podió veyer-se a primera prochección d'una cinta, tamién en Nueva York, estando Estaus Unius o país líder en o desembolique d'o cine sonoro mientres as decadas venideras. Dende primerías d'o sieglo XX, a industria d'o cine estausunidense ha teniu como base prencipal y referent o districto de Hollywood en a ciudat de Los Angeles (California). O director D. W. Griffith estió clau ta o desembolique d'a gramatica cinematografica y a cinta Citizen Kane (en aragonés Ciudadán Kane) de l'anyo 1941 gosa considerar-se a millor cinta de toz os tiempos.^[174] Actors estausunidenses como John Wayne, Humphrey Bogart u Marilyn Monroe s'han convertiu en iconos, mientres que o productor Walt Disney estió líder tanto en as cintas d'animación como en o campo d'o merchandising. Os prencipals estudios cinematograficos de Hollywood han produciu as cintas de mayor exito comercial en a historia como Star Wars (1977) u Titanic (1997), y os productors de Hollywood dominan actualment en a industria cinematografica mundial.^[175]

Estaus Unius tien o mayor numero de telespectadors en o mundo,^[176] y o tiempo meyo que pasa un estausunidense debant d'a televisión contina puyando, estando ya de cinco horas diarias en 2006.^[177] As cuatre mayors cadenas de televisión son interpresas privatas. O tiempo meyo que un estausunidense pasa ascuitando a radio ye una miqueta mayor de dos horas diarias.^[178] En Internet as pachinas mas populars son Facebook, YouTube, MySpace, Wikipedia, Craigslist y eBay.^[179]

Os estilos musicals ritmicos y liricos d'os afroamericanos han influenciato muito a musica estausunidense, fendo-la prou diferent d'a tradición europea. Bel elemento d'expresión d'a musica folk como lo blues s'ha adoptato y transformato en os diferents cheneros de musica popular. O jazz se desembolicó en os primers anyos d'o sieglo XX gracias a feguras como Louis Armstrong y Duke Ellington. A musica country se desembolicó en os anyos 1920, y o rhythm and blues en a decada de 1940. Elvis Presley y Chuck Berry estioron pioners d'o rock and roll a meyatos d'a decada de 1950. En os anyos 1960, Bob Dylan apareixió en o renaiximiento d'a musica folk ta convertir-se en un d'os millors cantautors y James Brown lideró lo desembolique d'o funk. Os estilos mas modernos d'a musica estausunidense incluyen o hip hop y a musica house. Estrelas d'o pop estausunidenses como Presley, Michael Jackson, y Madonna s'han feito muit famosos a ran mundial.^[180]

En o sieglo XVIII y primerías d'o sieglo XIX, l'arte y a literatura estausunidenses prenioron a mayoría d'os suyos rasgos d'Europa. Escritors como Nathaniel Hawthorne, Edgar Allan Poe u Henry David Thoreau creyoron a meyatos d'o sieglo XIX una nueva escuela literaria estausunidense. Mark Twain y o poeta Walt Whitman estioron importants figuras d'a segunda metat d'ixe mesmo sieglo; Emily Dickinson, cuasi desconoixida mientres a suya vida, ye hue considerada como una poetesa esencial en a literatura estausunidense.^[181] Bella obra que han puesto replegar o sentimiento y caracter nacional como Moby-Dick (1851) de Herman Melville, The Adventures of Huckleberry Finn (1885) de Twain u The Great Gatsby de F. Scott Fitzgerald, se dicen a vegadas a "Gran Novela Americana".

Once ciudadans d'Estaus Unius han ganato lo Premio Nobel de Literatura, o mas recient Toni Morrison en 1993. Ernest Hemingway, o ganador de l'anyo 1954, ye conoixiu por estar un d'os escritors de mayor influencia en o sieglo XX.^[182] Bel chenero literario popular como lo Western y o Hard boiled s'ha desembolicato en os Estaus Unius. Os escritors d'a cheneración Beat ubrioron nuevos enfoques literarios, como por eixemplo escritors postmodernistas como John Barth, Thomas Pynchon y Don DeLillo.

Os trascendentalistas, lideratos por Thoreau y Ralph Waldo Emerson establioron o primer gran movimiento filosofico americano. En rematar d'a Guerra Civil estausunidense, Charles Sanders Peirce y dimpués William James y John Dewey estioron liders en o desembolique d'o pragmatismo. En o sieglo XX, a obra de W. V. O. Quine y Richard Rorty facio surtir a filosofía analitica entre os academicos estausunidenses. John Rawls y Robert Nocick lideroron o renaiximiento d'a filosofía politica.

En o campo d'as artes visuals, a Escuela d'o río Hudson estió un important movimiento de meyatos d'o sieglo XIX aintro d'a tradición d'o naturalismo europeu. En 1913 a Esposición Internacional d'Arte Moderno en a ciudat de Nueva York, una exposición d'arte modernista europeu, impresionó a lo publico y transformó a escena artistica estausunidense.^[183] Georgia O'Keeffe, Marsden Hartley y atros artistas esperimentoron con nuevos estilos, amostrando una gran senbilidat individualista. Os prenipals movimientos artisticos como lo expresionismo abstracto de Jackson Pollock u Willem de Kooning y l'arte pop d'Andy Warhol y Roy Lichtenstein tenioron muita importancia en Estaus Unius. O modernismo y dimpués o postmodernismo facioron famosos a arquitectos estausunidenses como Frank Lloyd Wright, Philip Johnson u Frank Gehry.

Un d'os primers promotors d'o teatro estausunidense estió lo empresario P. T. Barnum, qui prencipió a dirichir un complexo d'ocio en Manhattan en l'anyo 1841. A companyía de Harrigan and Hart produció una serie de comedias musicals en Nueva York dende os anyos 1870. Ya en o sieglo XX, o musical moderno emerchió en Broadway; os compositors mas famosos de cancions ta musicals estioron Irving Berlin, Cole Porter u Stephen Sondheim. O escritor d'obras de teatro Eugene O'Neill ganó lo Premio Nobel de Literatura en 1936; atros importants dramaturgos estausunidenses incluyen a cuantos ganadors d'o Premio Pulitcer como Tennessee Williams, Edward Albee y August Wilson.

A obra de Charles Ives en os anyos 1910, li fació estar o primer compositor clasico important en os Estaus Unius; atros importants compositors estioron Henry Cowell y John Cage. Aaron Copland y George Gershwin desembolicoron una sintesi unica entre as musicas popular y clasica. As coreografas Isadora Duncan y Martha Graham aduyoron a creyar a danza moderna, mientres que George Balanchine y Jerome Robbins fuoron dos importants figuras d'o ballet mientres o sieglo XX. Unatro medio d'expresión artistico muit important ta os estausunidenses ye a fotografía, tenendo grans fotografos como Alfred Stiegliz, Edward Steichen y Ansel Adams. As tiras comicas y os comics son inventos estausunidenses. Superman, un d'os prencipals comics de superheroes, s'ha convertiu en tot un icono estounitense.^[184]

A gastronomía en os Estaus Unius ye parellana a la que se puet trobar en muitos atros paises occidentals. O trigo ye o prencipal cerial. Tradicionalment a cocina estausunidense emplega ingredients como lo pavo, ciervo, trunfas, moniatos, chayote y sirope d'acirón, que ya se feban servir en as cocinas indichenas y d'os primers pobladors europeus. Beluns d'os platos mas caracteristicos son a barbacoa ta carnes de tocín y vaca, o crabcake, as trunfas fritas y as galletas con pepitas de chicolate.

A soul food, tipica d'os esclavos africanos, ye popular en o sud d'os Estaus Unius y mas que mas entre os afroamericanos en tot o país. As cocinas sincretistas como a cocina criolla de Loisiana, a cocina cajún u a Tex-Mex son importants localment. Platos caracteristicos como a tarta de mazana, o pollo frito, a pizza, as hamburguesas y os hot dogs han teniu influencias de diferents grupos etnicos inmigrants. Tamién se consumen muito as trunfas fritas, asinas como los platos mexicanos como por eixemplo os burritos y tacos y os platos italianos como a pasta.^[185] Os americanos por un regular prefieren o café en cuentas d'o té. As industrias de marketing d'as interpresas estausunidenses son responsables de que s'haigan cheneralizato o suco de narancha y a leit como bebidas ta o desayuno.^[186] Mientres as decadas de 1980 y 1990 a dieta calorica d'os americanos ha puyato en un 24%;^[185] a sobén as cadenas de comida rapeda s'han asociato con lo que se diz a "epidemia d'obesidat" americana. Os refrescos gaseosos s'han feito tamién muit populars; iste tipo de bebidas representan o 9% d'a inchesta calorica meyana d'os americanos.^[187]

• Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte en os Estaus Uniusveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dende zaguerías d'o sieglo XIX, o béisbol ha estau considerato lo deporte nacional d'os Estaus Unius; o fútbol americano, o baloncesto y hockey chelo son os atros tres esportes profesionals por equipos mas importants. O fútbol americano y o baloncesto universitarios atrayen grans audiencias, estando lo fútbol americano o esporte mas popular entre os espectadors.^[188] D'antis mas os esportes individuals con mayor numero de seguidors yeran o boxeyo y as cursas de caballos, pero actualment tienen mas importancia o golf y as cursas d'autos, mas que mas a NASCAR. O fútbol se chuga prou a rans amateurs y chovenils. Tamién son populars atros esportes como lo tenis y l'atletismo.

A tamas de que a mayoría d'os esportes estausunidenses s'han desembolicato partindo d'esportes europeus, o baloncesto, o voleibol, o skateboarding, o snowboarding y o cheerleading son inventos estausunidenses. O lacrosse y o surf tienen orichens nativoamericanos y hawaianos. Dica hue, s'han feito ueito Chuegos Olimpicos en Estaus Unius. En total en a suya historia, os Estaus Unius han ganato 2.301 medallas en os Chuegos Olimpicos de Verano, mas que dengún atro país,^[189] y 216 en os Chuegos Olimpicos d'Hibierno, o segundo país con mayor numero.^[190]

• Estaus d'Estaus Unius.

• Se veigan as imáchens de Commons sobre os Estaus Unius.
• (en) Pachina web oficial d'o Gubierno d'Estaus Unius.

• (en)/(es)Pachina web oficial d'a liga de fútbol profesional estausunidense (MLS).

• (es) Carmen de la Guardia: Historia de Estados Unidos, Ediciones S.L., Madrit, 2009, ISBN 978-84-7737-221-9
• (es) Maldwyn A. Jones: Historia de Estados Unidos, 1607-1992, Ediciones Cátedra, S.A., Madrit, 1996, ISBN 84-376-1407-4

Estaus d'America d'o Norte
Antigua y Barbuda | Bahamas | Barbados | Belize | Canadá | Chamaica | Costa Rica | Cuba | Dominica | Republica Dominicana | El Salvador | Estaus Unius | Grenada | Guatemala | Haití | Honduras | Mexico | Nicaragua | Panamá | Sant Cristofo y Nieus | Santa Lucia | Sant Vicent y as Granadinas | Trinidad y Tobago
Dependencias: Anguila | Aruba | Bermudas | Islas Vírchens Britanicas | Islas Caimán | Clipperton | Curaçao | Groenlandia | Guadalupe | Martinica | Montserrat | Isla Navassa | Puerto Rico | Saint-Barthélemy | Saint-Martin | Saint-Pierre y Miquelon | Sint Maarten | Islas Turcas y Caicos | Islas Vírchens d'os Estaus Unius