Artuklu Beyliği
Artuklu Beyliği ya da diğer adıyla Artuklular, Harput, Mardin ve Hasankeyf bölgelerinde 1102-1409 yılları arasında hüküm sürmüş bir Oğuz Türkmen[1][2][3] beyliğidir.
Artuklu Beyliği | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1102-1409 | |||||||||||||
 1200 yılında Anadolu, Artuklu Beyliği, Anadolu Selçuklu Devletinin (Sultanate of Rome) doğusunda görünmektedir. | |||||||||||||
| Başkent | Mardin (daha sonra: Harput, Mardin, Hasankeyf) | ||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Türkçe | ||||||||||||
| Bey | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Para birimi | Dinar | ||||||||||||
| |||||||||||||
Artuklular, 1102 yılında, Güney ve Doğu Anadolu Bölgesi'nde Artuk Bey tarafından kurulmuş bir beyliktir. İsmini Türkmen beyi olan Artuk Bey'den almıştır. 1086 yılında Kudüs'ü alan Artuk Bey aynı yıl burada öldü. Daha sonrasında Artuklular Hasankeyf, Mardin ve Harput olmak üzere üç ana koldan idare edildiler.
Hasankeyf kolu, Artuk Bey'in oğlu Sökmen Bey tarafından kurulmuştur. Başkenti Hasankeyf, daha sonra da Diyarbakır olarak belirlenmiştir. 1231 yılında Eyyubiler tarafından yıkılmışlardır.
Mardin kolunun kurucusu İlgazi Bey'dir. Sırasıyla Anadolu Selçuklu, Eyyubi ve Moğol hakimiyetine girmişler, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmışlardır.
Harput kolunun kurucusu Mardin Artuklularından Melik İmameddin Ebubekir'dir. 1224 yılında I. Alaaddin Keykubad, Harput'u alarak bu kola son vermiştir.
Artuklulardan günümüze kadar gelen tarihî eser, hâlen ayakta durmakta olan Malabadi Köprüsü'dür. Malabadi Köprüsü 1147 yılında yapılmıştır. Malabadi Köprüsü dünyanın en büyük taş kemerli köprüsüdür ve Ayasofya'nın kubbesini içine rahatlıkla alabilecek kadar büyüktür.
Tarihçe
değiştirSökmen Bey ve İlgazi Bey, Selçuklu Sultanlığı ile çatışmaya girdikleri El Cezire'de Diyarbakır, Mardin ve Hasankeyf'e yerleştiler. Mardin beyi Sökmen, 1104 yılında Harran Muharebesi'nde Haçlıları mağlup etti. İlgazi Bey, Mardin'de Sökmen'in yerini aldı ve 1118'de kadı İbnü'l-Aşşab'ın isteği üzerine Halep'in kontrolünü ele geçirdi. 1119 yılında, Ager Sanguinis Savaşı'nda Antakya Prensliği İlgazi Bey tarafından mağlup edildi.
Haçlılarla İlgazi Bey, Edessa İlçesini yağmaladıktan sonra barıştı. 1121'de, kuzeye Ermenistan'a gitti ve aralarında kayınpederi Mazyad Dubais II ibn Sadaqah ve Gence Sultanı Melik'in liderliğindeki adamlar da dahil olmak üzere tahmini 15.000-20.000 asker vardı. İlgazi Bey Gürcistan'ı işgal etti ancak 1121 Didgori Savaşı'nda Gürcistan kralı IV. Davit tarafından yenilgiye uğradı. İlgazi Bey 1122'de öldü ve yeğeni Belek Gazi nominal olarak Halep'i kontrol etmesine rağmen, şehir gerçekten İbn El-Keşşab tarafından kontrol ediliyordu. İbn-i Keşşab 1125'te suikastçılar tarafından öldürüldü ve Halep, 1128'de Musul'un atabeyi İmadeddin Zengi'nin kontrolüne geçti.
Belek Gazi'nin ölümünden sonra Artuklular Harput, Hasankeyf ve Mardin arasında bölündü. Hasankeyf beyi Sokman'ın oğlu Rukn el-Daula Dāʾūd 1144 yılında öldü ve yerine oğlu Kara Aslan geçti. Kara Aslan, Zengiler'e karşı Edessa Kontu II. Joselin ile ittifak kurdu ve Joselin 1144'te uzaktayken Zengi Devleti, düşen ilk Haçlı devleti olan Edessa'yı geri aldı (bkz. Urfa Kuşatması). Hasankeyf, Zengi Devleti'nin de vasalı oldu. Kara Aslan'ın oğlu Nūr al-Dīn Muḥammad, kızı Nuraddin Muhammed ile evlenen Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan'a Eyyubi sultanı Selahaddin ile ittifak yaptı. II. Kılıç Arslan ile barış anlaşmasında Selahaddin, Artukluların teknik olarak hala Selahaddin'in henüz kontrol edemediği Musul'un vasalları olmasına rağmen, Artuklu topraklarının kontrolünü ele geçirdi. Bununla birlikte, Artuklu desteğiyle Selahaddin, nihayet Musul'un kontrolünü de ele geçirdi ve yönetimi 1180'lerin sonlarına doğru Selçuklu İmparatorluğu'ndan Eyyubi Sultanlığı'na devretti. Selçuklu İmparatorluğu bundan kısa bir süre sonra 1194'te tamamen dağıldı.
Artuklu hanedanı, Cezire'nin nominal komutasında kaldı, ancak Eyyubi yönetimi altında güçleri azaldı. Hasankeyf şubesi 1198'de Diyarbakır'ı fethetti ve merkezi buraya taşındı, ancak 1231'de Selçuklularla ittifak kurmaya çalışınca Eyyubiler tarafından yıkıldı. Harput kolu, Eyyubiler ile Selçuklular arasındaki kaygan bir politika nedeniyle Anadolu Selçuklu Sultanlığı tarafından tahrip edildi. Mardin kolu daha uzun süre hayatta kaldı, ancak Eyyubiler, Anadolu Selçuklu Devleti, İlhanlılar ve Timurluların bir vasalı olarak hayatta kaldı. Kara Koyunlular Mardin'i ele geçirdi ve sonunda 1409'da Artuklu egemenliğine son verdi.
Hükümdarları
değiştirArtuklu hanedanının ana kolları Hasankeyf, Harput, Mardin ve Halep'te bulunuyordu.[5]
Hasankeyf kolu
değiştirBu kol başlangıçta Hasankeyf (Ḥiṣn Kaifā) merkezliydi. Merkezi 1183'te Diyarbakır'a taşındı.
- Sökmen Bey, Artuk Bey oğlu, 1102–1104
- İbrahim (Hasankeyf Beyi), Sökmen Bey oğlu, 1104–1109
- Rüknü'l-Devle Davud, Sökmen Bey oğlu, 1109–1144
- Fahreddin Kara Arslan, Davud Bey'in oğlu, 1144–1174)[6]
- Nureddin Muhammed, kara Aslan oğlu 1174–1185[6]
- Kutbeddin Sökmen II, Nureddin Muhammed oğlu, 1185–1201[6]
- Nasruddin Mahmud, Nureddin Muhammed oğlu, 1201–1222[6]
- Rükneddin Mevdud, Nasruddin Mahmud oğlu, 1222–1232/33.
Rüknüddin Mevdûd'un hükümdarlığından sonra Artukluların Hasankeyf koluna ait topraklar Eyyubiler'in eline geçti.
Harput kolu
değiştirHarput kolu başlangıçta Hasankeyf kolunun bir parçasıydı ancak daha sonra Kara Arslan'a karşı çıkarak bağımsızlığını kazandı.
- İmâdüddin Ebu Bekir, Kara Arslan'ın oğlu, 1185–1204
- İbrahim bin Ebu Bekir, 1203–1223
- Ahmet Hızır, 1223–1234
- Artuk Şah, 1234.
Harput kolu, 1234 yılında Selçuklu sultanı I. Keykubat tarafından fethedildi.
Mardin kolu
değiştirArtukluların Mardin kolu, 1101-1409 yılları arasında Mardin ve Silvan bölgelerinde hüküm sürmüştür ve İlgazi ve kardeşi Alp Yaruk'un torunları tarafından yönetilmiştir.
- Yâkuti, 1101–1104
- Ali bin Yakuti, 1104
- Sökmen, 1104–1115
- İlgazi, son of Artuk, 1115–1122
- Timurtaş, 1122–1154
- Necmeddin Alpı, 1154–1176
- II. İlgazi, 1176–1184
- Hüsâmeddin Yavlak Arslan, 1184–1203
- Artuk Arslan, 1203–1239
- I. Necmeddin Gazi, 1239–1260
- Muzaffer Fahreddin Kara Arslan,1260–1292. Moğol hâkimiyetini tanıdı
- Şemseddin Dâvud, 1292–1294
- II. Necmeddin Gazi, 1294–1312
- Ali Alpı, 1312
- el-Melikü’s-Sâlih, 1312–1364
- el-Melikü’l-Mansûr Ahmed, 1364–1367
- el-Melikü'l Mahmūd (second rule), 1367
- II. Şemseddin Dâvud, 1367–1376
- Mecdüddin İsa, 1376–1407
- Şehâbeddin Ahmed, 1407–1409.
Mardin kolu, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından fethedilmiştir.
Halep kolu
değiştirHalep'i yöneten Artuklu kolu, Mardin kolunun bir uzantısıydı.
- İlgazi, 1117–1121
- Süleyman, 1121–1123
- Belek Gazi, 1123–1124
- Timurtaş, 1124–1125
- [Selçuklu yönetimi, Porsuk, 1125–1127]
- Süleyman, 1127–1128.
Halep, 1128 yılında Zengilerin eline geçmiş ve 1183 yılına kadar Zengi hanedanı tarafından yönetilmiştir.
Resimler
değiştir-
Elazığ'da Artuklular'a ait bir türbe.
-
İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nde bulunan Artuklular'a ait bir mimari parça.
-
İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'nde bulunan Artuklular'a ait bir mimari parça.
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century, Spencer C. Tucker s;547
- ^ Islamic Desk Referenc Compiled from The Encyclopaedia of Islam, E.J. van Donzel s;167
- ^ Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert, Carole Hillenbrand s;103
- ^ Hillenbrand, Carole (1979). The History of the Jazīra 1100-1150: the contribution of Ibn Al-Azraq al-Fāriqī (PhD thesis). University of Edinburgh. s. 314, 317, 444, 445–447, 500, 549.
- ^ Bosworth, Clifford E., The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual, Columbia University Press, New York, 1996, pgs. 194-196
- ^ a b c d Whelan 1988, s. 146.