Kichik oqqo‘ton

Kichik oqqoʻton
Ilmiy tasniflash
Olam:	Hayvonlar
Tip:	Xordalilar
Sinf:	Qushlar
Oila:	Ardeidae
Urugʻ:	Egretta
Turlari:	Kichik oqqoʻton
Xalqaro ilmiy nomi
Egretta garzetta (Linnaeus, 1766)

Kichik oqqoʻton^[1], yoki ehtiyojli chepura (lotincha: Egretta garzetta) – oʻrtacha kattalikdagi qoʻtonlar oilasiga mansub botqoq qushi boʻlib, sharqiy yarim sharning iliq iqlimida keng tarqalgan. Rossiyada u mamlakatning Yevropa qismidagi choʻl hududida - koʻpincha yirik daryolar boʻyida koʻpayadi. Odatda, ba’zi joylarda koʻpgina turlarini uchratish mumkin. Ukrainada Azov dengizi va Qora dengizga oqib tushadigan daryolarning botqoqli joylarida uchraydi.

Tashqi koʻrinishidan yirik oqqoʻtonga oʻxshaydi, undan kichikroq oʻlchamda, bosh va koʻkrak orqasida tutashgan patlar, tumshugʻi va oyoqlari rangi tafsilotlari bilan (tavsifga qarang). Turgʻun yoki oqayotgan suv bilan har xil suv omborlari yaqinida yashaydi; daryo vodiylaridagi suv bosgan oʻrmonlarda, qirgʻoqlari oʻsgan sayoz koʻllarda, botqoqliklarda, suv bosgan sholizorlarda yashaydi. U odamlardan qoʻrqmaydi va koʻpincha uy-joy va yaylovlar yaqinida uchraydi^[2]. Koʻpincha qorabuzov yoki boshqa qoʻtonlar bilan birga koloniyalarda koʻpayadi,. U asosan mayda baliqlar, shuningdek, hasharotlar, qurbaqalar, shilliqqurt va boshqalar bilan oziqlanadi. Yevropada koʻchmanchi qushlarning bu turi, Afrika va tropik Osiyoda Oʻrtayer dengizi sohillarida qishlaydi.

Kichik oqqoʻtonning tanasi uzunligi 55-65 sm, qanotlarini qoqqanda 90-106 sm, vazni 500-600 g.ni tashkil etadi^[3]. Uning boʻyi balandligi boʻyicha  misrlik qoʻton bilan taqqoslash mumkin, u nafis qomati bilan ajralib turadi. Parvoz paytida u boʻynini egadi va oyoqlarini choʻzadi. Patlari sof oq rangda (qorasi iyagi oq turi kam uchraydi - rang-barangligi "morf" deb ataladi)^[4]. Juftlanish davridagi erkagining boshining orqa tomonida ikkita ochilmagan patlardan iborat uzun choʻqqisi, shuningdek, koʻkragi va yelkalarida "egret" deb ataladigan bir xil uzunlikdagi ochilgan patlar mavjud. Tumshugʻi esa qora rangda. Jilov (tumshuq va koʻz orasidagi boʻshliq) tuklarsiz, juftlash davrida qizgʻish, yilning qolgan qismida moviy-kulrangga aylanadi. Oyoqlari qora bilan sariq qorishgan holatda. Urgʻochilar erkaklardan deyarli  farq qilmaydi, ammo ularda bezak patlari yoʻq. Yosh qushlar qishki patlarda kattalarga oʻxshaydi, ular yashil rangli bilan ajralib turadi.

Kichik oqqoʻton koʻrinishi xuddi katta oqqoʻtonga oʻxshaganligi bois uni adashtirib qoʻyish mumkin. U ikkinchisidan ancha kichikroq oʻlchamda, toʻq sariq tusda (katta oqqoʻtonda u ozgina och sargʻish rangda) va juftlash mavsumida butunlay ularning tumshugʻi qora va erkaklarning koʻkragida tutashgan patlari bilan farq qiladi (bunday paytda katta oqqoʻtonning tumshugʻi sariq, egretlari bilinar-bilinmas boʻladi)^[3].

Koʻpaytirish mavsumidan tashqari, u odatda hech kimga qoʻshilmaydi. Koloniyada, aksincha, baqiroq — baland ovozda, uzoq qichqirishga oʻxshagan ovoz beradi. Ba’zan qisqa boʻgʻiq soʻroq tovushlarini chiqaradi. U sekin uchadi, lekin boʻynini katta oqqoʻtonga nisbatan koʻproq  ichkariga tortadi.

Janubiy Orolboʻyi va Amudaryoning oʻrta oqimi, Zarafshon daryosining quyi oqimi (uyalash), Chirchiq daryosi vodiysi, Sirdaryoning oʻrta oqimi. Oʻzbekistondan tashqarida: Oʻrta Osiyoning boshqa mamlakatlari, Qozogʻiston, Sharqiy Yevropa janubi, Janubiy Osiyo, Afrika (uyalash); Oʻrta Yer dengizi, Gʻarbiy Osiyo, Shimoliy Afrika (qishlash). Janubi-sharqiy Osiyo, Madagaskar oroli, Avstraliyada – boshqa kenja turlari.

Shoʻr yoki shoʻr dengiz suvi boʻlgan turli suv havzalari qirgʻoqlarida yashaydi. Sayoz, oʻsimliksiz joylarda - ochiq botqoqlar, sayoz koʻllar, daryolarning oʻzan suvlari, suv oʻtloqlari, suv oqimlari va oqimlari boʻlgan dengiz lagunalari, sugʻorish kanallari, sholi maydonlarida uchraydi. Mangrov va daryo boʻylarida koʻpayadi. Suv havzalaridan tashqarida savannalarda va chorva yaylovlari yaqinida uchratish mumkin (koʻpincha oʻtlayotgan sigirlarning orqa tomoniga oʻtib oladi)^[5].

1960-yillarda Janubiy Orolboʻyida uchrashi odatiy edi, hozirda koʻplab yashash joylarida yoʻq boʻlib ketgan. Amudaryo deltasida 300–350 juft, oʻrta oqimidagi suv havzalarida – bir necha yuz jufti uyalaydi, bir necha yuztasi uchib oʻtadi, Zarafshon daryosining quyi oqimida – 100 ta atrofida, bir necha yuztasi uchib oʻtadi, yuzta atrofida qishlab qoladi. Dunyodagi populyasiyasi 659–3140 ming ekanligi taxmin qilinadi, trendi – koʻpayish tomonda.

Bahorgi uchib oʻtishi – aprel oyida. Qamishzor, suv bosgan butazorlarda koloniya boʻlib uyalaydi; may oyida 4–5 ta tuxum qoʻyadi va 21–25 kun bosib yotadi. Poloponlari iyun–iyul oyida ucha boshlaydi. Kuzgi uchib oʻtishi – sentyabr-oktyabrda. Mayda baliqlar, qurbaqalar va suv umurtqasizlari bilan oziqlanadi.

Kichkina oqqoʻtonning kamida 2 kenja turi mavjud. Nomitativ kenja turlari E. g. garzetta Yevropa, Afrika va Osiyoda keng tarqalgan. Kichik turlar, masalan E. g. nigripes Indoneziya va Avstralaziyada uchraydi. Ba’zi mualliflar yana boshqa bir kenja turlarni ajratib koʻrsatishadi E. g. immaculata Avstraliyada yashaydi.

Ba’zi boshqa mustaqil turlariga kichik oqqoʻtonning kichik turlari deb qarashmagan. Ular orasida Afrikada gʻarbiy qirgʻoq va Qizil dengiz sohillarida, shuningdek, Yaqin Sharqdan Hindistongacha boʻlgan Osiyoning qirgʻoqboʻyi mintaqalarida yashaydigan qirgʻoqboʻyi qoʻtoni (Egretta gularis) bor. Ilgari kichik oqqoʻtonning kenja turi sifatida tan olingan yana bir turi - qoya qoʻtoni (Egretta dimorpha) Sharqiy Afrika, Madagaskar, Aldabra atolli va Komor orollarida tarqalgan.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Яйцо