Abulfayzxon

Abulfayzxon
Buxoro xonligi hukmdori
Mansab davri 1611-yil – 1647-yil
Oʻtmishdoshi	Ubaydullaxon II
Vorisi	Abdulmo'min
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	1687-yil Buxoro xonligi
Vafoti	1747-yil Mir Arab madrasasi
Oʻlim sababi	O'ldirilgan
Fuqaroligi	Buxoro xonligi
Bolalari	2
Ota-onasi	Subhonqulixon Sitorai Mohi xossa

Abulfayzxon (1695-—1747 — yillar) — Buxoro xoni (1711—1747 — yillar), oʻzbeklarning Ashtarxoniylar sulolasidan.

Subhonqulixonning oʻgli. Abulfayzxon davrida xonliklararo nizolar kuchaygan, mamlakat chuqur iqtisodiysiyosiy tanazzulga yuz tutgan. Nodirshoh qoʻshinlarining Movarounnahrga qilgan yurishlari (1747-yil) natijasida Abulfayzxon taxtdan agʻdarilib, qatl etilgan. Fitrat Abulfayzxon haqida „Abulfayzxon“ dramasini yaratgan (1924-yil).^[1]

Tarixchi A. Jumanazarovning Abu Abdurahmon Abdullohning „Tarixi Buxoro va tarjumat ul-ulamo“ asariga tayanib Abulfayzxonni 10 yoshda taxtga oʻtirganligini keltiradi. Xonning hokimiyatga kelishi akasi Ubaydullaxonga uyushtirilgan suiqasddan soʻng roʻy bergan^[2].

Abulfayzxon davrida mamlakatda hukm surgan siyosiy betartiblik Buxoro xonligidan ajralib chiqib, Qoʻqon xonligi deb nomlangan yangi davlatning tashkil topishiga olib keldi^[3]. Davlat hokimiyati amalda Muhammad Hakimbiy qoʻlida toʻplangan. Shahrisabz hukmdori, Kenagas qabilasining amiri Ibrohimbiy hokimiyatni Muhammad Hakimbiy qoʻlidan tortib olmoqchi boʻlib, 1722-yilda Samarqandda Xiva shahzodasi Rajabni xoni deb eʼlon qildi. Koʻplab amirlar qoʻshilgan Rajabxon katta qoʻshin bilan Samarqanddan chiqib, Buxoroga yurish qildi. Biroq u Buxoroni egallay olmadi, bosib olingan hududlarda koʻchmanchilarga boy oʻlja vaʼda qilib, qozoqlardan yordam soʻradi. Oʻsha paytda qozoqlar ogʻir kunlarni boshidan kechirayotgan edi. Qozoqlar Movarounnahrning boy hududlarida yetti yil davomida hech qanday qarshilikka duch kelmay, butun Zarafshon vodiysida vayronagarchiliklar qildilar, mamlakatni taladilar. 1730-yilga kelib ular hududni tark etishdi. Abulfayzxon davlat boshqaruvini qoʻlga olish uchun Muhammad Hakimbiyni poytaxt Buxorodan yiroqlashtirib, Qarshiga joʻnatadi^[4].

Abulfayzxon hukmronligi davrida Turkiya, Rossiya va boshqa koʻplab mamlakatlar bilan diplomatik aloqalar olib borgan.

Abulfayzxon hukmronligi davrida 1719-yilda Usmonli davlati poytaxti Istanbulga elchi qilib qoʻriqchiboshi Olloberdini yuborgan. Abulfayzxon elchi bilan yuborgan maktubida shunday yozilgan edi: „Otamdan qolgan taxtni islom anʼanalariga koʻra xalq manfaatlarini ustun qoʻyib boshqarmoqdamiz. Sizga boʻlgan hurmatimiz kundan-kunga ortmoqda. Elchimiz ahvolimiz haqida yanada koʻproq maʼlumot beradi^[5]“. Usmonli humdor Ahmad III Abulfayzxonga javob tariqasida bir maktub yuboradi. Ahmad III maktubda shunday yozadi: „Elchingiz orqali yuborgan maktubingizni oldik. Oʻqib juda quvondik. Doʻstligimizning boqiy boʻlmogʻi uchun harakat qilamiz“. 1720-yilda ikkinchi marta Abulfayzxon Xoʻja Muhammad boshchiligidagi elchilarni Istanbulga yuboradi. Bu davrga kelib, Ashtarxoniylar sulolasi inqiroz yoqasiga kelib qolgan edi. Hech bir tashqi kuch ushbu sulolaning saqlab qolinishda yordam qoʻlini choʻza olmadi. Abulfayzxon uchinchi marotaba 1721- yilda Abdusamiy Yasovulxonni Usmonli imperiyasiga elchi qilib yuborgan. Abulfayzxon elchi orqali shialaga nisbatan adovatda borligini bildirgan. Usmonli sultoni Ahmad III javob maktubida biror-bir amaliy yordam koʻrsatmagan^[6].

Buxoro hukmdorlari

1500 — 1510 Muhammad Shayboniy 1511 — 1512 Suyunchxoʻjaxon 1512 — 1530 Koʻchkunchixon 1530 — 1533 Abu Said 1533 — 1540 Ubaydulla I 1540 — 1540 Abdulla I 1540 — 1551 Abdullatif 1540 — 1550 Abdulaziz 1552 — 1556 Navroʻz Ahmad 1552 — 1556 Burhon sulton 1556 — 1561 Pirmuhammad 1561 — 1583 Iskandarxon 1583 — 1598 Abdullaxon II 1598 — 1599 Abdulmoʻmin 1599 — 1601 Pirmuhammad II 1601 — 1605 Boqimuhammad 1605 — 1608 Valimuhammad 1608 — 1650 Imomquli 1640 — 1647 Nadr Muhammadxon 1645 — 1680 Abdulaziz 1680 — 1702 Subhonquli 1702 — 1711 Ubaydullaxon II 1711 — 1747 Abulfayz 1756 — 1758 Muhammad Rahim 1758 — 1785 Doniyolbiy otaliq 1785 — 1800 Amir Shohmurod 1800 — 1826 Amir Haydar 1826 — 1826 Amir Husayn 1826 — 1827 Amir Umar 1827 — 1860 Amir Nasrulloh 1860 — 1885 Amir Muzaffar 1885 — 1910 Amir Abdulahad 1910 — 1920 Amir Olimxon

1716-yil fevralda Buxoro xoni elchisi Xonquli toʻpchiboshi Astraxanga boradi. Elchi bilan birgalikda savdogar Asan bobo, xotini va bolalari hamda ikki yasovul borgan. Abulfayzxon Rossiya podshosi Pyotr I ga 36 nafar rus asirlarini ham ozod qilib yuborgan. Abulfayzxon Astraxan ober-komendanti Chirikov nomiga yozilgan yorliqda oʻzaro yaxshi qoʻshnichilik aloqalari va savdo-sotiq aloqalarini davom ettirish maqsadida elchi yuborayotgani bildiradi. Shuningdek, ushbu elchilik orqali Rossiyaning Kaspiy dengizi sharqiy qirgʻoqlarida shahar-qal’alar qurish rejasini qoʻllab-quvvatlashini ham bildirgan^[7].

Asli turkmanlardan boʻlgan Eron hukmdori Nodirshoh (1736-1747-yillar) Buxorodagi ogʻir iqtisodiy va siyosiy vaziyatdan unumli foydalandi. 1740-yil boshida Nodirshoh Movarounnahrga yurish qiladi. Abulfayzxon katta qoʻshinga bosh boʻlib, Rizaquliga (Nodirshohning oʻgʻli) ga qarshi jangga chiqadi^[8]. Buxoro xonligi qoʻshinlari son jihatdan 4 baravar koʻp boʻlishiga qaramay Eron qoʻshinidan yengiladi. Bunga eronliklarning oʻtochar quroli va artileyerasining sifat jihatdan ustunligi sabab boʻlgan^[9]. Abulfayzxon Muhammad Hakimbiyni Nodirshoh huzuriga elchilikka yuboradi. Muhammad Hakimbiy shoh qarorgohiga kelib, uning hurmatini qozondi, bu unga mamlakatda katta vakolatlar berdi. Hakimbiy shohdan katta ishonch va yorliqlar olib Buxoroga joʻnaydi. U endi Abulfayzxonning elchisi sifatida emas, Nodirshohning vakili sifatida keladi.

1743-yilda Muhammad Hakim vafot etdi. Oʻrnini oʻgʻli Muhammad Rahimbiy egalladi. Muhammad Rahimning qarindoshlari va tarafdorlari eng yuqori davlat lavozimlariga tayinlangan. U kuchli qoʻshin tuzgan va qoʻshin boshliqlari etib oʻzining ishonchli vakillarini qoʻygan. Nodirshoh vafot etgach (u 1747-yilda oʻldirilgan) u tuzgan davlat parchalana boshlaydi. Shunday sharoitda 1747-yilda Muhammad Rahimbiy Buxorodagi Mir Arab hujralaridan birida Abulfayzxonni oʻldirtiradi. Shundan soʻng Rahimbiy birin-ketin Abulfayzxonning ikki oʻgʻli Abdulmoʻmin va Abdullani ham qatl qildirib, 1753-yilda amir unvoni bilan Buxoro taxtiga oʻtiradi^[10][11][12].

• Mehmet Saray. Rus işgali devrinde Osmanli Devleti ile Türkistan hanliklari arasindaki siyasi münasebetler- 2. baskı. Ankara: Turk Tarih Kurumu, 2017 — 200-bet. 
• Рахмонқулова З. XVI—XX аср бошларида Ўрта Осиё ва Усмонийлар давлатлари ўртасидаги ижтимоий-сиёсий ва маданий муносабатлар тарихи. Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация, Тошкент, 2002 — 139-bet. 
• Жуковский С.В. Бухоро ва Хива хонликлари билан уч юз йилликдаги муносабатлари. Таржима ва изоҳлар муаллифлари: Ҳамроев A., Рахмонова М.. Бухоро: “Durdona”, 2022 — 152-bet. 

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. k m t Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.