Enklawe

'n Enklawe is 'n staatsgebied wat geheel en al deur buitelandse grondgebied omring word en gevolglik nie deur 'n tweede staat begrens word en ook geen toegang tot die oop see het nie. Uit die perspektief van die land wat soewereiniteit oor die enklawe het, word dit as 'n eksklawe beskou.

Die term enklawe is afgelei van die Franse werkwoord enclaver ("omring, omsluit"). Aangesien Frans vanaf die 17de eeu as lingua franca van die diplomasie gedien het, is die term in baie ander tale oorgeneem.

Tipiese voorbeelde van enklawes is Lesotho (wat deur Suid-Afrika omring word), San Marino en Vatikaanstad (omring deur Italië) of die Duitse dorp Büsingen am Hochrhein (omring deur Switserland). Tot en met 1990 was ook Wes-Berlyn 'n enklawe in die staatsgebied van die DDR (Oos-Duitsland).

Enklawes kan as gevolg 'n verskeidenheid van geskiedkundige, politieke of geografiese ontwikkelinge ontstaan. Sommige areas is as enklawes agtergelaat bloot as gevolg van veranderings in die loop van 'n rivier. Aangesien dit baie ongerieflik kan wees om in 'n enklawe te woon en baie ooreenkomste bereik moet word deur beide betrokke lande oor posadresse, elektrisiteitsvoorsiening en deurgangsreg, is die neiging om enklawes te elimineer en baie gevalle wat vroeër bestaan het is nou verwyder.

Volgens sy wyer betekenis kan die term enklawe ook na enige gebied verwys wat temidde van 'n ander geografiese streek geleë is – byvoorbeeld ten opsigte van die verspreiding van dier- en plantspesies (soos in die geval van 'n naaldbosenklawe in 'n uitgestrekte loofbos), tale, etniese groepe, godsdienste en ander kenmerke.

Sommige enklawes is lande in eie reg, geheel en al omring deur 'n ander, en daarom nie eksklawes nie. Drie sulke soewereine lande bestaan:

• Die republiek van San Marino, 'n enklawe in Italië
• Vatikaanstad, binne die stad Rome, in Italië
• Die Koninkryk van Lesotho, omring deur Suid-Afrika

Sommige lande kan ingesluit binne 'n ander land wees behalwe vir 'n 'n klein kusstreek wat toegang tot oopwater toelaat. Die toegang is egter meer van 'n deurgang.

• Die mees tipiese land in die kategorie is Gambië wat slegs deur 'n 50 km kus strook aan die Atlantiese Oseaan verhoed word om 'n enklawe van Senegal te wees.
• Die Sultanate van Broenei, binne Maleisië. Brunei bestaan uit twee onverbinde kusdele. Die kleiner distrik Temburong kan gesien word as 'n eksklawe van Brunei, sowel as 'n enklawe in Maleisië (alhoewel die 'kusstrook' hier vir die geografiese lengte van die land strek).
• Die onafhanklike prinsdom van Monaco binne Frankryk.

Alhoewel Portugal, Suid-Korea en die Republiek van Ierland, byvoorbeeld net aan een land grens, het hulle genoeg toegang tot internasionale waters om nie as byna-enklawes beskou te word nie.

Sommige gebiede kan nie van die land waaraan dit behoort bereik word behalwe deur internasionale waters nie. Die word as afgesonderde gebiede van hulle moederland beskou eerder as enklawes, aangesien hulle nie voldoen aan die kriterium dat hulle aan alle kante ingesluit moet wees deur 'n buitelandse gebied nie. 'n Paar voorbeelde:

• Die Spaanse dorpe Ceuta en Melilla aan die noordkus van Marokko.
• Die Britse kolonie Gibraltar, aan die suidkus van Spanje.
• Oecussi-Ambeno [de], 'n fragment van Oos-Timor geografies binne die Indonesiese deel van Timor (Wes-Timor [de]), maar bereikbaar van die see af.
• Cabinda, 'n gebied noord van die hoofgebied van Angola, ingesluit tussen die Demokratiese Republiek van die Kongo en Kongo.
• Die Russiese gebied Kaliningrad, tussen Pole en Litaue, wat voor die Tweede Wêreldoorlog die noordelike helfte van die Duitse provinsie Oos-Pruise, op sigself 'n enklawe na die Tweede Wêreldoorlog, was.
• Die Kroasiese stad Dubrovnik word geskei van die hoofdeel van Kroasië deur die Bosniese stad Neum, en het 'n grens met Bosnië en Herzegowina en Montenegro.

Baie lande het kusfragmente wat nie direk van die vasteland bereik kan word nie behalwe per boot of vliegtuig. 'n Ekstreme voorbeeld hiervan is Alaska, wat deur Kanada van die laer 48 deelstate van die VSA geskei word, maar ten minste vier ander klein deeltjies van die VSA kan nie oorland bereik word behalwe deur Kanada binne te gaan nie: Point Roberts [en] in die noordweste van Washington, die Northwest Angle in Minnesota, 'n skiereiland wat aan Lake of the Woods [en] grens, Elm Point, 'n klein stukkie na-aan waar die kuslyn van die Lake of the Woods effens suid oor die grens duik, en soortgelyk is Buffalo Bay Point net wes van Elm Point. Die verre suidelike kus van Kroasië, deel van die Dubrovnik-Neretva-distrik, word geskei van die hoofgebied deur 'n klein deurgang in Bosnië en Herzegowina.

Dit verwys na gebiede waar 'n land soewerein is, maar nie bereik kan word sonder om 'n ander land binne te gaan nie. Die mees bekende voorbeeld was Wes-Berlyn voor die hereniging van Duitsland, wat de facto 'n Wes-Duitse eksklawe binne Oos-Duitsland, en dus 'n Oos-Duitse enklawe was (baie klein Wes-Berlyn areas, soos Steinstücken, was op hulle beurt weer van die hoofdeel geskei, sommige deur slegs 'n paar meter). De jure is die hele Berlyn deur die vier Geallieerde magte regeer; dit het beteken dat Wes-Berlyn nie stemgeregtigde lede na die Duitse Parlement kon stuur nie, en dat Berlynse burgers kwytgeskeld was van diensplig.

Van die talle enklawes wat vroeër in Europa bestaan het, het slegs die volgende paar behoue gebly:

• Die dorp Baarle in die suide van Nederland bestaan uit die munisipaliteit van Baarle-Hertog, 'n groep van 22 Belgiese enklawes binne Nederland; en van die Nederlandse munisipaliteit van Baarle-Nassau, wat self drie enklawes in Belgiese grond het en 'n kleintjie in een van die Belgiese enklawes.
• Büsingen [de], Duitsland is 'n eksklawe in die Noord-Switserse kanton Schaffhausen. Duitsland het ook 'n groep van vyf enklawes geskep deur 'n spoorweglyn tussen die dorpe Roetgen [de] en Monschau (suid van Aken) waaraan Belgiese sowereiniteit verleen is.
• Die dorp Campione [en], in Italië, is ingesluit in die Switserse kanton Ticino, alhoewel dit in praktyk as deel van Switserland geadministreer word. Dit maak deel uit van die Switserse doeanegebied, gebruik die Switserse frank as wettige betaalmiddel, en die inwoners hoef nie inkomstebelasting aan Italië te betaal nie, maar dit val nogtans onder Italiaanse sowereiniteit.
• Die Spaanse dorp Llivia [fr], 'n eksklawe in die suide van Frankryk, 'n paar kilometer oos van die Prinsdom van Andorra.
• In die oostelike deel van Wit-Rusland word die Russiese eksklawe van San'kovo-Medvezh'e opgemaak uit twee dorpies.
• Die dorpies Ormidhia en Xylotymvou in Siprus, omring deur die Britse Sowereine Basisgebied van Dhekelia. Binne die basis behoort die Dhekaliakragstasie ook aan Siprus, al word dit omring deur Britse grond en word dit selfs in twee verdeel deur 'n Britse pad.
• In Armenië bestaan daar drie eksklawes van Azerbeidjan. Barxudarli en Yuxari Askipara in noordoostelike Armenië. Die ander een, Karki (Kerki), is geleë noord van die gebied Nakhchivan (wat 'n los fragment van Azerbeidjan tussen Armenië, Iran en Turkye is).
• Wederkerig, bestaan daar een Armeense eksklawe, 'n dorpie genaamd Artsvashen in noordwestelike Azerbaijan.
• Daar is twee piepklein Russiese enklawes – die dorpies Akhty en Krakhoba in die noordelike rajon van Xacmaz (Khachmaz), Azerbeidjan.

Buite Europa kan enklawes ook in Asië aangetref word :

• Madha is 'n Omaanse gebied ingesluit in die Verenigde Arabiese Emirate wat op hulle beurt weer gasheer speel vir die klein gebied Nahwa, 'n enklawe van die VAE binne Madha.
• Op die grens tussen Indië en Bangladesh, in die Indiese distrik Cooch-Behar, is daar 92 eksklawes van Bangladesh. Net so is daar 106 eksklawes van Indië binne Bangladesh. 21 van die Bangladesh eksklawes is binne-in Indiese eksklawes. Drie van die Indiese eksklawes is binne Bangladesh eksklawes geleë. Die grootste Indiese eksklawe, Balapara Khagrabari, bevat een Bangladeshse ekslawe, Upanchowki Bhajni, wat self weer 'n Indiese enklawe genaamd Dahala Khagrabari bevat.

• Die Ferganavallei, 'n gebied waar Kirgistan, Tadjikistan en Oezbekistan ontmoet, het 'n groot aantal enklawes. Barak, 'n klein Kirgisiese dorpie word omring deur Uzbekistan. Die Tadjikse dorpie Sarvan is in Oezbeekse grondgebied en die Tadjikse dorpie Vorukh en 'n klein stukkie grond naby Kairagach bevat ook Kirgisiese grond. Die Oezbeekse dorpe Sokh en Shakhimardan en die twee klein Oezbeekse gebiede Qalacha en Khalmion, noord van Sokh, word almal omring deur Kirgisiese grondgebied.

Drie stelle eilande, omring deur die gebiedswater van 'n ander land word elders aangetref:

• Die Malawiese eilande Chizumulueiland en Likomaeiland is in Mosambiekse gebiedswater in Nyasameer geleë.
• Die Argentynse eiland Isla Martin Garcia word omring deur Uruguaanse gebiedswater van die Río de la Plata.
• Die Oorsese Gemeenskap Saint-Pierre et Miquelon word omring deur Kanadese gebiedswater. Die Franse sone bestaan uit die watergebied binne 'n 24 seemyl (44 km) radius. 'n 10,5 seemyl (19 km) wye kanaal laat toegang tot die oopsee toe.

Die lewe in sulke gebiede wissel baie van mekaar. Terwyl Europese enklawes in die moderne tyd gewoonlik wetsgewys goed gedefinieer is en hulle bevolking gewoonlik vry is om van een land na die ander te beweeg, is Asiese enklawes baie keer die gevolg van geskille oor grensverdrae. Dit veroorsaak dat die inwoners die slegste daaraantoe is, op die beste ernstige belemmer in hulle alledaagse lewe.

Sommige gebiede, terwyl nie geografies geskei van hulle moederland nie, is makliker bekombaar deur 'n ander land binne te gaan, as gevolg van hulle ligging, in byvoorbeeld 'n bergagtige gebied, of omdat die enigste pad wat die area bereik, via 'n ander land gaan, en dan terug na die moederland. Hierdie gebiede mag dan "Praktiese enklawes," "pene-enklawes," of "quasi-enklawes" wees en word gevind langs baie grense, veral indien die grense nie hewig verdedig is nie. Hulle sal dan slegs geheg wees aan die moederland deur 'n verskriklike smal of klein stukkie pad. Hier volg 'n paar voorbeelde:

• Die Oostenrykse munisipaliteit van Jungholz word omring deur Duitse gebied amper regrondom, behalwe by een punt: die piek van 'n berg.
• Die Kleinwalserdal, 'n vallei van die Vorarlberg, Oostenryk, wat slegs bereikbaar is via 'n pad van Oberstdorf, Beiere.
• Die Switserse dorpie Samnaun kon oorspronklik slegs bereik word deur middel van 'n pad van Oostenryk. Dus is die dorpie in 1892 uitgesluit van die Switserse doeane gebied. Hierdie uitsluiting is voortgesit selfs toe daar in 1907–1912 'n pad gebou is na die Engadin vallei.
• Vir dieselfde redes is die Italiaanse Livigno-vallei naby die Switserse grens uitgesluit van die EU se BTW-gebied.
• Sommige dorpies in Oos-Estland kan slegs bereik word deur 'n pad wat deur Russiese gebied gaan. Dit is toelaatbaar om die pad te gebruik sonder 'n visa, maar jy mag net nie stop voordat jy nie terug is in Estland nie.
• Verskeie plase op die grens tussen Denemarke en Duitsland.
• Die dorpie van Lutepää in oostelike Estland, wat slegs bereikbaar is deur 'n pad deur Russiese gebied.
• Die mees westelike streek van County Monaghan in die Republiek van Ierland bevat 'n pene-enklawe wat in die County Fermanagh, Noord-Ierland (Verenigde Koninkryk) ingaan.
• 'n Vallei, wat vyf klein dorpies bevat, bekend as Macahel in noord-oostelike Turkye, kan slegs bekom word met 'n pad via Batumi in Georgia met voertuie, en soos die sneeu die paaie binne Turkye blok, is die pad via Batumi die enigste manier om daar te kom.
• Point Roberts, Washington lê op die punt van 'n skiereiland wat suidwaarts uitstrek verby die 49ste parallel vanaf Brits-Columbië; die enigste padverbinding met die VSA is via Kanada.
• Die Campobello-eiland in Nieu-Brunswyk, Kanada, kan slegs met 'n pad bereik word oor 'n brug wat die eiland met die Amerikaanse deelstaat Maine verbind.

Soms veroorsaak administratiewe verdelings van 'n land, vir geskiedkundige of praktiese redes, dat sommige areas aan een divisie behoort terwyl hulle aan 'n ander verbind is. Daar is talle voorbeelde; hier volg 'n aantal:

• In Australië is die Australiese Hoofstadgebied (Australian Capital Territory of ACT) 'n enklawe van die deelstaat Nieu-Suid-Wallis. Die ACT administreer ook die afsonderlike kusenklawe Jervis Bay Territory [en] aan die suidkus van Nieu-Suid-Wallis. Die Australiese grondwet (geskryf voor die ACT se grondvesting) bepaal dat die ligging van die nasionale hoofstad geheel binne Nieu-Suid-Wallis moet wees.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Enklawe.

Sien enklawe in Wiktionary, die vrye woordeboek.

• Rolf Palmberg's Enclaves of the world Geargiveer 23 April 2006 op Wayback Machine
• Jan S. Krogh's Geosite
• exclave.info Geargiveer 21 Januarie 2013 op Wayback Machine
• 'Tangled Territories' 2005 review article on exclaves and enclaves in Europe published in hidden europe magazine