Hirot jome masjidi
| Masjid | |
Hirot jome masjidi
| |
 | |
| Mamlakat |  Afgʻoniston
|
| Shahar | Hirot |
| Koordinatalar | 34°20′35″N 62°11′45″E / 34.34306°N 62.19583°E |
| Umumiy maydoni | 21 ming 600 kvadrat metr |
| Minoralar soni | 12 |
| Minoralar soni | 12 |
| Minoralar balandligi | 12-36 metr |
| Qurilish materiallari | gʻisht, tosh, sirlangan keramika |
 Hirot jome masjidi Vikiomborda
| |
Hirot jome masjidi (arabcha: د هرات لوی جومات ; dariycha: مسجد جامع هرات)[1], Afgʻonistonning shimoli-gʻarbidagi Hirot viloyati Hirot shahridagi masjid. Masjid milodiy 1200-yilda poydevor qoʻygan Sulton Gʻiyatiddin Muhammad Gʻoriy hukmronligi ostidagi Gʻuriylar tomonidan qurilgan. Keyinchalik, Hirotda asrlar davomida Kartidlar, Temuriylar, Mugʻullar va keyin oʻzbeklar hukmdorlari almashgani sababli bir necha bor kengaytirish ishlari amalga oshrilgan. Gʻuriylar davridagi masjidning asosiy tuzilishi saqlanib qolingan, biroq uning ayrim qismlari yangidan qoʻshilgan va oʻzgartirilgan. Hirotdagi Juma masjidi hozirgi koʻrinishini XX asrda olgan.
Kundalik namoz oʻqiladigan koʻplab kichik mahalla masjidlaridan tashqari, Islom dunyosidagi aksariyat jamoalarda kattaroq masjid, juma namozini vaʼz qilish uchun jamoat masjidi ham mavjud. Hirotning Jom’e masjidi har doim ham Hirotdagi eng katta masjid boʻlmagan; Temuriylar tomonidan qurilgan Gavharshod masjidi va madrasasi ancha katta majmua boʻlib shaharning shimoliy qismida joylashgan. Biroq, bu meʼmoriy yodgorliklar 1885-yilda Britaniya Hindiston armiyasi zobitlari tomonidan, rus armiyasi Hindistonga bostirib kirmoqchi boʻlgan ytaqdirda, qal’a sifatida foydalanishga yoʻl qoʻyilmaslik uchun dinamitatsiya qilingan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hirot masjidi shahardagi birinchi jamoat masjidi edi. U koʻp asrlar davomida diniy obidalar joylashgan hududda qurilgan[2]. Birinchi maʼlum boʻlgan bino 7-asrda masjidga aylantirilgan zardushtiylar ibodatxonasidir[3]. Keyinchalik turkiy Gʻaznaviylar tomonidan kengaytirilgan. XI asrning ikkinchi yarmida Xorazmiylar sulolasi hukmronligi ostida Hirot masjidi barpo etildi[4]. Masjid yogʻoch tomga ega boʻlib, u quyiroqda joylashgan binolarga qaraganda kichikroq oʻlchamga ega boʻlgan. 1102-yildagi zilzila paytida u deyarli butunlay vayron boʻlgan, ammo keyinchalik qayta tiklangan. Masjid yongʻin natijasida vayron boʻlgan. Keyinchalik Gʻuriylar mavjud masjid oʻrniga va unga tutash hududlarda masjid qurdirganlar[2].
Gʻurid hukmdorlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hududlarini kengaytirishni rejalashtirgan Gʻuriylar 1175-yilda Hirotda hokimiyatni qoʻlga kiritadilar. Hirot Oʻrta yer dengizini Hindiston va Xitoy bilan bogʻlovchi asosiy savdo yoʻllari yaqinidagi strategik mavqega ega boʻlib, buning natijasida farovonlikka erishgan va shu tufayli muhim shahar hisoblangan. 12-asr oxirida Sulton Gʻiyatiddin Muhammad ibn San Hirotdagi shaharning bosh masjidini qayta qurish tashabbusi bilan chiqadi. Shu maqsadda, u yondirilgan masjidning mavjud yerlarini va uning atrofidagi qoʻshimcha hududlarni yangi masjid uchun tanlagan. Yer Hirotning shimoli-sharqida, asosan, maʼmuriy kvartalda joylashgan boʻlib, bevosita markazda emas edi. Olimlarning fikricha, bu hudud topografik jihatdan ancha baland boʻlgan. Bundan tashqari, masjid favvorasi uchun asosiy kanaldan toʻgʻridan-toʻgʻri suv taʼminoti imkoniyati boʻlgan. Masjidni allaqachon maʼlum boʻlgan joyda qurish orqali Gʻuriylar oʻzlarining meʼmoriy homiyligini, shuningdek, siyosiy kuchini namoyish etishlari mumkin edi. Baʼzi manbalarda keltirilishicha, Sulton masjidni diniy yetakchi Imom Faxr-ul-Roziy uchun qurishni buyurgan deb hisoblashadi[5].
Sulton 1203-yilda vafot etgach, u oʻz masjididagi qabr binosi boʻlgan maqbaraga dafn etilgan. Masjid qurilishini uning oʻgʻli Sulton Gʻayat-ul-din Mahmud davom ettiradi. 1210-yilda masjid qurib bitkazilgach, uning oʻgʻli buyrugʻiga koʻra, hudud tarkibida madrasa, diniy maktab ham bunyod etilgan. 1964-yildagi taʼmirlash vaqtida topilgan uslubiy tahlil va tarixiy yozuvlar binoning Gʻuriylar davriga tegishli ekanligini isbotlaydi[2][4].
Temuriylar hukmdorlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1397-yildan keyin temuriy hukmdorlar Hirotning yukasilishini shaharning shimoliy qismiga tomon yoʻnaltirdilar. Shahar atrofidagi bu joylashuv va Gavharshodning maqbarasida yangi jamoat masjidining qurilishi monarxiya tomonidan jamoat masjidi homiyligining vaqtinchalik tugashini belgiladi. Shohrux Mirzo (1405–1444) davrida masjid qayta taʼmirlangan. Hudud rejasi saqlanib qolingan, ammo tashqi tomonlari butkul oʻzgartirilgan. Ichki hovlining devorlari sirlangan koshinlar, jumladan, Shohruh nomi bilan yozilgan mozaika bilan bezatilgan. Shuningdek, masjid gʻarbiga marmar mehrob qoʻshilgan. Mehrob – bu Makkaga namozning yoʻnalishini koʻrsatadigan devordagi joy hisoblanadi[2][4]/
Keyinchalik Sulton Husayn Boyqaro hukmronligi davrida uning maslahatchisi Mir Ali-Shir Navoiy masjidni taʼmirlash bilan shugʻullanadi[2][4]. U takliflarga tuzilmaviy oʻzgarishlar kiritdi, masalan, janubi-sharqiy burchakdagi Ghuridic archwayni tushirish. U, shuningdek, tom darajasida ikki tomondan lateral kamarlarni qoʻshdi. Bundan tashqari, u masjidning keyingi qismlariga geometrik naqshli mozaik koshinlarni qoʻyishni buyurdi. Toʻqqiz pogʻonali marmar minbar eski yogʻoch minbar oʻrnini egalladi. Minbar – namoz oʻqiladigan minbar[4][5].
Mugʻul va Safaviy hukmdorlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Keyinchalik Moʻgʻullar imperiyasi davrida masjid yana taʼmirlanadi. Bu davrda shahzoda Xurram (Shoh Jahon) Safaviylar qoʻl ostidagi oʻzbek qabilalari bilan hududni egallash uchun kurash olib boradi. Hirot uchun boʻlgan bu jangda masjid, shuningdek, Hirot shahrining oʻzi ham ancha zarar koʻradi[2].
XXI asr
[tahrir | manbasini tahrirlash]2002-yilda masjidning ichki qismidagi haddan tashqari namlik muammosi tufayli barcha tomlari yangilangan. 2004—2005-yillarda devorlarni taʼmirlash vaqtida eski Gʻurid bezaklarining ayrim qismlari topilgan. Ushbu qismlar devor qoplamasida ramkalarini toʻliq namoyish etiladi. 2012-yilda ellikka yaqin afgʻon savdogarlari masjidni taʼmirlash uchun katta mablagʻ sarflagan[6].
Arxitektura
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gʻuriylar tomonidan masjidning dastlabki rejasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Gʻuriylar butun masjidni gʻishtdan qurdirganlar. Quruvchilik tartibiga koʻra, ichki hovli va suv havzasi bilan odatiy 4-ayvan rejasi qoʻllangan. Qiblaning gʻarbga tomon yoʻnalish qoidasiga rioya qilingan, bu toʻgʻri yoʻnalish Makkadan taxminan 20° nariga burilgan. Asosiy ayvon gumbazlar bilan qoplangan. U hovlining har ikki tomonida qolgan uchta ayvon bilan eksenel xoch hosil qilgan. Bu uchta ayvon kichikroq jamoalar uchun yigʻilish va dars oʻtish joyi sifatida qurilgan[2][7].
Hozirgi vaqtda masjid
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Masjid majmuasining uzunligi 180 metr, eni 120 metr boʻlib, taxminan 21 ming 600 kvadrat metr maydonni egallaydi. Toʻrtta yirik ayvondan tashqari, 460 gumbaz, 444 ustun va 12 minora (balandligi 17–36 metr) mavjud[2]. Bu elementlar markaziy hovli (82 m 60 m) atrofida guruhlangan[2][8]. Peshtoqlar, yaʼni ayvonga kirish eshigi, ayvonlarning fazoviy ahamiyatini oshiradi. Bu ayvonlarning chuqurda joylashishi bilan birgalikda, bezak uchun katta sirt maydonini yaratishni taʼminlaydi. Hozirgi masjidning salmoqli qismi temuriylar anʼanalariga koʻra, yorqin rangdagi sirlangan koshinlar bilan qoplangan[2].
Hozirgi masjidda Gʻuriylar davridagi bezak
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ayvonning janubiy va gʻarbiy ichki qismida Gʻuriylar davriga oid bezak elementlari topilgan. Ular shivadan qilingan boʻlib, gul va geometrik naqshlar bilan bezaklangan. Shiva – bezaklarni qoliplash uchun ishlatilgan materialdir[7][9]. Masjidning janubi-sharqiy burchagida Gʻurid peshtoqi joylashgan. U nomaʼlum vaqtlardan buyon peshtoq vazifasinioʻtamagan. Arkning ikki tomonida kufiy yozuvlari aks ettirilgan. Arab yozuvining bu uslubi Gʻuriylar davri bitiklariga xosdir. Yozuvlarning vertikal ravishda joylashtirilgan tasmasi terakotadan yasalgan va mozaika kabi poydevor ohaklariga ishlov berilgan. Old tomondan ular koʻk rangda sirlangan boʻlib, fonning ochiq qizil gʻishtin k’rinishidan farq qiladi. Peshtoqning yon devorlari geometrik gʻishtli mozaika bilan bezatilgan boʻlib, ular koʻk rangli sirlangan kafellari bilan oʻrab olingan[7][10].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Great Mosque of Herat“. Archnet.org (2005-yil 19-avgust). 2012-yil 3-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 18-iyul.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 Verfasser., Hansen, Erik. The Ghurid Portal of the Friday Mosque of Herat, Afghanistan : conservation of a historic monument, 2015. ISBN 978-87-7124-913-2. OCLC 959553318.
- ↑ Frye, Richard N. (1948). "Two Timurid Monuments in Herat". Artibus Asiae 11 (3): 206–213. doi:10.2307/3247934. ISSN 0004-3648. http://dx.doi.org/10.2307/3247934.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Golombek, Lisa (1983). "The Resilience of the Friday Mosque: The Case of Herat". Muqarnas 1: 95–102. doi:10.2307/1523073. ISSN 0732-2992. http://dx.doi.org/10.2307/1523073.
- ↑ 5,0 5,1 Itemadi, Guya (1953). "The general mosque of Herat". Afghanistan 8: 40–50.
- ↑ „Historical Herat Mosque Built over Ancient Zoroastrian Temples Being Renovated“. Satrapia (2012-yil 16-noyabr).
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Patel, Alka (2007). "Architectural Cultures and Empire: The Ghurids in Northern India (ca. 1192–1210)". Bulletin of the Asia Institute 21: 35–60.
- ↑ Kazimme and McQuillan, Bashir and James (2002). "Living Traditions of the Afghan Courtyard and Aiwan". Traditional Dwellings and Settlements Review 13: 23–34.
- ↑ Glatzer, Bernt (1980). "Das Mausoleum und die Moschee des Ghoriden Ghiyat ud-Din in Herat". Afghanistan Journal 7: 6–34.
- ↑ Broug, Eric. Islamic geometric design, 2013. ISBN 978-0-500-51695-9. OCLC 1090514729.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash] |
Vikiomborda Hirot jome masjidi haqida turkum mavjud |