Marlene van Niekerk

Van Niekerk is op 10 November 1954 op 'n plaas in Tygerhoek (vandag Riviersonderend) naby Caledon in die Wes-Kaap gebore. Sy het in Riviersonderend en Stellenbosch skoolgegaan en het aan die Hoërskool Bloemhof gematrikuleer. Daarna het sy tale en filosofie aan die Universiteit van Stellenbosch studeer waar sy in 1978 haar MA-graad verwerf het met 'n verhandeling oor die aard en belang van die literêre vormgewing in Friedrich Nietzsche se Also sprach Zarathustra.

In 1979 het sy na Duitsland getrek waar sy haar in die teaterwese bemoei het as leerlingdirekteur. Sy het onder ander in Stuttgart en Mainz gewerk. Van 1980 tot 1985 het sy haar studies in filosofie aan die Universiteit van Amsterdam in Nederland voortgesit en 'n doktorsgraad met 'n verhandeling oor die werke van Claude Lévi-Strauss en Paul Ricoeur voltooi.

Na haar terugkeer na Suid-Afrika het sy filosofie aan die Universiteit van Zoeloeland en later die Universiteit van Suid-Afrika doseer. Daarna is sy as lektor in Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van die Witwatersrand aangestel.

Marlene van Niekerk is tans Professor by die Department Afrikaanse en Nederlands van die Universiteit van Stellenbosch, waar sy ook programkoördineerder is vir die MA in kreatiewe Afrikaanse skryfkunde.

Haar gedigte word saam met dié van onder andere André le Roux en Etienne van Heerden opgeneem in die versamelbundel “Poort 1972”, wat ’n keur is uit die werk van hoërskoolleerlinge. Daarna publiseer sy ook in Standpunte. Sy maak haar debuut as digter met die bundel “Sprokkelster”,^[1] waar die titel aanduidend is van die klein brokkies ster van die goeie lewe wat ons van ’n goeie Vader ontvang.^[2] In hierdie gedigte beleef sy dan ook die aarde en die lewe met vreugde en sy sien dat die aardse dinge vol goddelike elemente is.^[3] Selfs die herinnering van ’n kind se wit haan wat geslag word, is uitgebeeld as deel van hierdie misterieuse lewenstapisserie.^[4] Musiek speel ’n groot rol in die gedigte en so ook die natuurbelewing, wat telkens in beeldryke taal vergestalt word. Die sombere bly egter nie agterweë nie, sodat die lewe in al sy fasette hier uitgebeeld word. “Gesinsvermaak” beeld die take wat kinders en ouers met ontoereikende instrumente moet verrig met vernuftige woordgebruik uit, terwyl “Openbaring” en “Voorjaarsprokie vir my ma” die resultaat is van ’n sprokiesagtige kinderlike verbeeldingspel. “Troetelwoorde vir Ogilvie Douglas” se byskrif dui aan dat die inspirasie daarvoor ’n bosbouer by Grabouw was wat op ’n reëndag met sy mongoolkind op sy skoot gesit het. Die gedig gee dan weer hoe die pa met oneindige deernis en liefde met sy verstandelik gestremde kind praat en afsluit met die gebed vir seëninge vir die kind en die ouers. “Kaapstad: Saterdag om een” beskryf die tyd wat die stad leegloop na die oggend se bedrywigheid met treffende beelde wat die skielike afname in aktiwiteit beklemtoon. Die titel van “By Toccata en fuga in D mineur” verwys na ’n orrelwerk van Bach, met die gedig wat die skepping daarvan vergelyk met die wonderwerk van God se skepping van die heelal, sodat hierdie musiek ook ’n wonderwerk word. In “Karoo” eggo die plaasname die durende geloof van die boere dat die reën ook vir hulle verligting van die droogte sal bring, maar selfs al kom die reën nie is hulle gehard genoeg om te oorleef. Ander noemenswaardige gedigte sluit in “Hexriviervallei”, “Tribulus terrestris”, “Ballade van Bettiesbaai”, “Openbaring op ’n Saterdag” en “Vertroosting”. T.T. Cloete beskou hierdie bundel as “ongetwyfeld die beste debuutbundel van 1977”^[5] en “tegelyk van die beste jongere poësie van die afgelope jare”. “Sprokkelster” ontvang in 1978 die Eugène Marais-prys en in 1979 die Ingrid Jonker-prys.

“Groenstaar” ^[6]se titel dui op die oogsiekte gloukoom, waardeur die oogbal progressief verhard, wat die gesigsveld laat inkrimp en tot algehele blindheid kan lei, terwyl dit ook ’n jaloerse kyk kan beteken.^[7] In die bundel fokus die gedigte dan ook op klein en intense emosies en spesifieke komponente, sodat die kern daarvan in fokus kom.^[8]Telkens as die werklikheid vervaag, neem die droom oor. Die onderwerpe word waargeneem vanuit die wit van die Europese milieu (wat die oorsprong is van die meerderheid gedigte) waardeur in die geleidelike oorgang van die gedigte in die bundel die groen van die vaderland begin deurskemer.^[9] Die digter slaag daarin om ’n diepsinnige idee-wêreld op eenvoudige manier weer te gee met ’n woordvernuf en klankrykheid wat bekoor. ’n Aantal gedigte beeld die plekke en ervarings van haar herkoms direk uit, soos “Fragment uit stories wat my pa vertel”, “Weskusmirakel” en “Onderdorp”, met veral “’n Psalm vir die onderdorp” wat treffend is weens effektiewe gebruik van volksliedjies en geestelike liedere. Daar is ook treffende gedigte waaruit toegeneentheid jeens Nederland en Europa blyk, soos “Die wederkerende visioen van johannesmispelblom op koninginnedag in Amsterdam” en “Vir Jan met de zomerhanden”. “Groenstaar” is in 1984 op die kortlys vir die toekenning van die Louis Luyt-prys.

In 2013 word ’n digterlike swye van dertig jaar verbreek met die publikasie van die digbundel “Kaar”,^[10] wat deur Marius Crous beskryf word as die poëtiese hoogtepunt van die jaar.^[11] Die titel word verklaar in die gedig “Woordverklaring” en kan verwys na ’n skeur in ’n rotswand,^[12] ’n kompartement in ’n skip wat met water gevul is en waarin vis vars gehou word of ’n fuikagtige houer wat in water hang en waarin vis lewend bewaar word. Dit is ook die benaming vir die tregtervormige opening in ’n meul waarin graan opgevang word. Dit is in effek dan ’n houer vir ’n verskeidenheid diverse voorwerpe en kan simbolies ook gesien word as geheuebank oor ’n leefwyse wat verby is. Die titel weerspieël die inhoud van die bundel, waarin die digter se indrukke oor ’n groot aantal temas dikwels in fyn besonderhede aangebied word. Dit sluit in die natuur, voëls, diere, die liefde, die vader en sosiale vraagstukke. Waar die titel van die bundel reeds ’n min gebruikte woord bevat, poog die digter doelbewus om die taal te verryk en te verruim met ’n groot aantal woorde wat hulle oorsprong elders het, soos in Middel- en Oud-Nederlands, Angel-Saksies, Noors, Urdu en Sanskrit, wat saam met nuutskeppings gebruik word. Kenmerkend is die aansluiting by die natuur en die voël- en dierelewe, met die mens wat as integrale deel hiervan gesien word, ’n soort mensdier wat nie bo die res verhewe is nie. Telkens kom bedreigde of uitgestorwe lewenssoorte ter sprake, soos die kwagga, brulpadda en die seeperdjie, met die herhaalde verwysings na “wit” wat suggereer dat die wit mens in Afrika as een van die “bedreigde soorte” gereken kan word. ’n Hele afdeling van die bundel word aan liefdesgedigte gewy, met “Eerste risky liefdesliedjie” wat in direkte kontras staan met die res van die liefdesverse wat register en aanslag betref. Aangrypend is ook die verse wat handel oor die siek vader en die vader se verlies van taal, veral ironies omdat die pa die een was wat die digter kleintyd geleer het van die korhaan se roep. Die sewende afdeling van die bundel bevat satiriese verse oor die Suid-Afrikaanse staat en samelewing en sluit lyksange in vir gewone mense soos die mynwerkers van Marikana of onskuldige kinders wat verkrag en vermoor word. Die Nordiese tradisie van skalde of hofdigters wat met hul Oud-Noorse gebruik van anagramme en stafrym hul lesers vermaak het, word ook betrek. Daar is verder etlike gedigte oor die Nederlandse taal en landskap, met “Oujaar Amsterdam 2007” ’n hoogtepunt. Die gedigte tree in gesprek met die werk van verskeie ander digters, insluitende Wilma Stockenström, Wislawa Szymborska, Phillip Larkin, Ingrid Jonker en Seamus Heaney. “Kaar” word in 2014 met die Hertzogprys, die Elisabeth Eybers-prys en die Universiteit van Johannesburg-prys bekroon.

Van haar gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, “Digters en digkuns”, “Die dye trek die dye aan”, “Liggaamlose taal”, “Kraaines”, “Woordpaljas”, “My Afrikaanse verseboek”, “Die goue vreugde”, “Voorspraak” en “Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte”. In 2020 word elf van haar gedigte in Vers en vrou opgeneem. ^[13] Die literêre stigting Perdu laat op 10 Desember 2010 in Amsterdam in Nederland die fokus val op haar digkuns, ten spyte daarvan dat sy op daardie stadium slegs twee bundels die lig laat sien het. As vertaler sit sy Seamus Heaney se “The harvest bow” in Afrikaans oor en vertaal ook onder andere Osip Mandelstam se gedigte.

Haar prosadebuut is met die kortverhaalbundel^[14] “Die vrou wat haar verkyker vergeet het”,^[15] waarin onkonvensionele kortverhale met ’n postmodernistiese aanslag gebundel word.^[16] Die verhale hierin munt uit in die helder, simboliese taalgebruik, waarmee op satiriese wyse die absurde in gewone situasies raakgesien word, wat veral die verwaandes en selfverhewenes met ’n slag aarde toe bring. Die verhale ondermyn dan die pretensieuse om te herinner aan die feilbaarheid, onvolmaaktheid en onvoorspelbaarheid van mense en situasies.^[17] So kom die hooggeagte Minister in “Die laaste noodlottige somer van die hardlywige Minister van Wet en Orde, Pierre M. Labuschagne” byvoorbeeld tot ’n noodlottige en patetiese val, net soos vele ander karakters in die verhale. Die kwessies wat die skrywer aanraak is eietyds en lewer veral kommentaar op die nuttelose teoretiese en intellektuele oplossings wat daarvoor opgedis word. Die verhale maak gebruik van ’n langsame verteltrant met talle klein maar belangrike besonderhede ingehekel in die materiaal van die verhaal. Telkens word droom en werklikheid vervleg, asook ideaal en praktyk, en eindig die verhale in verwoesting en dood. In “Die vrou wat haar verkyker vergeet het” gaan ’n bysiende skryfster na die Laeveld waar sy gaan probeer om haar skrywersblok te oorkom. Sy pak alles in wat sy nodig het, maar vergeet haar verkyker. Só word sy gedwing om te funksioneer in ’n wêreld waarin sy moet ervaar pleks van waarneem en betrokke en intiem gemoeid moet raak met die voëls wat sy op haar vakansie op ’n veilige afstand deur haar verkyker wou bekyk. Sy lok die voëls op allerlei maniere na die tuin, waar sy hulle vang en later begin genot put uit haar heerskappy, hoewel die gevolge daarvan onuitspreeklik wreed is. Eindelik bind sy dooie diere en insekte om haar en bied haarself só aan as lekkerny vir die voëls, wat nie net die kos nie maar haar ook aan flarde pik. Die vrou se geestelike ellende en verval word met ’n tikkie deernis te midde van die wreedheid beskryf. Die verhaal het beide realistiese en surrealistiese elemente en het as metafoor die ontsnapping van ’n rigiede gestruktureerde verbale omgewing na die vryer nieverbale omgewing van die voëls. Die futiliteit van so ’n ideaal word beklemtoon wanneer sy eindelik weer begin skryf. “Die oog van ’n meester” het die Bybelse verhaal van Bileam en sy donkie as agtergrond, terwyl “Die papegaaiplanter” satiriese kommentaar lewer oor die burokrasie aan ’n universiteit. Hierdie bundel word in 1993 genomineer vir die Rapportprys en word in Nederlands vertaal. Haar kortverhale word ook in versamelbundels opgeneem, waaronder “Sewe sondes, nee meer” onder redaksie van Hennie Aucamp, “Vrou: mens” van Corlia Fourie en Annemarie van Niekerk se “Vrouevertellers 1843–1993”.

Dit is egter as romanskrywer wat sy die meeste internasionale erkenning verwerf. Hierdie erkenning kom geleidelik, aangesien sy nie werke lewer wat aanklank vind by die massas nie en haar eerste roman eers na etlike jare in Engels vertaal is, waarna verskeie ander vertalings van haar romans volg. Haar eerste roman,^[18] “Triomf”, se titel is na aanleiding van die naam van hierdie voorstad wat in Johannesburg^[19] gebou is na die uitsetting van die oorspronklike swart inwoners uit die gebied wat vroeër as Sophiatown bekend was.^[20]Die hooftema is die uitsigloosheid van ’n bestaan waaruit daar geen uitkoms is nie.^[21] Die inwoners van die voorstad is meestal werkersklas blankes wat ’n sukkelbestaan voer.^[22] Die roman is ’n onthutsende verslag van ’n bloedskandelike armblanke-gesin,^[23] die Benades, aan die vooraand van die demokratiese verkiesing van 1994.^[24] In ’n vervalle huis met ’n werf vol rommel woon Treppie, as vernaamste broodwinner,^[25] saam met sy ouer broer Pop, sy suster Mol en Lambert, oënskynlik Pop en Mol se seun.^[26] Lambert, aan die vooraand van sy veertigste verjaarsdag, het ’n paar duiwels in hom en almal vrees die dag wanneer hy van sy werklike afkoms en die implikasies daarvan bewus gaan raak. Treppie is ’n soort voorstad-filosoof wat die essensie van hulle bestaan in woorde stel. Hoewel die vertelperspektief tussen die karakters wissel, word die gebeure meestal deur die oë van Mol gesien, wat desperaat probeer om die mense (en haar hond Gerty) bymekaar te hou. Die wit mense van die gemeenskap dink as gevolg van geslagtelange indoktrinasie aan die swart mense as minderwaardig, al is hulle wat opvoeding en ontwikkeling betref glad nie verhewe bo selfs die slegstes onder hulle swart medeburgers nie. In die boek word dus ’n gedeelte van die wit gemeenskap beskryf wat nie voorheen besondere aandag gekry het nie, gesien teen die agtergrond van ’n groot omwenteling in die Suid-Afrikaanse samelewing. As sodanig lewer dit belangrike eietydse sosiale kommentaar. Ten spyte van lewensomstandighede, is die vrese, emosies en verwagtings onder arm en ryk mense identies en hierdie aspek is een van die baie wat uitgelig word. Die groot verskil is dat armes, soos dié in die verhaal, vasgevang is in ’n uitsiglose bestaan met weinig kans om daaruit te ontsnap, wat aan die titel van die boek ’n baie ironiese betekenis gee. Belangrik is ook die oopskryf van die bestaan en werklikheid van mense soos die karakters in Triomf, wat in die vorige politieke bedeling deur bewindhebbers ontken is. So ontbloot die skrywer die valsheid van die politieke liegstories oor “rasegtheid” en edelheid van die Afrikaner. In die verhaal word verskeie voorheen verbode temas dan ook aangeraak, veral die totaal disfunksionele verhouding tussen die Benades, waar die twee broers vir jare hulle suster seksueel misbruik, met haar seun Lambert wat presies dieselfde doen. Hierdie disfunksionele verhoudings ontluister die begrip van ’n gesin, met verdere afwykings soos kru taalgebruik, kindermishandeling, alkoholisme en gesinsmoord wat ook in die familie figureer. Wanneer Lambert eindelik die waarheid van sy afkoms uitvind, is die resultaat ’n tragiese ramp. “Triomf” word in 1995 met die C.N.A.-prys en die M-Net-prys bekroon en verower ook die Japannese Noma-toekenning vir Publikasies in Afrika, ’n prys vir die beste boek uit Afrika in die voorafgaande kalenderjaar. Dit is waarskynlik die hoogste internasionale eer tot op daardie stadium aan ’n Afrikaanse boek. Dit is in 1995 ook op die kortlys vir die toekenning van die ATKV-Prosaprys en in 1996 is dit op die kortlys vir die toekenning van die Helgaard Steyn-prys. Die boek word in onder andere Engels (deur Leon de Kock), Nederlands, Deens, Italiaans en Frans vertaal. In ’n resensie wat in Maart 2004 in New York Times verskyn, prys professor Rob Nixon van die Universiteit van Wisconsin die Engelse vertaling aan as “South Africa’s only world-class tragicomic novel^[27]Die boek word vir die verhoog verwerk en in 1997 opgevoer. ’n Rolprent word in 2007 van die boek gemaak en hierdie rolprent verower die toekenning as beste Suid-Afrikaanse film by die Durban Internasionale Rolprentfees van 2008, waarna dit ’n paar jaar later ook vrygestel word op die kommersiële kringloop.

Tussen die verskyning van “Triomf” en “Agaat” skryf Marlene aan twee romans wat sy nie voltooi nie, die een oor ’n proktoloog (arts van die “suidelike pool”) en die ander oor die moderne gimnasium en die kultus van die fikse, langslewende liggaam.

“Agaat”^[28] is ’n plaasroman wat afspeel in die Overbergstreek net buite Swellendam,^[29] op die plaas Grootmoedersdrift.^[30]Dit behandel primêr die verhouding tussen ’n ou wit vrou, Milla de Wet, en haar bruin oppasser, Agaat Lourier. Die mans in die verhaal, Milla se man Jak en hulle seun Jakkie, is slegs newekarakters en Jak is reeds oorlede. Milla is in die terminale fase van motorneuronsiekte, wat haar geheel en al verlam en sy kan slegs kommunikeer met die knip van ’n oog. Die aanloop tot die hede in die verhaal word broksgewys deels deur Milla se dagboeke geopenbaar en deels deur ’n vertelling waarin Milla na haarself in die tweede persoon verwys. Agaat (kort vir Agatha) is as mishandelde kind van ’n plaaswerker deur Milla in die huis geneem en grootgemaak, maar nadat Milla se eie kind gebore is, word Agaat na bediende status afgegradeer. Met Milla se eensame siekte word die bordjies verhang en het Agaat die hef in die hand. Die leser beleef Agaat deur Milla se oë, waar Agaat haar pligte uitvoer met skynbaar ’n mengsel van onuitputlike teerheid, sadistiese presisie, treurigheid oor die komende afsterf en ’n ondertoon van massiewe, onverwerkte woede. Agaat speel die sentrale rol en is ’n moeilik peilbare, paradoksale karakter. Sy is verantwoordelik vir brandstigting, maar ook die blus van brande en eindelik verpleeg en martel sy, versorg en vernietig sy. Dit is juis die feit dat Agaat geen spreekbeurt gegee word nie wat van haar ’n geheimsinnige figuur maak, ’n soort intieme buitestaander wat nie werklik gepeil word nie en oor wie se gevoelens en motiewe slegs bespiegel kan word. Hierdie verhouding is ook aanduidend van die feit dat ’n mens (in hierdie geval die verteller, Milla) nie werklik kan loskom van haar eie storie nie en dat die ander eindelik onkenbaar bly – wat weer ’n blik gee op die verwikkeldheid van die mens. In wese is hierdie ’n plaasroman, met die bordjies wat verhang word deurdat die werker van huishulp vorder na verpleegster en oppasster en eindelik baas word van die plaas. Die temas van aanspreeklikheid, verraad en vergelding speel ’n baie belangrike rol en die taalgebruik het ’n meesleurende poëtiese aard. Van Niekerk maak ook gebruik van volksliedjies en -versies wat met ironiese betekenis gelaai word, waardeur die mite van die gelukkige gesin en volk op die plaas ondergrawe word. In sy konsentrasie op die lewens van veral twee hooffigure, verbeeld hierdie indrukwekkende roman terselfdertyd ’n hele fase in die geskiedenis van die Afrikaners. Die afskeid van Milla word ook ’n afskeid van ’n lewenswyse en politieke bestel in Suid-Afrika. Die Engelse vertaling deur Michiel Heyns word uitgegee as “Agaat”, maar in Engeland as “The way of women”. Hierdie boek en sy vertalings verower ’n groot aantal letterkundige pryse. “Agaat” is in 2004 die wenner van die LitNet Dopper Joris-Oskar en word in 2005 bekroon met die prestigeryke Universiteit van Johannesburg-prys. In 2005 verwerf hierdie boek twee verdere pryse, naamlik die M-Net-prys vir Afrikaanse tekste in lang formaat en die W.A. Hofmeyr-prys. Die C.L. Engelbrechtprys word in 2007 deur die Akademie toegeken vir “Agaat” en in dieselfde jaar verower dit ook die grootste Afrikaanse letterkundige prys, die Hertzogprys.  Die Engelse vertaling deur Michiel Heyns word in 2007 met die Sunday Times-fiksieprys bekroon. In 2008 is die Engelse vertaling van “Agaat” op die kortlys van ses boeke vir die Independent Foreign Fiction Prize, terwyl die oorspronklike Afrikaanse weergawe saam met Hermann Giliomee se “Die Afrikaners” bekroon word met die Helgaard Steyn-prys. Die Engelse vertaling verower in 2008 die Sol Plaatje-toekenning en in 2009 die SAVI-Prys (die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut se prys vir letterkunde vertalings). Dit word gelys as die beste boek van 2010 deur die Publisher’s Weekly en Booklist en was ’n finalis vir die beste vertaalde werk in Amerika, ’n toekenning wat deur Amazon ondersteun word. In 2011 is dit op die voorlopige lys van die Independent Booksellers’ Choice Award. In The Times Literary Supplement word die boek beskryf as die belangrikste Suid-Afrikaanse roman na die Nobelpryswenner J.M. Coetzee se “Disgrace”. Die filmregte vir “Agaat” word deur die Britse vervaardiger Mutz-Media bekom. Die Sweedse vertaling is in 2012 vir vyf weke die topverkoper in hierdie land en die roman word ook in Noorweegs vertaal, met vertaalregte wat ook onder andere verkoop is aan Frankryk, Italië en Nederland. Sy word na aanleiding van hierdie roman uitgenooi om in Mei 2011 in New York deel te neem aan PEN se World Voices Festival of International Literature, waar sy ’n verhoog deel met die Nobel-pryswenner Toni Morrison, wat ’n stempel plaas op haar groeiende statuur as ’n wêreldklas skrywer.

Marlene ontvang in 2007 by die Kaapse Boekeskou ’n spesiale eretoekenning vir^[31] “Memorandum”, die boek met teks deur haar en skilderye van Adriaan van Zyl.^[32] Sy skryf die teks as begeleiding vir die skilderye, sodat die skilderye geensins die teks illustreer nie en die twee mediums eerder subtiel aansluiting vind bymekaar, terwyl beide onafhanklik beoordeel kan word.^[33]Die gewese stadsbeplanner en kankerlyer, Johannes Frederikus Wiid, is die verteller.^[34]Hy maak notas van sy laaste besoek aan die Tygerberg-hospitaal en skets die gesprekke van twee medepasiënte, waarin kritiese vrae gevra word oor die samelewing. Die twee terminale pasiënte is anoniem, X en Y, maar X is ’n ornitoloog (voëlkundige) en Y ’n argitek. Uit die aard van hulle kwalifikasies benader hulle die mens en sy posisie in die heelal vanuit verskillende hoeke, een vanuit die natuur en die ander vanuit die kultuur. Hulle gesprekke is ryk aan verwysings, aanhalings en intertekste en verskeie onderwerpe word aangeraak, dikwels verskuil in tegniese taal. Hierdie gesprekke vind plaas op 5 Oktober 2005, wat later blyk ’n belangrike datum te wees in die antieke stedestigtings waartydens dooies en lewendes kon verbroeder. Na die aanhoor van hierdie gesprekke spandeer Wiid meeste van sy tyd in die Parow biblioteek om die belang van die gesprekke wat hy moes aanhoor te probeer rekonstrueer en uitlê. Hy knoop dan ook ’n vriendskap aan met die hoofbibliotekaris, Jeroen Sterrenberg (“Joop”) Buytendagh, in wie se voorname heiligheid, die hemel en die aarde vernoem is. Wiid ontdek in sy soektog dat die twee vriende onder andere in hulle laaste gesprekke die kern van menswees aangeraak het, naamlik ware gemeenskap met ander, wat juis kortkom in die hedendaagse selfsugtige en materiële samelewing. In aansluiting by die postmoderne gebruik maak die skrywer kwistig gebruik van voetnote, verwysings na ander tekste en addenda om aspekte van veral Wiid se soektog na betekenis te belig en die leser te stimuleer in sy eie soektog na betekenis. Die skilderye van Adriaan van Zyl is hoofsaaklik die binne- en buitekant van ’n hospitaal, waarin nêrens ’n mens te sien is nie en is gemaak kort voor sy dood aan kanker. Hierdie skilderye voer die stillewe-tema tot sy uiterste. Dit aksentueer die sentrale motief van die boek, naamlik dat om te sterf in ons tyd en samelewing ’n mensonwaardige en grootliks eensame onverbiddelikheid is. Hierdie boek word in 2007 benoem vir die Universiteit van Johannesburg-prys.

“Die sneeuslaper”^[35] is ’n vierluik wat hoofsaaklik in Nederland afspeel waarin vier uiteenlopende karakters verslag doen van spesifieke verhoudings in hul lewens.^[36] Elke verhaal het ’n subtitel wat reflekteer op ’n aspek van die skryfkuns, sodat die verhale eintlik hieroor besin. Die nut van letterkunde word dus gemeet aan die mens se doel en ervarings. ’n Dosent doen in “Die swanefluisteraar – ’n intreerede” voor ’n akademiese gehoor verslag van ’n problematiese student. Hierdie student is Kasper Olwagen, ’n student in kreatiewe skryfkuns, wat bewus raak van ’n boemelaar wat met brabbeltaal die swane uit Amsterdam se kanale roep, op so ’n wyse dat dit lyk asof hy die swane se taal verstaan. “Die swanefluisteraar” word deur Marius Swart in Engels vertaal en in 2015 as “The swan whisperer: an inaugural lecture” uitgegee, geïllustreer deur die wêreldbekende William Kentridge. In die ander verhale doen ’n medewerker in “Die sneeuslaper – ’n veldwerkverslag” aan ’n direkteur verslag oor ’n ondersoek na haweloses; die vriend van ’n ontslape outeur spreek in “Die slagwerker – ’n grafrede” rouklaers op sy begrafnis toe en die vriendin van ’n fotograaf bely in “Die vriend – ’n lesing” haar skuld aan die tragiese verloop van hul vriendskap. Ten spyte van die onafhanklikheid van elke verhaal is daar talle kruisverwysings tussen die verhale na geure en karakters wat in die ander verhale funksioneer. Benewens die verhoudings en gedagtes oor die dood, verlies en verlange wat in die verhale uitgespreek word, dien die verhale ook as ’n soort kunsteoretiese besinning, waarin besin word oor die betekenis, ontstaan en aard van stories en die vertelkuns en die waarde van verhalende tekste. Soos die skrywer die karakters waarneem en die stories versin, verkry die karakters ’n eie lewe wat dan weer die skrywer manipuleer. Die vernuftige gebruik van feite en die onderskeid tussen feit en fiksie vervaag hier op postmodernistiese wyse so deeglik dat die leser diep moet nadink oor wat geloofbaar is en wat fiksie. Hierdie komplekse verhouding tussen die geskryfdes word deurentyd knap hanteer in helder, poëtiese prosa. “Die sneeuslaper” verower in 2011 die Universiteit van Johannesburg-prys en is in dieselfde jaar op die kortlys vir die toekenning van beide die W.A. Hofmeyr-prys en die M-Net-prys.

As vertaler is sy onder andere verantwoordelik vir die Afrikaanse vertaling van Maria Verheij se “Die rooi sirkel”.

Tydens haar vroeë studentedae skryf en regisseer sy drie dramas vir amateurteater, insluitende “Die duiwel, sy handlanger en die drie ligtekooie”. Met haar manuskripte vir die dramas “Vrolike Frans” en “Die Kersvaders” verower sy in 1977 ’n aanmoedigingsprys van die Departement van Nasionale Opvoeding in ’n landswye dramawedstryd. “Die Kersvaders” word daarna gepubliseer in die November 1978 uitgawe van Tydskrif vir Letterkunde. Vir dertig jaar lewer sy dan geen verdere werk in hierdie genre nie. Haar musiekdrama “Die kortstondige raklewe van Anastasia W” ^[37](wat aanvanklik die titel van “Long fuck to freedom” gehad het) debuteer met ’n ouderdomsbeperking van agtien jaar by Aardklop in 2010.^[38] Die Anastasia W in die titel verwys na Anestacia Wiese, ’n elfjarige meisie wat in Maart 2007 in Mitchellsplein verkrag en vermoor is. Op pad na die winkel word sy oorval deur iemand wat aan haar bekend was en haar lyk word die volgende dag op die plafon van haar ma se huis gevind. Hierdie voorval dien as bron vir die protes wat die skrywer in hierdie stuk aanteken teen die brutale geweld van die samelewing. Sus en haar broer Daan werk by Avbob saam met Savage en Lovemore. Terwyl Sus op een van haar vele reise na die buiteland is, besluit Savage en Lovemore om Daan se “Dutch wife” (’n houtblok met ’n gat in waarmee Jan van Riebeeck se matrose hulleself op die skepe bevredig het) op groot skaal te produseer. So verskaf hulle ’n lae begroting seksuele ervaring sonder al die bykomstighede van ’n kondoom en gevaar van Vigs of ’n baba. Hulle gee voor daar was ’n inbraak waartydens al die groot, weelderige doodskiste gesteel is en finansier so hulle projek en oorrompel dan vir Daan en onteer vir Sus. In blink pakke klere verskyn hulle dan voor ’n “pompmuur” van die “Dutch wives”. Die teks simboliseer die verdierlike samelewing waarin ons nou woon, met sy vergrype, geweld, seksuele wangedrag by bewindhebbers en wanhoop en moedeloosheid by die mense en lewer ’n sterk politieke aanval op die magshebbers. Aan die ander kant van die spektrum beeld dit die weerloosheid van die gebrutaliseerde mens uit. Gedurende die opvoering word kinders wat vermoor is se naam, ouderdom en oorsaak van dood uitgeroep. Braam du Toit skryf die lirieke vir die musiek wat die teks vergesel. Die AngloGold Ashanti Aardklop Smeltkroesprys vir die beste nuwe teks word by Aardklop vir hierdie werk toegeken, terwyl die Beeld-Aartvarkprys vir grensverskuiwende werk by dieselfde geleentheid aan Braam du Toit vir sy musiek in hierdie stuk toegeken word. So verower hierdie drama die twee belangrikste pryse by Aardklop in 2010. Die drama word in 2011 benoem vir sewe Fiesta-toekennings en is by die KKNK op die kortlys vir die Herrie Kanna toekenning vir kopskuiwende werk.

Die Klein Karoo Nasionale Kunstefees vereer Marlene van Niekerk in 2007 met die Afrikaans Onbeperk-prys vir vernuwende denke. In 2009 ken die Universiteit van Tilburg in Nederland ’n eredoktorsgraad aan haar toe, nadat die universiteit se Fakulteit Geesteswetenskappe ook ’n kongres getiteld “De klank van het fragiele” oor haar skryfwerk aangebied het. Sy ontvang in 2011 die PanSALB Multilingual-toekenning vir Afrikaanse letterkunde en die bevordering van Afrikaans en in dieselfde jaar vereer die Staatspresident haar met die Orde van Ikhamanga (silwer) vir haar bydrae tot die letterkunde. In 2015 is sy ’n finalis vir die toekenning van die internasionale Man Booker-prys, ’n prys wat toegeken word aan werk wat buite Engeland in Engels verskyn, hetsy oorspronklik of in vertaling. Die prys word soos die Nobelprys aan ’n skrywer se hele oeuvre toegeken en ’n skrywer kan dit slegs een keer verower.

Van Niekerk is meer bekend vir haar literêre werke en het nog nie veel in die filosofie publiseer nie. Nogtans raak haar werke temas soos armoede, die donker psige van Afrikaner, die mislukkings van apartheid, geslagsrolle, ens, aan. Sy is in 1978 met die Eugène Maraisprys en Ingrid Jonkerpryse bekroon en later met 'n Kanseliersprys van die Universiteit van Stellenbosch bekroon. Vir haar veelbekroonde roman, Triomf, wat wêreldwyd vertaal en gepubliseer is, is sy met 'n M-Net prys en 'n CNA-prys bekroon. Triomf het egter ook onder hewige kritiek deurgeloop omdat Afrikaners daarin op 'n stereotipiese wyse as agterlik uitgebeeld word. Die Hertzogprys word in 2014 aan haar toegeken vir Kaar.

• Askes, H. en Landman, J.N. (samestellers) “Voorspraak” Tafelberg-Uitgewers Beperk Kaapstad Eerste uitgawe Tiende druk 1994
• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. (red.) “Kraaines” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. “Verse vir die vraestel” Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) “Digters en digkuns” Perskor-Uitgewers Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Pheiffer, R.H. “Woordpaljas” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Derde uitgawe Derde Druk 1993
• Van Biljon, Madeleine “Geliefde leesgoed” Quellerie-Uitgewers Edms. Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1996
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006
• Van Vuuren, Helize “Marlene van Niekerk (1954-)” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

• Anoniem “‘Agaat’ wen UJ-prys” “Beeld” 18 Maart 2005
• Anoniem “‘Triomf’ beste S.A. fliek op fees” “Plus” 8 Augustus 2008
• Anoniem “Marlene van Niekerk as gasskrywer na Leiden” “Plus” 22 April 2009
• Anoniem “Debutante ook na Afrikaanse week” “Beeld” 13 April 2015
• Bouwer, Anna-Retha “Pryse verleng ‘Anastasia’ se raklewe” “Beeld” 2 Oktober 2010
• Brand, Gerrit “Top-skrywers op skou bekroon” “Beeld” 20 Junie 2007
• Brand, Gerrit “Groot eer vir S.A. skrywer” “Plus” 12 Desember 2007
• Brümmer, Willemien “Lanfer aan ’n vlagpaal” “By” 18 September 2010
• Brynard, Karin “Argeoloog van die Afrikanersiel” “Insig” Julie 2004
• Burger, Kobus “Vroueskrywers op KKNK vereer” “Beeld” 15 Februarie 2007
• Burger, Willie “’n Ode aan die taal” “Rapport” 11 Julie 2004
• Burger, Willie “‘Agaat’ se storie – en mý storie” “Beeld” 6 November 2004
• Burger, Willie “’n Afstand wat die leser intrek” “By” 21 Februarie 2009
• Buxbaum, Lara “The search for a nurturing environment in Marlene van Niekerk’s ‘Triomf’, ‘Agaat’ and
• ‘Memorandum’” “English in Africa” Volume 38 nr. 2, Augustus 2011
• De Jager, Frederik “Die lydensgeskiedenis en triomf van ‘Triomf’” “Boekewêreld” 17 November 1999
• De Vries, Willem “Twee deel letterkundeprys” “Beeld” 10 November 2008
• Du Plessis, Irma “Afrikanervrou: hoofsweep of slagoffer” “Boeke Insig” No. 7, Herfs 2009
• Engelbrecht, Theunis “‘Triomf’ geprys as ‘briljant’ in Amerika” “Rapport” 14 Maart 2004
• Esterhuizen, Louis “Soos strome van seën” “Rapport” 6 April 2014
• Eybers, Johan “Rapport se Sonja wen ’n groot boekprys” “Rapport” 19 Junie 2005
• Fitzpatrick, Marida “Fliek ’n Triomf in Afrikaans” “Naweek-Beeld” 14 Februarie 2009
• Fourie, Reinhardt en Adendorff, Melissa “An analysis of the bodily spatial power relations in Agaat by
• Marlene van Niekerk” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 52 no.2 Lente 2015
• Hough, Barrie “Marlene se ‘triomf’ wys ons is almal so” “Rapport” 26 Junie 1994
• Hough, Barrie “Marlene van Niekerk wen derde keer met ‘Triomf’” “Rapport” 15 Oktober 1995
• Jonckheere, W.F. “Aantekeninge by vier Afrikaanse beeldgedigte” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 28, Augustus 1990
• Kunsredaksie “Omstrede ‘Triomf’ is wenner van M-Net boekprys” “Die Burger” 24 April 1995
• La Vita, Murray “Fiksie is ’n soort ontvlugting” “Beeld” 13 April 2007
• Liebenberg, Jacques “Triomfantelik: Omstrede S.A. boek kry kunstig lewe op silwerdoek” “Plus” 6 Maart 2007
• Liebenberg, Jacques “Surrealisme van ‘Triomf’ in die blik” “Plus” 9 November 2007
• Liebenberg, Jacques “Triomf vir Afrikaanse fliek” “Plus” 17 September 2008
• Loots, Sonja “Nog in die kielsog” “Rapport” 28 November 2004
• Marais, Danie “Ek lê wakker en luister na die paddas” “Rapport” 10 Junie 2007
• Muller, Martie “Die mitiese triomfering in Marlene van Niekerk se ‘Triomf’” “Tydskrif vir Letterkunde”,
• Jaargang 34 nos. 1 en 2, Februarie/Mei 1996
• Myburg, Johan “Spieëlbeeld van S.A. oorspoel van geweld” “Beeld” 6 Oktober 2010
• Myburgh, Melt “Wêreld-erkenning stel Van Niekerk gelyk aan grotes” “Beeld” 10 Januarie 2011
• Nieuwoudt, Stephanie “Ek hoop ek kan op sestig weer dig” “Plus” 23 April 1999
• Pretorius, André “Britte vol lof vir Van Niekerk se ‘Triomf’” “Naweek-Beeld” 5 Februarie 2000
• Pretorius, Antoinette “Why were we crucified into car mechanics? Masculine identity in Marlene van  Niekerk’s Agaat” “Tydskrif vir Letterkunde” Vierde reeks Jaargang 51 no. 1 Herfs 2014
• Prins, Jo “Die groot vraag” “By” 25 Januarie 2014
• Prins, Jo “Afrikaans nié ’n doodloopstraat” “Beeld” 28 Maart 2015
• Rademeyer, Alet “‘Orde spoor my aan’ – Marlene” “Beeld” 28 April 2011
• Raeburn, Michael “Triomf is ’n lekker, scary, funny fliek” “Rapport” 22 Februarie 2009
• Richter, Nelia “Stories is nodig soos brood” “Rapport” 29 Maart 2015
• Smith, Francois “Gebore uit Van Niekerk se ‘hang na simmetrie’” “Beeld” 9 September 2004
• Stehle, Rudolf “Van Niekerk se 2de roman ook nou fliek” “Beeld” 31 Oktober 2012
• Stehle, Rudolf “Van Niekerk hou verfilming dop van belangstellende afstand” “Beeld” 1 November 2012
• Stehle, Rudolf “Swede gek oor ‘Agaat’” “Beeld” 16 November 2013
• Stehle, Rudolf “Van Niekerk se kortverhaal kry Kentridge-sketse” “Beeld” 24 April 2015
• Steinmair, Deborah “Onvergeetlike karakters leef in haar goue stem” “Beeld” 20 Desember 2010
• Swart, Jacques “’n Hopelik traumatiese ‘Triomf’” “By” 27 September 2008
• Swartz, Màri-Anne “Sy wou nie skok met roman, sê Marlene” “Die Burger” 9 Augustus 1994
• Van Coller, H.P. “Tussen nostalgie en parodie: die Afrikaanse prosa in die jare negentig (2)” “Tydskrif vir Geesteswetenskappe” Jaargang 35 no. 4, Desember 1995
• Wessels, Andries “Marlene van Niekerk se ‘Agaat’ as inheemse Big House-roman” “Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 43 no. 2, Lente 2006
• Zaaiman, Reg “Spieël ‘Triomf’ Christelike waardes?” “Die Burger” 19 Julie 1995
• Zwecker, Wolfram “37 van S.A. vir hul diens en heldemoed vereer” “Beeld” 23 April 2011

• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/04/23/KA/3/willemMarlenevNiekerk_1426.html
• Boekeredakteur Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/03/13/BS/8LDN/04.html
• Brand, Gerrit Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2007/12/06/SK/18/GBmarleneUtrecht.html
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2008/08/13/DB/9/gbmarlenerede-397.html^{[dooie skakel]}
• Burger, Willie Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2005/03/05/KA/05/02.html
• Engelbrecht, Theunis Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/03/14/R1/22/03.html
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Marlene_van_Niekerk
• Joubert, Jan-Jan Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2011/04/12/R2/III/10aprteater.html^{[dooie skakel]}
• Keyser, Gawie Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/03/22/4/3.html
• La Vita, Murray Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2007/04/14/B1/11/marlene_1229.html
• Liebenberg, Jacques Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2007/11/12/KA/5/12triomfkla.html
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 18 Junie 2015: http://www.litnet.co.za/marlene-van-niekerk-1954/
• Loots, Sonja Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/11/28/R1/36/02.html
• Myburgh, Melt Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2011/01/10/B1/14/jmboekmerkmm.html
• Nieuwoudt, Stephanie Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/05/05/4/28.html
• Poetry International: http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poet/item/23457/10/Marlene-van-Niekerk
• SA History: http://www.sahistory.org.za/people/marlene-van-niekerk
• Smith, Francois Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/09/07/OB/8/02.html^{[dooie skakel]}
• Steinmair, Deborah Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2010/12/23/SK/14/boekmerk_deborah.html
• Stellenbosch Writers: http://www.stellenboschwriters.com/vniekerkm.html
• Swart, Jacques Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2008/09/27/BJ/9/BJNews009-StoryA.html^{[dooie skakel]}
• Venter, Eben Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/chain/eben_venter_vs_marlene_van_niekerk.asp Geargiveer 22 Junie 2017 op Wayback Machine
• Stellenbosch Skrywers: Marlene van Niekerk
• Kotzé, Jansie. Besoek die toneel van die misdaad saam met Marlene van Niekerk. Op Litnet Geargiveer 3 November 2005 op Wayback Machine
• Roodt, Dan. Marlene van Niekerk se haatskrif. Op Praag Geargiveer 28 September 2006 op Wayback Machine

• Britz, Etienne “Marlene van Niekerk” Memorandum” ’n Handleiding vir Insig se Boekklub

• Marlene van Niekerk