Hibernasie

Die oorgrote meerderheid van die ongewerwelde diere, koudbloedige werweldiere, asook baie soogdiere, raak onaktief of gaan in ʼn diep slaap gedurende ongunstige seisoene. Wanneer die prikkel om te slaap koue is, praat ons van hibernasie (winterslaap) en wanneer die prikkel droogte is, gaan die diere in estivasie (droogteslaap).

Omdat ons in Suid-Afrika nie sulke strawwe winters het soos in ander dele van die wêreld nie, het ons nie diere wat werklik hiberneer nie. Baie koudbloedige diere soos slange en akkedisse raak egter onaktief in die winter en dit is die rede waarom hulle dan nie gesien word nie. Ons kan egter heelwat diere aanheg by dié wat in 'n droogteslaap gaan, soos landslakke, sekere vissoorte, paddas en selfs soogdiere soos die goue mol en erdvark.

Skaarste aan voedsel is 'n groter gevaar vir warmbloedige diere as koue, en winterslaap is 'n manier waarop die natuur verseker dat diere wat nie in staat is om in die winter voedsel te kry nie, oorleef. Party soogdiere – die sogenaamde ware winterslapers – ondergaan egter groot veranderinge in hul liggaamstoestand tydens die periode van winterslaap. Die liggaamstemperatuur daal totdat dit byna dieselfde is as die van die omringende atmosfeer, die hart klop maar een keer elke twee of drie minute, die dier haal skaars asem en het baie min voedsel nodig.

Voorbeelde van soogdiere wat só slaap, is die vlermuis, krimpvarkies en die egte marmot. Visse, reptiele en amfibieë verminder ook al hul liggaamsfunksies tot 'n vlak waar hulle net aan die lewe bly gedurende hul winterslaap. Diere in hierdie toestand is in 'n toestand wat ook 'n skyndood genoem kan word.

Wanneer die winter aanbreek, is die krimpvarkie in die moeilikheid: sy penne, wat hom so goed teen die tande en kloue van sy vyande beskerm, kan nie die koue buite hou nie. 'n Krimpvarkie sal sy liggaamshitte baie gou in koue weer verloor, en hy sal baie moet vreet om vir hierdie verlies aan hitte te vergoed. Die krimpvarkie is egter 'n insekvretende diertjie en insekte is skaars in die winter; wanneer die grond in Europa hard gevries is, is hulle selfs heeltemal onverkrygbaar.

Om hierdie probleem te oorkom, kruip die krimpvarkie weg, rol hom in 'n klein bolletjie op, en sodra die temperatuur benede 15 °C daal, begin hy met sy winterslaap. Die diertjie bly in hierdie toestand totdat voedsel weer in die lente beskikbaar word. Gedurende sy winterslaap bly die krimpvarkie se liggaamstemperatuur net sowat 2°C bokant die van die omringende atmosfeer. As die lugtemperatuur bv. 7 °C is, sal die krimpvarkie se liggaamstemperatuur sowat 8°C wees.

As die temperatuur egter benede 7 °C daal, kan die diertjie nie sy eie liggaamstemperatuur net 'n graad of twee hoër hou nie, aangesien hy dan maklik kan doodvries. Sodra die temperatuur dus kwaai daal, begin die dier se liggaam van die vet wat in die liggaam opgeberg is, absorbeer en die diertjie handhaaf dus 'n liggaamstemperatuur wat net hoog genoeg is om hom aan die lewe te hou. Hierdie prosesse geskied almal outomaties terwyl die krimpvarkie slaap en hy weet niks daarvan nie; ons kan byna sê dat die krimpvarkie met 'n perfekte termostaat toegerus is. ('n Termostaat is die apparaat in 'n yskas wat die masjien outomaties aanskakel sodra die temperatuur bo 'n sekere punt styg. In die yskas sorg die termostaat dus dat die inhoud van die kas teen te veel hitte beskerm word, terwyl die krimpvarkie se “termostaat" net andersom werk.)

Die egte marmot word in die bergagtige streke van Europa, veral in die Alpe, aangetref, en het uiters interessante winterslaapgewoontes. In plaas daarvan om net 'n gerieflike gat of hoekie te vind, maak die marmotjie 'n soort ondergrondse slaapkamer, van 1,5 tot 3 m diep en soms breër as 9 m. Tot 15 marmotjies slaap in so 'n ondergrondse kamer. Gedurende die somer kou hulle gras af, droog dit in die son en gebruik dit dan om hul ondergrondse grot mee uit te voer.

Op hierdie sagte bed slaap hulle dan die hele winter, met hulle koppe tussen hulle agterpote ingesteek. Gedurende die winterslaap word die lewensfunksies tot 'n minimum beperk. Hulle haal maar een-vyfde so vinnig asem as in die somer, en hul liggaamstemperatuur, wat normaalweg sowat 36 °C is, daal tot sowat 10 °C en selfs tot net meer as 5 °C wanneer dit buite sneeu. Selfs by hierdie lae temperature gaan die absorbering van die liggaamsvet voort, met die gevolg dat die marmotjies maar bra maer is wanneer hulle weer in die lente wakker word.

WWaaierstertmuise is die bekendste van alle winterslapers; wanneer 'n waaierstertmuis in 'n toestand van winterslaap verkeer, styf opgerol in 'n klein balletjie, kan dit oor die grond gerol word sonder dat die diertjie wakker word. Hierdie diere vergaar gedurende die somer baie akkers en neute in hol boomstamme. Hierdie yslike kosvoorraad is nie vir gebruik in die winter wanneer die dier slaap nie, maar vir die vroeë lente wanneer die diertjies weer vir die eerste keer wakker word en daar nog nie veel kos buite is nie.

Vlermuise val feitlik elke dag in 'n soort winterslaap. Hierdie diertjies vlieg snags rond en vang hulle kos, en bedags slaap hulle in grotte of in hol boomstamme. Selfs tydens hierdie daaglikse slaap koel die bloed af en neem die asemhaling en hartslag van die diertjies af. In die winter, wanneer die temperatuur benede 10 °C daal, slaap hulle vir lang periodes dag en nag en neem hul lewensfunksies nog verder af.

'n Vlermuis sal aan die slaap bly selfs al word sy bloed kouer as ys; dit is die enigste soogdier wat temperature benede vriespunt kan verduur sonder om dood te gaan. Ten spyte hiervan word die vlermuis maklik wakker, en in teenstelling met ander winterslapers, word die vlermuis maklik wakkergemaak deur warmte, lig, geraas of bewegings. Vlermuise slaap op 'n eienaardige manier; hulle hang met hulle koppe grondwaarts. Hulle kan hierdie posisie sonder enige inspanning handhaaf, aangesien die liggaamsmassa veroorsaak dat die kloue outomaties toetrek en dus 'n stewige greep uitoefen op die takkie waaraan die dier hang.

Eekhorings in Europa slaap vir die grootste deel van die winter in hul neste in bome, maar hulle is nie ware winterslapers nie. Sodra dit nie meer so koud is nie, kom hulle uit en hardloop buite rond en jaag mekaar net soos by ons in die takke · rond. In die herfs gaar hulle klein voorrade voedsel in hol boomstamme en ander plekke op en vreet dit daar wanneer hulle in die winter: wakker word, maar dikwels vergeet hulle skoon waar hulle die voedsel opgeberg het.

Sodra dit begin winter word, soek die Europese en Noord-Amerikaanse adders vir hulle 'n wegkruipplek en gaan slaap daarin. Partykeer is daar tot 30 slange op een bondel tussen die wortels van ʼn boom of onder 'n klip.

Akkedisse in Europa en Noord-Amerika slaap ook in die winter, gewoonlik in 'n gat in die grond.

Paddas in Europa en Noord-Amerika begrawe hulself in die modder op die bodem van 'n waterpoel en bly die hele winter daar. In die Wes-Kaap estiveer paddas in die somer, terwyl hulle op die Gautengse hoëveld in die winter estiveer. Die prikkel in albei gevalle is droogte.

• Kennis, vol 2, bl. 284-285, ISBN 0 7981 0824 X

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Hibernasie.