Ekofeminizm

Ekofeminizm (qadimgi yunoncha: οἶκος — „uy, uy“ + lotincha: femina — „ayol“) — feminizm va ekologiya maqsadlarini birlashtiradigan falsafa va ijtimoiy harakat. Ekofeminizm tabiat va ayollar ekspluatatsiya qilinadigan patriarxal Gʻarb jamiyatida ularning falsafiy birligini taʼkidlab, parallel oʻtkazadi. Harakatning asosiy maqsadi ayollarni kamsitishni bartaraf etish orqali dunyoni dastlabki uygʻunlikka olib borishdir.

"Ekofeminizm" soʻzi 1974-yilda paydo boʻlgan va fransuz tadqiqotchisi, kvir-faoli va sobiq kommunist Fransuaza Dobon nomi bilan bogʻliq (fransuz. Françoise d’Eaubonne). U yer yuzida hayotni saqlab qolish uchun ayollarni ekologik inqilobga chaqirdi. U ishlab chiqarish va ayollarning jinsiy jihatlari ustidan erkaklar nazoratida koʻplab kamchiliklar borligini isbotlashga harakat qildi. Bu ikki tomonlama inqirozga olib keladi:

• atrof- muhitni yoʻq qilishga (oʻta daromadli ishlab chiqarish orqali);
• demografik inqirozga (tugʻilish darajasini sunʼiy manipulyatsiya qilish orqali).

Shuningdek, Dobon ekofeminizmning barcha keyingi rivojlanishiga taʼsir koʻrsatdi. Dobon taʼsiri ostida harakatning asosiy masalalariga quyidagilar kirdi:

• zamonaviylik inqirozi (taraqqiyot tufayli ekologik nomutanosiblik);
• patriarxal (gʻarbiy) tuzumni ushbu inqirozning sababi sifatida koʻrib chiqish;
• harakat gʻoyalarini baham koʻradigan odamlarning tashviqoti, ijtimoiy va ekologik oʻzgarishlarga erishish.

AQSH va Fransiyada ekofeminizm boshqa mamlakatlarga qaraganda ertaroq rivojlana boshladi. Oʻshanda uning asosiy tarkibiy qismlari: tabiatga boʻlgan gʻamxoʻrlik va ayollarga nisbatan kamsitishlarga qarshi kurash shaklida insoniyat dunyosiga gʻamxoʻrlik qilish edi. Ekofeministik harakatning katta bir qismi butparastlik, jodugarlik, sehr va maʼbudalarga sigʻinishga yoʻnaltirilgan dinlarni qayta tiklashga ham intilgan. Tanqidchi Elizabet Spelman „Innessential Woman“ (1988) asarida ayollar baʼzi imtiyozli tajriba yoki holatni norma sifatida tasavvur qilishlari tendentsiyasini qoralaydi^[1].

Ekofeministik nazariyaning bir talqini shundaki, kapitalizm faqat paternalistik va patriarxal qadriyatlarni aks ettiradi. Bu tushuncha kapitalizmning taʼsiri ayollarga foyda keltirmaganligini; tabiat va madaniyat oʻrtasidagi zararli boʻlinishga olib kelganligini anglatadi. 1970-yillarda dastlabki ekofeministlar bunday boʻlinishni faqat ayollik instinkti orqali tabiiy jarayonlarni toʻliq tushunish va yoʻlga qoʻyish bilan tuzatish mumkinligini muhokama qilishdi^[2].

Materialistik ekofeminizm

Materialistik ekofeminizm ekofeminizmning eng keng tarqalgan kontsepsiyalaridan biri hisoblanadi. Materialistik nuqtai nazar mehnat, qudrat, mol-mulk kabi ayollar va tabiat ustidan hukmronlik qilish manbalari hisoblangan ijtimoiy institutlarni bir-biriga bogʻlaydi. Ishlab chiqarish va koʻpaytirishning ahamiyati tufayli bu subyektlar orasida aloqa mavjud. Ekofeminizmning bu kategoriyasi „Ijtimoiy feminizm“, „sotsialistik ekofeminizm“ yoki „marksistik ekofeminizm“ sifatida ham keltirilishi mumkin. Kerolin Myorchant soʻzlariga koʻra:

Sotsial ekofeminizm hayotning tub ildizlariga kirib borib, uning barcha jihatlarini bozor jamiyatiga aylantirayotgan iqtisodiy va ijtimoiy ierarxiyalarda inqilob yoʻli bilan ayollarni ozod qilishga intiladi.

Maʼnaviy (madaniy) ekofeminizm

Maʼnaviy ekofeminizm — bu ekofeminizmning yana bir kontseptsiyasi boʻlib, Starhok, Riana Aysler, Kerol J. Adams kabi ekofeminist mualliflari orasida juda mashhur. Starhok buni yerning oʻzi tirik, biz ham ma'lum shaklda u bilan bogʻlangan va birgalikda butun bir hamjamiyatni tashkil etamiz degan nazariyaga asoslangan ruhiyat (maʼnaviyat) deb ataydi^[3]. Maʼnaviy ekofeminizm aynan bir din bilan bogʻliq emas, balki gʻamxoʻrlik, rahm-shafqat va, albatta, zoʻravonlikning yoqligi kabi qadriyatlar atrofida jamlangan^[4].

• Ancient Futures: Learning from Ladakh, by Helena Norberg-Hodge
• The Body of God by Sallie McFague
• The Chalice & The Blade: Our History, Our Future, by Riane Eisler
• The Death of Nature: Women, Ecology, and the Scientific Revolution by Carolyn Merchant
• Ecofeminism by Maria Mies and Vandana Shiva
• Ecofeminist Philosophy by Karen J. Warren
• Environmental Culture by Val Plumwood
• Feminism and the Mastery of Nature, by Val Plumwood
• Gaia & God: An Ecofeminist Theology of Earth Healing, by Rosemary Radford Ruether
• Integrating Ecofeminism, Globalization, and World Religions, by Rosemary Radford Ruether
• Neither Man Nor Beast by Carol J. Adams
• Refuge: A Unnatural History of Family and Place by Terry Tempest Williams
• The Resurgence of the Real: Body, Nature, and Place in a Hypermodern World by Charlene Spretnak
• Sacred Longings: Ecofeminist theology and Globalization by Mary Grey (theologian)
• The Sexual Politics of Meat by Carol J. Adams
• Silent Spring by Rachel Carson
• The Spiral Dance by Starhawk
• Staying Alive: Women, Ecology and Development by Vandana Shiva
• Thinking Green! Essays on Environmentalism, Feminism, and Nonviolence, by Petra Kelly
• Tomorrow’s Biodiversity by Vandana Shiva
• Woman and Nature: The Roaring Inside Her, by Susan Griffin

• ecofem.org (Wayback Machine saytida 2021-04-22 sanasida arxivlangan) Includes the regularly updated «Ecofeminism Bibliography»
• ecofeminism.net
• «An Ecology of Knowledge: Feminism, Ecology and the Science and Religion Discourse» by Lisa Stenmark
• «Ecofeminism and the Democracy of Creation» by Catherine Keller (2005)
• «Toward a Queer Ecofeminism» by Greta Gaard