Oud-Oos-Slawies

Oud-Oos-Slawies of Oudrussies^[1][2] was ’n taal wat in die 10de tot 15de eeu deur Oos-Slawiërs gepraat is in Kiëf-Roes en state wat daarna in die streek ontstaan het. Dialekte daarvan is hoofsaaklik gepraat in die gebied wat vandag beslaan word deur Belarus, Sentraal- en Noord-Oekraïne en dele van Wes-Rusland.

Oud-Oos-Slawies is ’n neutrale naam vir die taal waaruit al die Oos-Slawiese tale ontstaan het. Die Oud-Oos-Slawiese term kan in Afrikaans as Oudrussies vertaal word, maar dit word soms in Belarus en Oekraïne onderskeidelik Oudbelarussies (старажытнабеларуская мова, starazhitnabelaroeskaja mowa) en Oudoekraïens (давньоукраїнська мова, dawno-oekrajinska mowa) of Oudkiëfs (давньокиївська мова, dawnokijifska mowa) genoem.

Die taal het uit Protoslawies ontstaan en baie van dié taal se eienskappe behou. Een van die afwykings was die ontwikkeling van "pleofonie", of volle vokalisasie, wat Oud-Oos-Slawies onderskei het van ander Slawiese dialekte. So het die woord grad ("nedersetting", "dorp") gorod geword, melko ("melk") het moloko geword en korwa ("koei") korowa.

Omdat min rekords in die taal bewaar gebly het, is dit moeilik om te bepaal hoe eenvormig die ontwikkeling was. As die getal stamme wat Kiëf-Roes uitgemaak het in ag geneem word, was daar moontlik talle verskillende dialekte van Oud-Oos-Slawies. Die rekords wat nog bestaan, toon dan ook volgens sommige kenners van die vroegste tyd af streekverskille. Teen 1150 was daar egter groter eenheid en minder plaaslike variasies as in enige ander tak van Slawies.^[3]

Mettertyd het dit ontwikkel in nog verskeie vorme, wat die voorlopers van die moderne Russies, Belarussies, Oekraïens en Roeteens was. Die Oekraïense tak het eerste afgeskei, tussen 1200 en 1500, terwyl Russies omstreeks 1700 van Belarussies afgeskei het.^[3] Elk van dié tale het baie van die Oud-Oos-Slawiese grammatika en woordeskat behou.

Toe die grondgebied van die voormalige Kiëf-Roes ná die einde van die Tataarse juk verdeel is tussen die grootvorstedomme Litaue en Moskowië, het twee verskillende literêre tradisies in dié state ontstaan: Roeteens in die weste en Middeleeuse Russies in die ooste.

Die politieke vereniging van die streek in ’n staat met die naam Kiëf-Roes, waaruit die moderne Rusland, Oekraïne en Belarus ontstaan het, het plaasgevind omtrent ’n eeu voor die aanneming van die Christelike geloof in 988 en die vestiging van die Suid-Slawiese Ou Kerkslawies as die liturgiese en skryftaal. Daar is min dokumente uit die tyd en dit is moeilik om die verhouding tussen die geskrewe taal en gesproke dialekte te bepaal.

Daar is in Arabiese en Bisantynse bronne verwysings na voor-Christelike Slawiërs in Europese Rusland wat die een of ander vorm van skrif gebruik het. Ondanks ’n paar argeologiese vondste en ’n bevestiging deur die 10de-eeuse monnik Chernorizets Hrabar dat antieke Slawiërs "met strepe en insnydings" geskryf het, is die presiese aard van hierdie skryfstelsel onbekend.

Hoewel die Glagolitiese alfabet vir ’n rukkie gebruik is, soos bevestig word deur kerkinskripsies in Nowgorod, is dit gou geheel en al deur Cyrillies vervang. Die voorbeelde van inskripsies op die bas van berkebome wat in Nowgorod ontdek is, het belangrike inligting verskaf oor die suiwer 10de-eeuse spreektaal in Noordwes-Rusland, wat feitlik geen Kerkslawiese invloed toon nie. Dit is ook bekend dat leenwoorde uit Bisantynse Grieks in die spreektaal begin verskyn het, en die skryftaal is terselfdertyd aangepas by Oos-Slawies.

Twee van die bekendste letterkundige werke wat uit dié tyd bewaar gebly het, is die Primêre Kronieke van omstreeks 1110 en die Verhaal van Igor se Veldtog. Hier onder volg die begin van die Primêre Kronieke, uit Laurentius se weergawe van 1377. Let op na die punktuasie. (Die spelling van die oorspronklike uittreksel is effens gemoderniseer. Die vertaling is veronderstel om letterlik te wees, nie letterkundig nie.)

’n Spesifieke Oud-Oos-Slawiese letterkunde het ontwikkel, hoewel ’n groot deel daarvan wat styl en woordeskat betref, beïnvloed is deur die godsdienstige tekste wat in Kerkslawies geskryf was. Belangrike letterkundige tekste wat behoue gebly het, is die regskode Roeska Prawda (Руська правда), ’n korpus van lewensbeskrywings van heiliges en preke, die epiese Lied van Igor (Слово о полку игореве) en die vroegste bewaarde manuskrip van die Primêre Kronieke (Повесть временных лет) – die weergawe van Laurentius uit 1377.

Die Boek van Weles (Ве́лесова кни́га, Welesowa kniga), wat na bewering tydens die Russiese Burgeroorlog ontdek en tydens die Tweede Wêreldoorlog verdwyn het, sou (indien dit eg was) omtrent die enigste oorblywende voor-Christelike Oos-Slawiese geskrif gewees het. Die verhaal van hoe dit gevind is en weer verdwyn het (na bewering het verskeie foto's daarvan bewaar gebly) is egter nie bevestig nie en die taal daarin wyk af van aanvaarde rekonstruksies. Die meeste professionele linguiste bevraagteken die egtheid daarvan.

Die vroegste bekende teks in Oud-Oos-Slawies (of eerder Kerkslawies, met ’n duidelike Oos-Slawiese invloed) is ’n Woord oor Reg en Genade (Слово о законе и благодати, Slowo o zakone i blagodati) deur Hilarion, die metropolitaan van Kiëf. In sy werk is daar ’n lofdig oor prins Wladimir I van Kiëf, die held van baie Oos-Slawiese gedigte. Ewe beroemd is nog ’n lofdig oor Wladimir wat ’n dekade later deur Jakof die Monnik geskryf is.

Ander skrywers van die 11de eeu was Theodosius, ’n monnik van die Kiëfse Grotklooster, en Loeka Zjidjata, biskop van Nowgorod. Uit die geskrifte van Theodosius blyk dat baie heidense gewoontes onder die mense oorgebly het. Hy kritiseer dit asook hul dronkenskap; ook die ander monnike spring nie sy berisping vry nie. Zjidjata se geskrifte bevat meer spreektaal as dié van sy tydgenote, en hy vermy die hoogdrawende styl van die Bisantynse skrywers. Wat ook noemenswaardig is, is die baie lewensbeskrywings van heiliges en Vaders in die vroeë Oos-Slawiese letterkunde, soos die twee Lewens van Sinte Boris en Gleb, wat in die laat 11de eeu geskryf is, vermoedelik deur Jakof die Monnik en Nestorius die Kroniekskrywer.

Die sogenaamde Primêre Kronieke, wat vermoedelik ook deur Nestorius geskryf is, was die begin van ’n lang reeks geskrifte deur Russiese kroniekskrywers, tot in die 17de eeu. Benewens Nestorius se kronieke, is daar ook dié van Nowgorod, Kiëf, Wolhinië en baie ander. Enige stad wat enigsins belangrik was, het kroniekskrywers gehad.

Daar is ook bewonderenswaardige werke deur vroeë reisigers, soos die opperab Daniël, wat die Heilige Land aan die einde van die 11de eeu en begin van die 12de eeu besoek het. ’n Latere reisiger was Afanasi Nikitin, ’n handelaar van Twer wat Indië in 1470 besoek het. Hy het ’n rekord van sy avonture nagelaat.

’n Vreemde geskrif uit die ou Slawiese tyd is Instruksie (Поучение, Po-oetsjenije) deur Wladimir Monomach, wat hy vir sy seuns geskryf het. Dit gee ’n goeie beeld van die alledaagse lewe van ’n Slawiese prins. Die Paterikon van die Kiëfse Grotklooster (Киево-Печерский патерик, Kijewo-Petsjerski paterik) is ’n tipiese Middeleeuse versameling verhale oor die lewe van monnike – met duiwels, engele en spoke daarin asook wonderbaarlike opwekkings.

Die beroemde Verhaal van Igor se Veldtog (Сло́во о полку́ И́гореве, Slowo o polkoe Igorewe) gaan oor die ekspedisie van Igor Swjatoslawitsj, prins van Nowgorod-Siwerski, teen die Koemane. Dit is nie ’n gedig nie, maar ’n stuk ritmiese prosa. Interessant is die vermenging van die Christendom en antieke Slawiese godsdiens. Nog ’n aspek wat dit onderskei van ander Westerse verhale van die tyd is die baie lewendige beskrywings van die natuur, en die rol wat die natuur in menslike lewens speel.

Zadonsjtsjina (Задо́нщина, min of meer "Die Gebied oorkant die Donrivier") is ’n soort prosa-gedig in dieselfde styl en handel oor die Slag van die Koelikowo-veld, wat Dmitri Donskoi in 1380 teen die Mongole gewen het.

Die vroeë wette van Kiëf-Roes word behandel in baie geskrifte, soos die Roeska Prawda van Jaroslaf die Wyse, wat bewaar gebly het in die kroniek van Nowgorod; die datum is tussen 1018 en 1072. Die regskode wys die Kiëf-Roes van daardie tyd was op dieselfde beskawingsvlak as die res van Europa.

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Oud-Oos-Slawies.
• Inleidingskursus – Taalnavorsingsentrum, Universiteit van Texas
• Ostromir se Evangelie aanlyn Geargiveer 16 Julie 2011 op Wayback Machine
• Aanlyn biblioteek van Oudrussiese geskrifte (ru)
• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia