Onkruid

Onkruid is ongewenste plante. Die kategorisering van onkruid is dus subjektief. Onkruid kan soms skade doen aan 'n omgewing of ander plante, en kan as gevolg daarvan as onkruid gesien word. Plante wat soms as onkruid gesien word, kan dalk vir ander nuttig wees.

Onkruid kan soms baie vinnig groei en groei soms bo-oor ander plante om te keer dat hulle son en water kry. Onkruid gebruik soms baie water.

Onkruid is enige plante wat op plekke groei waar hulle ongewens (skadelik of lastig) is. Die meeste onkruide is vreemd aan die gebied waar hulle as onkruid beskou word, en hulle groot getalle is deels toe te skryf aan die gebrek aan natuurlike vyande.

Hulle ontkiem en groei meestal vinnig, waardeur hulle die gewenste plante verdring. Van die ernstigste onkruide in Suid-Afrika is van Australië afkomstig. Onkruid kan gedefinieer word as enige plant wat ongewens is op die plek waar dit groei. Lusern wat byvoorbeeld in 'n koringland groei, is 'n onkruid daar. Normaalweg is 'n plant egter 'n onkruid wanneer dit sekere eienskappe het en vreemd is aan die gebied waarin dit groei.

In die gebiede waar hulle inheems is, skep hulle dus meestal nie 'n probleem nie. Oor die algemeen het 'n onkruid die volgende eienskappe: Die saad ontkiem baie vinnig, maar kan aan die ander kant jare lank in die grond lê voordat dit ontkiem. Die saad van die stinkblaar (Datura stramonium) het byvoorbeeld al vir 80 jaar kiemkragtig gebly, terwyl dié van die portjacksonboom of goudwilger (Acacia saligna) waarskynlik vir tot 300 jaar of meer kiemkragtig bly.

Onkruide groei voorts gewoonlik vinnig en hul saad versprei maklik. Vanweë bogenoemde eienskappe is onkruid meestal pionierplante, met ander woorde hulle is van die eerste plante wat op versteurde grond (soos byvoorbeeld geploegde lande) opkom. Daar ding hulle mee met ander plante soos landbougewasse, sodat laasgenoemde swakker as normaal groei of afsterf (byvoorbeeld bloudissels, dubbeltjies en stinkblaar).

In ander gevalle is onkruid daartoe in staat om in onversteurde plantegroei te ontkiem en ding hulle so sterk met die natuurlike plantegroei mee dat laasgenoemde naderhand verdring word (byvoorbeeld hakeas, swartwattels, Port Jacksonbome en die litjieskaktus). Oor 'n tydperk van miljoene jare het plante en diere saam met die ander organismes rondom hulle ontwikkel en hulle by mekaar aangepas. Gedurende hierdie, evolusieproses het sekere diere byvoorbeeld geleer om sekere plante te eet, die plante het weer verdedigingsmeganismes teen die diere ontwikkel, ensovoorts.

Die gevolg is dat elke organisme in 'n gemeenskap normaalweg deur ander organismes (parasiete, roofdiere, ensovoorts) beheer word. Wanneer 'n organisme uit so 'n natuurlike gemeenskap geneem en elders geplaas word waar dit nie natuurlik voorkom nie, word die natuurlike beheerstelsel opgehef. Baie plante (of diere) kan in die nuwe omgewing nie oorleef nie omdat hulle gespesialiseerde aanpassings, byvoorbeeld ten opsigte van klimaat of grond, toon. As hulle dus nie in presies die regte omstandighede groei nie, sterf hulle af.

Plante met die eienskappe wat hierbo genoem is (vinnig ontkiemende sade, vinnig groeiend, doeltreffende verspreiding en sade wat lank kiemkragtig bly), is gewoonlik daartoe in staat om in 'n groot verskeidenheid omgewings te groei. Omdat hulle natuurlike vyande ontbreek, neem hulle dan so vinnig toe dat hulle 'n plaag word en dan as onkruid bekend staan. Om die rede is onkruide in enige bepaalde gebied gewoonlik uitheems. In Suid-Afrika is daar sowat 1000 plantspesies wat as onkruid beskou word, en ongeveer 50 is van groot ekonomiese belang. Miljoene rande word jaarliks bestee aan die bestryding daarvan. Suid-Afrikaanse onkruide kan ruweg in 3 groepe ingedeel word: landbou- en tuinbou-onkruide, bosbou-onkruide en indringerplante.

Die meeste onkruide is plante wat die landbou benadeel deurdat hulle gou ontkiem en vinnig groei. Van die bekendste voorbeelde van hierdie onkruide is die bloudissel (Argemone mexiana), die stinkblaar (Datura stramonium), die dubbeltjie (Tribulus terrestris) en die nastergal (Solanum nigrum). Ander onkruide benadeel die landbou op ander maniere. Die kankerroos (Xanthium pungens) en die kloudoring (Harpagophytum proeumbens) het byvoorbeeld stekelrige vrugte wat in skape se wol vashaak en heelwat skade aan sowel die wol as die wolkammasjiene veroorsaak. Dodder (Cuscuta campestris en ander Cuscuta-spesies) is 'n parasitiese plant wat onder meer op landbougewasse teer en die plante uiteindelik kan verstik.

'n Paar plante soos die luisbos (Solanum mauritianum), mauritiusdoring (Caesalpinia decapetala) en in sommige gevalle die inheemse inkbessie (Phytolacca octandra) is lastige onkruide in bosbougebiede omdat hulle in veral kaalgekapte vakke in groot getalle groei. So word toegang tot die gebied belemmer en die latere bewerking van die vakke moeilik of selfs onmoontlik gemaak. Terwyl die denneboompies of ander aangeplante boompies nog klein is, wedywer hierdie onkruide ook met hulle.

Indringerplante is onkruide wat in natuurlike veld gevestig raak en naderhand baie van die- inheemse plantegroei verdring. Daar is talle voorbeelde van sulke onkruide in Suid-Afrika, en veral in die Suidwes-Kaap word groot dele van die bergfynbos deur indringerplante bedreig. In die berge van Suidwes-Kaap is die vernaamste gevaar die hakeas (Hakea sericea, Hakea suavolens en Hakea gibbosa), terwyl groot dele van die Kaapse Vlakte en ander dele van die Kaap, veral langs die kus, deur Port Jacksonbome (Acacia saligna), rooikrans (Acacia cyclops) en verskeie ander Australiese Acacia-spesies ingeneem word.

Die Acacia-spesies is oorspronklik uit Australië ingevoer om sandduine te stabiliseer, maar hulle het so goed in die Kaapse klimaat geaard dat hulle vinnig versprei het. Die bekende swarthout (Acacia melanoxylon) word reeds geruime tyd as meubelhout in die Suid-Kaap aangeplant, maar het ook na die woude en rivieroewerbosse versprei, waar hulle 'n bedreiging vir die inheemse plantegroei vorm. Een van die ergste indringerplante is die litjieskaktus (Opuntia aurantiaca), wat reeds groot dele weiveld in die Oos-Kaap ingeneem het en baie moeilik is om uit te roei.

Ook die Nasella-polgras wen vandag geweldig veld in die hoërliggende dele van die Oos-Kaap en verminder so die beskikbare weiding. Oorbeweiding is geneig om die indringingsprobleem te vererger. Die lantana (Lantana camara) is oorspronklik vir sy mooi blomme aangeplant, maar die verspreiding van die saad deur voëls het meegebring dat die plant vandag in groot dele van die Oos-Kaap, KwaZulu-Natal en Mpumalanga vervuil is. Benewens die feit dat hierdie plant waardevolle weiding in beslag neem, is dit ook giftig en kan dit sterftes onder mens en dier veroorsaak.

Die swartwattel (Acacia mearnsii) word in KwaZulu-Natal aangeplant vir sy bas, waaruit tannien verkry word, maar elders dring die boom veral langs rivierlope in en veroorsaak onder meer die verlies van water uit riviere. Die waterhiasint (Eichornia crassipes) is 'n indringerplant wat baie vinnig aanteel en groot oppervlaktes water in beslag kan neem. Twee bekende damme wat in 'n stadium grotendeels deur hierdie plant bedek was, is die Hartbeespoortdam en die Bon Accorddam, albei naby Pretoria.

Die aanwesigheid van die plante benadeel visvangs en bootry. Voorts sterf plantmateriaal gedurig af en sink na die bodem, waar die ontbinding daarvan soveel suurstof verbruik dat daar geen suurstof vir visse en ander waterdiere oor is nie. Hierdie verskynsel het in die verlede al tot grootskaalse visvrektes gelei. Die meeste van die genoemde onkruide is verklaarde onkruide, wat beteken dat grondeienaars by wet verplig is om hulle uit te roei. Baie mense is nie bewus hiervan nie en plante soos die lantana word dikwels nog onwettig in tuine aangetref.

Baie van die onkruide in Suid-Afrika is van Australiese oorsprong, waarskynlik omdat die klimaat van Australië baie met dié van Suid-Afrika ooreenstem. Die teenoorgestelde is egter ook waar- verskeie van die Australiese onkruide is van Suid-Afrika afkomstig. Die gewone tulp (Homeria collina) is byvoorbeeld nie van veel belang in Suid-Afrika nie, maar sedert dit na Australië versprei het, is duisende hektaar Australiese weiveld daardeur besmet. Omdat die plant giftig is, veroorsaak dit dikwels vergiftiging by vee.

Enkele voorbeelde van plante wat as onkruid beskou kan word:

• boetebossie
• brandnetel
• dodder
• dubbeltjie
• kakiebos
• selonsroos
• stinkblaar
• swartwattelboom
• trompetblom
• turksvy
• wewenaar
• uintjies

• Indringerplant
• Lys van indringerplante in Suid-Afrika
• Lys van onkruid in Suid-Afrika

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 137

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Onkruid.