Theiß

Theiß
Verlauf vo der Theiß
DateVorlage:Infobox Fluss/GKZ_fehlt
Laag	Ukraine, Rumänie, Slowakei, Ungarn und Serbie
Flusssystem	Donau
Abfluss über	Donau → Schwarzes Meer
Quelle	Vereinigung vo der Schwarze und dr Wiße Theiß bi Rachiw (Ukraine) 48° 4′ 29″ N, 24° 14′ 40″ O48.07472222222224.244444444444460
Quellhöchi	460 mVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Mündig	Donau bei Stari Slankamen45.13583333333320.27222222222280Koordinate: 45° 8′ 9″ N, 20° 16′ 20″ O 45° 8′ 9″ N, 20° 16′ 20″ O45.13583333333320.27222222222280
Mündigshöchi	80 mVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Höchiunterschiid	380 m
Lengi	966 kmVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Iizugsgebiet	146.500 km²Vorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Abfluss	MQ	813 m³/s
Rächti Nääbeflüss	Tereswa, Tereblja, Rika, Borschawa, Bodrog, Hornád (au Hernád), Eger, Zagyva
Linggi Nääbeflüss	Vișeu, Iza, Szamos, Körös, Mureș, Bega (Begej)
D Theiß bi Tiszapüspöki z Ungarn

D Theiß (Ungarisch: Tisza, Rumänisch: Tisa, Ukrainisch: Тиса) isch e Näbefluss vo de Donau und eine vo de wichtigste Flüss vo Mitteleuropa. Si fließt durch d'Länder Ungarn, Rumänie, Slowakei, Ukraine und Serbie und bildet d'Gränze zwüsche de Batschka und em Banat. De Fluss mündet in de Vojvodina (Serbie) in d'Donau. S Yzugsgebiet hät e Flächi vo rund 157.000 km², de Wasserspiegel variiert stark. De Abfluss litt bi Szeged durchschnittlig bi 820 m³/s, es sin aber au scho 3.820 m³/s gmässe worre.

In de Sproch vo de Völker, wo um s 6. bis 8. Johrhundert v. e. Chr. im Gebiet vom hüttige Szeged gwohnt hän, dürft tijah (Ussproch: Tidsah) „Fluss“ gheiße ha.

Ursprünglig isch d'Theiß 1419 Kilometer lang gsi. Si durchchrüzt di Großi Ungarischi Diefebeni, wo als Flachland d'Fließgschwindigkeit verlangsamt. Dodurch, dass de Fluss vyli Näbeflüss und Kurve fürebrocht hät, sin Überschwämmige nit sälte gsi.

Noch mehrere erfolglose Versüech, d'Theiß z begradige, hät de Graf István Széchenyi am 27. August 1846 mit de Begradigung agfange, wo de Fluss uff 962 Kilometer verchürzt und 136 Kilometer neus Flussbätt und 589 Kilometer Altwasser zruckglo hät. S Gfälle isch vo 3,7 uff 6 Zäntimeter bro Kilometer gstyge. D'Sträcki vom Somesch uff Szeged, vo friehner zwei Monet in Aspruch gnoh gha hät, hät mer jetz chönne in ei bis zwei Wuche überwinde. 780 Kilometer vom Fluss sin schiffbar worre.

I'me Gsetz vo de ungarische Verfassig uss em Johr 1884, wo d'Begradigung zur Maßnahm gege Hochwasser erchlärt hät, sin d'Blän für d'Begradigung zwüsche 1879 und 1884 festglegt worre. D'Blän vom Jenő Kvassay sin 1894 vom Parlamänt agnoh und in de nöchste zäh Johr verwirkligt worre. E Artikel uss em Johr 1908 bstimmt e neui Begradigung, wo innerhalb vo zwanzig Johr realisiert wird.

Z Szeged stoht e Statue vom Pál Vásárhelyi (1795-1846), wo di erschti Begradigung vo de Theiß blant gha hät; si isch vom Lajos Mátrai (1905). Am Sockel zeigt e Schild de bisher höchst gmässe Wasserstand, wo mit 961 Zäntimeter (2. Juni 1970) 154 Zäntimeter über em Durchschnitt litt. Am 21. Abril 2006 isch sälle überdroffe worre, wo bi de Belvárosi-híd (Szeged) 1009 Zäntimeter gmässe worre sin.

Uff d'Blän zum Befahre vom obere Abschnitt vo de Theiß hy wird 2006 bschlosse, dass uff re Sträcki vo 90 Kilometer di nötigi Yrahmig baut wird.

597 Kilometer vo de Theiß ghöre zu Ungarn.

D'Theiß entstoht uss zwei Flüss, de Wiße und de Schwarze Theiß, wo 53 Kilometer Luftlinie vo-n-enand eweg sin. Di Wißi Theiß wird im Allgemeine als Quelle aglüegt, sällewäg fange do au d'Mässige vom Fluss a (Längi usw.). S GEO-ENVIRON Környezetvédő Egyesület hät 2000 noch johrelange Undersüechige d'Quelle chönne usfindig mache und si mit re Dafle verseh.

Di beide Flüss fließe öbbe 1,5 Kilometer vo Rachiw (Ukraine) eweg zämme.

Di oberi Theiß isch i-n-re bergige Landschaft und längt bis zu de Mündig vom Somesch (Komitat Szabolcs-Szatmár-Bereg). De Abschnitt vo dört bis zu de Mündig vom Maros (Csongrád) wird „mittleri Theiß“ gnännt, dä denoch „underi Theiß“.

Di glyche Näme werre als Bezeichnige für d'Abschnitt innerhalb vo Ungarn brucht. In dem Fall meint mer mit de obere Theiß d'Staatsgränze bis Tokaj (Borsod-Abaúj-Zemplén), mit de mittlere Theiß Tokaj bis Tiszaug (Bács-Kiskun) und mit de undere Theiß Tiszaug bis zu de Staatsgränze im Süde.

Bim Bereg-Szatmárer Flachland überschritet d'Theiß di ungarischi Gränze und mäandriert dört numme wenig. Bis Tokaj nimmt s Gfälle stark züe. Im Abschnitt denoch sin d'Schlaufe, wo si macht, mit denne vo de Donau verglychbar, mit de Usnahm vo Bodrog blibt s Gfälle hoch. Obwohl de Fluss durch d'Begradigunge chürzer worre isch und au s Gfälle züegnoh hät, chunnt er in de Region Sajó-Hernád numme langsam witer, wyl de Bode spülichthaltig isch. E witeri Verlangsamig bewirkt d'Staualag bi Kisköre.

Vo Kisköre bis Szeged isch de Flusslauf widder kurviger, s Flussbett sänkt sich und s Nydrigwasser nimmt ab (z Csongrád zum Bispyl über 330 Zäntimeter).

S Flussbett isch zwüsche 191 und 236 Meter dief. Bi Hochwasser sin aber z Szeged scho 350 Meter gmässe worre.

• Rumänie: Wischau, Iza
• Ukraine: Tereswa, Talabor, Rika, Borschawa, Latorica, Usch
• Ungarn: Túr, Somesch, Kraszna, Lónyai-főcsatorna, Keleti-főcsatorna, Sajó, Zagyva, Gerje-Perje főcsatorna, Körös, Marosch
• Serbie: Bega

Bi de Stadt Titel in de serbische Vojvodina mündet d'Theiß in d'Donau; d'Abflüss vo denne beide Flüss sin verglychbar. Ohni d'Drau als Näbefluss wär aber d'Donau e Näbefluss vo de Theiß und nit anderschtumme.

Im friehe Miozän isch d'Mündig 117 Kilometer witer unde gsi, uffgrund vo nadürlige Veränderige am Flussbett isch si an de hüttig Blatz cho. Dodurch hät d'Theiß aber vier wichtigi Näbeflüss verlore.

De chünschtlig Theiß-See isch nit numme zur Regulierig vom Wasserspiegel do, sondern wird au zur Wasserversorgig brucht. Usserdem isch er zu einem vo de beliebteste Touristezyl vo Ungarn worre, wyl sini Umgebig im Gegesatz zu säller vom Blattesee günschtiger und weniger frequentiert isch. De See isch 27 Kilometer lang und hät e Flächi vo 127 km². D'Diefi vom Wasser litt bi 1,3 Meter durchschnittlig und 17 Meter an de diefste Stell. Usserdem git's e 43 Quadratkilometer großi Insle.

 Commons: Theiß – Sammlig vo Multimediadateie

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Tisza“ vu de ungarische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.