Zebra

Zebra kelimesi, İngilizcede aynı anlama gelen zebra sözcüğünden alıntıdır. Kelimenin Türkçede tespit edilmiş en eski kullanımı, 1930 tarihli Hakimiyet-i Milliye gazetesinde yer alan "Adî bir eşekle Habeşistan zebrasının yavrusu" söz öbeğinde yer almaktadır.^[1] İngilizce kelimenin dilde ilk kullanımı 1597'de kaydedilmiş olup,^[2] bu dile İtalyanca, İspanyolca veya Portekizceden girmiştir.^[3][4]

Zebra kelimesinin kökeninin Latince equus (at) ve ferus (yabanıl) kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşturulmuş ve "yaban atı" anlamına gelen equiferus sözcüğüne dayanması mümkündür. Equiferus kelimesinin İber dillerine ezebro veya enzebro olarak geçtiği ve sonrasında zebro^[a] kelimesine evrildiği, aslen Orta Çağ'da İberya'da yaşamış, türü bilinmeyen (ve muhtemelen yabanıl) başka bir atgili tanımlamak için kullanıldığı tespit edilmiştir. Zebro ve türevi kelimelerin İberya'da ilk kullanımının 9. yüzyıla, hayvanın Avrupalılar tarafından keşfedilmesinden 7 yüzyıl öncesine dayandığı düşünülmektedir. Kelime hem eril zebro, hem de dişil zebra olarak bulunmuş olmakla birlikte, 14. yüzyıla kadar zebro, sonraki dönemlerde ise zebra adı baskın kullanılmıştır.^[5]

Eski çağlarda Antik Yunan ve Roma kaynakları, hayvanı hippo (at) ve tigris (kaplan) kelimelerinin birleşimi ile oluşturulmuş hippotigris ("at kaplanı") sözcüğüyle adlandırmış olup, bu kullanım cinsi tanımlamak için günümüzde de kullanılmaktadır.^[5][6]

Bayağı zebranın omuz yüksekliği 1,2 ila 1,3 m. arasında değişirken gövde uzunluğu 2 ila 2,6 m. arasında değişir. Kuyruğu 0,5 m. uzunluğundadir. Ağırlığı 350 kg.'a kadar ulaşır, erkekler dişilerden kısmen daha ağırdır. Grevy zebrası daha büyük iken dağ zebrası biraz daha küçüktür.^[7]

Önceleri zebraların bazılarının karınlarının da beyaz olması nedeniyle beyaz renkli hayvanlar olduğuna ve çizgilerin siyah renkli olduğuna inanılırdı. Ancak embriyolojik kanıtlar aslında hayvanların siyah renkli olduğunu ve karınlarının beyaz rengi ile beyaz renkli çizgilerin sonradan geliştiğini göstermektedir.^[8] Çizgilerin çeşitli faktörlerin bir araya gelmesi ile oluşmaları muhtemel gözükmektedir.^[9][10][11]

Çizgiler genel olarak kafa, boyun, gövde ve ön tarafta dikey, arka ile bacaklarda yataydır.

Zebraların dikkat çekici çizgilerinin nasıl evrildiğine dair çok farklı varsayımlar ortaya atılmıştır. Bu varsayımların en geleneksel olanları (aşağıda 1nci ve 2nci varsayımlar) kamuflaj ile ilgilidir:

1. Dikey çizgiler zebranın dış hatlarının belli belirsiz gözükmesine yardımcı olması sayesinde otlar arasında saklanmasına yardımcı olabilir. Ayrıca orta mesafede siyah ve beyaz çizgiler karışarak gri bir şekilde görünür. Yine de aslanlar ve sırtlanlar gibi zebra avcılarının uzak görüşlerinin çok iyi olmaması ve özellikle geceleri zebraları görmeden önce kokularını almaları ya da duymalarının daha mümkün olduğu gibi savlar öne sürüldüğü için kamuflaj nedeniyle çizgilerin oluştuğu varsayımları tartışmalıdır.^[12]
2. Bir grup zebranın bir arada durması ya da bir arada hareket etmesi sırasında çizgiler sayesinde avcıların sürüyü bir bütün olarak görmesi ve tek bir hedef belirleyemesinin de savunmalarına yardım ettiği öne sürülmüştür.^[13] Zebranın hareketi esnasında çizgilerin algılanan hareketin asıl hareketin tersine olduğu ya da farklı yöne doğru olduğu iki farklı göz yanılsamasına neden olduğu ve görenleri şaşırttığı iddia edilmiştir.^[14]
3. Çizgiler görsel işaret olarak tanımlama amaçlı olabilir.^[8] Her bir zebranın çizgileri kendilerine özgü olsa da zebraların birbirlerini çizgileri sayesinde tanıyabildikleri bilinmemektedir.
4. Farklı araştırmacıların yaptığı deneyler, kan emici çeçe sineği ile sığır sineği de dahil olmak üzere çizgilerin daha az sinek çektiğini göstermektedir.^[9][15] Macaristan'da 2012 yılında yapılan bir deneyde zebra çizgili modellerin en az sayıda sığır sineği çektiği gösterilmiştir. Bu sinekler doğrusal polarize olmuş ışığa gelmektedir ve siyah-beyaz çizgilerin bu deseni bozduğu gösterilmiştir. Ayrıca çekicilik çizgilerin genişliğinin artmasıyla artmaktadır, dolayısıyla yaşayan üç zebra türünün dar çizgileri sığır sineklerin çekici gelmemektedir.^[16][17]
5. Çizgiler zebranın serinlemesine yardımcı olabilir.^[10][18] Işığı emen siyah çizgilerin üzerinde hava daha hızlı hareket ederken beyaz çizgilerin üzerinde daha yavaş hareket edebilir.^[10] Bu farklılık zebranın çevresinde konveksiyon akımları yaratarak zebranın serinlemesini sağlayabilir.^[10] Bir araştırma daha sıcak bölgelerde yaşayan zebraların daha çok çizgiye sahip olduğunu göstermiştir.^[10]

Zebraların dört temel yürüyüş biçimleri vardır: adeta, tırıs, eşkin ve dörtnal. Genellikle atlardan daha yavaştırlar ancak dayanıklılıkları sayesinde avcılardan kaçarak kurtulabilirler. Kovalandıkları zaman zebra sağa ve sola zig zag yaparak kaçar ve avcının saldırmasını zorlaştırır. Köşeye sıkıştırıldığında ise şahlanır, çifte atar ya da ısırır.

Zebralar çok gelişmiş görme duyusuna sahiptirler. Toynaklıların çoğunda olduğu gibi gözleri başlarının iki yanındadır ve geniş bir görme alanı vardır. Duyma duyuları da çok gelişmiştir ve atlardan daha büyük ve daha yuvarlak kulakları vardır. Diğer toynaklılar gibi zebralarda kulaklarını hemen hemen her yöne döndürebilirler. Ayrıca koku ve tat alma duyuları da hassastır.

Atgillerin çoğu üyesi gibi zebralar da oldukça sosyal hayvanlardır. Ancak sosyal yapıları türlere göre değişiklik gösterir. Dağ zebrası ile bayağı zebra "harem" olarak bilinen ve bir aygır ile altı kısrağa ve onların taylarına kadar küçük gruplar hâlinde yaşarlar. Eşleşmemiş erkekler, çiftleşen aygırlara meydan okuyacak yaşa gelene kadar tek olarak ya da diğer eşleşmemiş erkeklerle birlikte yaşar. Sırtlanlar ya da yaban köpekleri tarafından saldırıya uğradıklarında zebralar taylar ortada olacak şekilde yan yana toplanırlar ve aygır saldıran hayvanları uzaklaştırmaya çalışır.

Diğer zebra türlerinin aksine Grevy zebrasının kalıcı sosyal bağları yoktur. Grevy zebraları nadiren birkaç aydan fazla grup olarak bir arada dururlar. Taylar anneleri ile birlikte kalırken erişkin erkekler tek başına yaşarlar. Ancak eşleşmemiş erkekler diğer türler gibi grup hâlinde yaşar.

Atlar gibi zebralar da ayakta uyurlar. Uykuya yalnızca etraflarında avcılara karşı uyaracak başka hayvanlar varsa geçerler.

Zebralar, yaşamlarını sürdürebilmek için su ve ot ile beslenirler. Bazen yiyecek bulmak için 50 km yürürler, sonrasında yaşadıkları ortama geri dönüp, alıştıkları yaşam ortamlarında yaşarlar. Zebralarda ortalama boy 1-2 metre arasındadır.

Zebralar atlar gibi otçullardır. Zebra ile at çiftleştiğinde doğan yavruya zebrat adı verilir