Argüman

Bilimsel yöntem
Arka plan Platon idealizmi Mantıksal argüman Bayesci çıkarım
Bilimsel topluluk Orta Çağ'da bilim Orta Çağ İslam dünyasında bilim Orta Çağ Avrupası'nda bilim Rönesans'ta bilim tarihi Bilimsel devrim
Tanımlama Doğa bilimleri Keşifler Deneyler
g t d

Mantık ve felsefede argüman; sonuç ve onun doğruluk derecesini belirlemeye yönelik verilen öncüllerden kurulmuş (doğal dildeki) bir dizi ifadedir.^[1][2][3] Bir argüman ifadelerden oluşur. Bunlardan biri sonuç, diğerleri sonucun doğruluğuna dayanak olarak verilen öncüllerdir. Herhangi bir düşünceyle karşılaştığımızda, o düşüncenin içerdiği esas iddiayı ileten ifade argümanın sonucu; onu destekleyen diğer tüm ifadeler argümanın öncülleridir. Bir argümanın doğal dildeki mantıksal formu, sembolik biçimsel dilde temsil edilebilir ve doğal dilden bağımsız şekilde, matematik ve bilgisayar bilimlerinde biçimsel olarak tanımlanmış argümanlar yapılabilir.

Mantık; argümanlardaki akıl yürütme şekilleri, standartların geliştirilmesi ve argümanların değerlendirilme ölçütleri hakkında çalışmalardır.^[1] Tümdengelimli argümanlar geçerli ya da sağlam olabilir: Geçerli argümanda öncüllerden biri ya da daha fazlası yanlış olduğunda bile öncüller sonucu gerektirir; sağlam argümanda ise doğru öncüller doğru sonucu gerektirir. Tümevarımlı argümanlar, tümdengelimlilerin tersine, farklı mantıksal güçlülük derecelerine sahip olabilir: Argüman güçlü ya da güvenilirse sonucun doğru olma ihtimali yüksek, argüman ne kadar zayıfsa sonucun doğru olma ihtimali düşüktür.^[4]

Tümdengelimsel olmayan argümanları değerlendirmenin standartları, doğrudan farklı ya da ek kriterlere dayanıyor olabilir. Buna transandantal argümanlardaki sözde ‘’zorunluluk iddiaları’’nın ikna ediciliği,^[5] retrodüksiyon hipotezlerinin niteliği, hatta düşünme ve eyleme için yeni olasılıkların açığa çıkması örnek verilebilir.^[6]

Kökeni Latince aydınlatmak, ışık tutmak, bilinir hale getirmek, ispat etmek gibi anlamlara gelen ‘’arguere’’dir. Bu kelime ise Ön Hint Avrupa dil ailesinden beyaz, parlamak anlamındaki arg- ekinin argu-yo- biçiminden gelir.^[7]

Biçimsel olmayan mantıkta çalışıldığı şekliyle biçimsel olmayan argümanlar, sıradan dilde sunulur ve günlük konuşmaya yöneliktir. Biçimsel argümanlar, biçimsel mantıkta (tarihsel olarak sembolik mantık olarak isimlendirilir, günümüzde genellikle matematiksel mantık olarak adlandırılır) çalışılır ve biçimsel dilde ifade edilir. Biçimsel olmayan mantık, argümantasyon (kanıtlama) çalışmasının; formel mantık ise ima ve çıkarım üzerinde durur. Biçimsel olmayan argümanlar bazen üstü kapalıdır. Rasyonel yapı -iddiaların ilişkisi, öncüller, gerekçeler, imaların ilişkisi ve sonuç- her zaman dile getirilmez ve doğrudan gözükmez, analiz ile açıklığa kavuşturulması gerekir.

Mantıkta birçok argüman çeşidi bulunmaktadır, en çok bilinenleri ise tümdengelimli ve tümevarımlı argümanlardır. Argümanın bir ya da daha fazla öncülü ama sadece bir sonucu vardır. Öncül ve sonuç her biri doğru ya da yanlış olabilen (ama ikisi birden olamaz) doğrunun dayanağı ya da ‘’doğru adayları’’dır. Bu doğruluk değerleri, argümanla birlikte kullanılan terminolojiye dayanır.

• Bir tümdengelimli argüman; sonucun doğruluğunun, öncüllerin mantıksal bir vargısı olduğunu iddia eder. Öncüllere istinaden, sonuç zorunlu olarak (kesinlikle birlikte) çıkar. Örneğin, a=b ve b=c öncülleri verildiğinde, a=c sonucu zorunlu olarak çıkar. Tümdengelimli argümanlara bazen ‘’doğruyu koruyan’’ argümanlar da denir.
• Bir tümdengelimli argümanın, geçerli ya da geçersiz olduğu söylenir. Öncüllerin doğru olduğu varsayıldığında (gerçek doğruluk değeri göz ardı edilerek), sonuç kesinlikle çıkar mı? Eğer cevap evetse, argüman geçerlidir. Eğer cevap hayırsa, argüman geçersizdir. Geçerliliği belirlenmesinde, gerçek doğruluk değeri değil, argümanın yapısı esastır. Örneğin, yarasalar uçabilir (öncül=doğru); tüm uçan yaratıklar kuştur (öncül=yanlış); o halde yarasalar kuştur (sonuç=yanlış) argümanını ele alalım. Eğer biz öncülleri doğru varsayarsak sonuç kesin bir şekilde çıkar ve argüman geçerli olur.
• Eğer bir tümdengelimli argüman geçerliyse ve öncüllerinin hepsi doğruysa o argümana aynı zamanda sağlam da denir. Diğer taraftan ‘’yarasalar kuştur’' gibi olanlar sağlam değildir.
• Eğer geçerli tümdengelimli bir argümanın tüm öncülleri doğruysa, onun sonucu da doğru olmalıdır. Öncüllerinin hepsi doğru olan bir argümanın sonucunun yanlış olması imkansızdır.

• Bir tümevarımlı argüman, sonucun doğruluğunun, öncüllerin ihtimaliyle desteklendiğini iddia eder. Örneğin, Dünyanın en büyük ordu bütçesi A.B.D. ordusunundur (öncül=doğru); öyleyse gelecek on yıl boyunca böyle kalması muhtemeldir (sonuç=doğru), argümanını ele alalım. Gelecek kesin olmadığından, içeriğinde tahmin bulunan argümanlar tümevarımlıdır.
• Bir tümevarımlı argümana, güçlü ya da zayıf denebilir. Tümevarımlı argümanın öncülleri doğru varsayılırsa, sonuç da muhtemelen doğru mudur? Eğer cevap evetse, argüman güçlüdür. Eğer cevap hayırsa, argüman zayıftır.
• Bir güçlü argümanın tüm öncülleri doğruysa ona güvenilir denir. Buna karşı olan argüman güvenilir değildir. A.B.D. ordusunun bütçesi ile ilgili argüman güçlü ve güvenilirdir.

Bir tümdengelimli argüman, eğer geçerliyse, öncüllerinin gerektirdiği bir sonuca sahiptir. Sonucun doğruluğu öncüllerin mantıksal sonucudur. Eğer öncüller doğruysa, sonuç doğru olmalıdır. Öncülleri öne sürüp sonucu reddetmek kendisiyle çelişkili olacaktır çünkü sonucun olumsuzlanması öncüllerin doğruluğuyla tutarsızdır.

Tümdengelimli argümanlar geçerli ya da geçersiz olabilir. Eğer bir argüman geçerliyse, geçerli bir tümdengelimdir ve öncüller doğruysa sonuç doğru olmalıdır: Geçerli argümanda doğru öncüllerden yanlış sonuç çıkamaz.

Bir argüman; yalnızca sonucun reddi, tüm öncüllerin kabulüyle uyuşmuyorsa şeklen geçerlidir.

Argümanın geçerliliği; öncüllerin ve sonucun, gerçekteki doğruluğuna ya da yanlışlığına değil, yalnızca argümanın geçerli bir şekle sahip olup olmadığına bağlıdır. Argümanın geçerliliği, sonucun doğruluğunu garanti etmez. Bir geçerli argüman, onu neticesiz bırakan yanlış öncüllere sahip olabilir: bir ya da daha fazla yanlış öncül içeren geçerli argümanın sonucu, doğru ya da yanlış olabilir.

Mantık, argümanları geçerli kılan şekilleri keşfetmeye çalışır. Bir argüman şekli, sadece öncüllerin doğru olduğu argümanın, tüm yorumlarına göre sonucun doğru olması durumunda geçerlidir. Bir argümanın geçerliliği onun şekline bağlı olduğundan, geçersiz olarak gösterilmesi şeklen geçersiz olmasıyla mümkündür. Bu belirli bir yorum altında doğru olan öncüllerin aynı yorum altında sonucun yanlış olduğu, aynı argüman biçimin karşı örneği ile yapılabilir. Biçimsel olmayan mantıkta bu karşıt argüman olarak isimlendirilir.

Argüman şekli semboller kullanılarak gösterilebilir. Her bir argüman şekli için karşılık gelen bir ifade şekli vardır, bu şartlı olarak adlandırılır ve bir argüman şekli yalnızca buna karşılık gelen şartlı mantıksal bir doğruysa geçerlidir. Bir ifade şekli mantıksal olarak doğru olduğunda ona aynı zamanda geçerli ifade şekli de denir. Bir ifade şekli, tüm yorumlar altında doğru olursa mantıksal olarak doğrudur. Bir ifade şeklinin doğru olduğu (a) bir totoloji olduğu gösterilerek ya da (b) bir ispat yöntemi aracılığıyla gösterilebilir.

Geçerli argümanın şartı zorunlu bir gerçektir (mümkün tüm dünyalarda doğru olan) ve böylece sonuç, öncüllerden ya da mantıksal zorunlulukla çıkar. Geçerli argümanın sonucu zorunlu olarak doğru değildir, öncüllerin doğru olup olmadığına bağlıdır. Eğer sonucun kendisi zorunlu olarak doğruysa öncüllere bakılmaksızın doğrudur.

Bazı örnekler:

• Tüm Yunanlar insandır; tüm insanlar ölümlüdür; öyleyse tüm Yunanlar ölümlüdür. Bu geçerli bir argümandır; eğer öncüller doğruysa sonuç doğru olacaktır.
• Bazı Yunanlar mantıkçıdır; bazı mantıkçılar sıkıcıdır; öyleyse bazı Yunanlar sıkıcıdır. Geçersiz argüman: tüm sıkıcı mantıkçılar (örneğin) Romalı olabilir.
• Ya hepimiz mahkumuz ya da hepimiz kurtulduk; hiçbirimiz kurtulamadık; öyleyse hepimiz mahkumuz. Geçerli argüman; öncüller sonucu gerektiriyor. (Bu sonucun doğru olduğu anlamına gelmiyor; sadece eğer öncüller doğruysa doğrudur ki öyle olmayabilirler!)
• Bazı erkekler işportacıdır; bazı işportacılar zengindir; öyleyse bazı erkekler zengindir. Geçersiz argüman: geçersizliği, aynı argüman şeklini kullanarak karşıt örnekle gösterilebilir:
  • Bazı insanlar otçuldur; bazı otçullar zebradır; öyleyse bazı insanlar zebradır. Geçersiz argüman, öncüller doğru olduğunda sonucun yanlış olması mümkündür.

Yukarıdaki sondan ikinci durumda (Bazı erkekler işportacıdır...), öncüller dikkate alındığında işportacıların zengin olabileceklerini ya da olamayacaklarını göstermek için önceki argüman olarak karşıt örnek aynı mantıksal şekli takip eder (Öncük 1: "Bazı X’ler Y’dir." Öncül 2: "Bazı Y’ler Z’dir." Sonuç: "Bazı X’ler Z’dir.").

Çıkarımları geçerli kılan argüman biçimleri iyi yapılandırılmıştır, ancak bazı geçersiz argümanlar da yapılarına bağlı olarak ikna edici olabilir (örneğin, tümevarımsal argümanlar).

Sağlam bir argüman, sonucun öncül(ler)den çıktığı ve öncül(ler)in doğru olduğu geçerli argümandır.

Tümdengelimli olmayan mantık, öncüllerin sonucu desteklediği ama onu gerektirmediği argümanları kullanarak yapılan akıl yürütmedir. Tümdengelimli olmayan mantık şekilleri, çoğunlukla doğru olan genellemelerden yola çıkan istatiksel kıyası ve tekil örneklere dayalı genellemeler yapan bir akıl yürütme şekli olan tümevarımı içerir. Tümevarımlı bir argüman, ancak ve ancak argümanın öncüllerinin doğruluğu, sonucun doğruluğunu olası kılıyorsa (yani argüman güçlüyse) ve argümanın öncülleri gerçekten doğruysa güvenilir olarak isimlendirilir. Tümevarımlı mantığın güvenirliliği, tümdengelimli mantığın sağlamlığına benzer olarak düşünülebilir. Matematiksel tümevarım, ismine karşın, tümevarımlı akıl yürütmenin bir şekli değildir. Tümdengelim geçerliliğinin olmaması, tümevarım sorunu olarak bilinir.

Modern argümantasyon teorilerinde; argümanlar, öncüllerden bir sonuca doğru reddedilebilir pasajlar olarak kabul edilir. Reddedilebilirlik, ek bilgi (yeni kanıtlar ya da karşıt argümanlar) sağlandığında, öncüllerin sonuca götürmeyebileceği (tekdüze olmayan akıl yürütme) anlamına gelir. Akıl yürütmenin bu şekli, reddedilebilir akıl yürütme olarak adlandırılacaktır. Mesela meşhur Tweety örneğini ele alalım:

Tweety bir kuştur,

Kuşlar genellikle uçar.

Öyleyse Tweety (muhtemelen) uçar.

Bu argüman mantığa uygundur ve öncüller, durumun bir istisna olduğunu gösteren ek bilgi gelmedikçe sonucu destekler. Eğer Tweety bir penguense, bu çıkarım artık öncül tarafından doğrulanamaz. Reddedilebilir argümanlar, sadece çoğu durumda geçerli olan ama istisnalara ve varsayımlara tabi olan genellemelere dayanır.

Reddedilebilir akıl yürütmeyi temsil etmek ve değerlendirmek için, mantıksal kuralları (öncüllerinin kabulüne dayalı bir sonucun kabulünü yöneten), bir öncülün belirli bir sonucu nasıl destekleyebileceğini yöneten maddi çıkarım kurallarıyla (bir durumun belirli bir tanımından, belirli bir sonuç çıkarmanın makul olup olmadığı) birleştirmek gerekir.

Argümantasyon şemaları, reddedilebilir argümanların kabul edilebilirliğini veya yanlışlığını ifade etmek ve değerlendirmek için geliştirilmiştir. Argümantasyon şemaları, semantik-ontolojik ilişkili akıl yürütme türleri ve mantıksal aksiyomlarla birleştiren, en yaygın doğal argüman şekillerinin soyut yapısını temsili eden basmakalıp çıkarım modelleridir.^[8] Tipik bir örnek, aşağıda gösterilen, iki öncülü ve bir sonucu olan uzman görüşünden gelen argümandır.^[9]

Uzman Görüşü Argümanı

Büyük Öncül:	Kaynak E, A önermesini içeren S konu alanında uzmandır.
Küçük Öncül:	E, A önermesinin doğru olduğunu iddia eder (yanlış).
Sonuç:	A, doğrudur (yanlış).

Her bir şema birtakım kritik sorular ile yani bir argümanın kabul edilebilirliği ve akla uygunluğu diyalektik değerlendirme kriterleriyle ilişkilendirilebilir. Argümanı şüpheye düşürmenin standart yolları, eşleşen kritik sorulardır.

Kıyas yoluyla yapılmış argüman, tikelden tikele giden bir argüman olarak düşünülebilir. Kıyas yoluyla yapılmış bir argüman, bir öncüldeki tikel doğruyu, sonuçtaki benzer bir tikel doğruya karşı tartışmak için kullanılabilir. Örneğin, Eğer A. Platon ölümlüyse ve B. Sokrates diğer açılardan Platon'a benziyorsa o zaman C. Sokrates'in ölümlüdür, bu kıyas yoluyla yapılmış bir argümandır. Çünkü burada, öncüldeki gerçek tikelden (Platon ölümlüdür), sonuçtaki benzer gerçek tikele (Sokrates ölümlüdür) doğru ilerleyen bir akıl yürütme kullanılmıştır.

Diğer argüman çeşitlerinin, geçerliliğinin ya da gerekçelendirilmesinin, farklı veya ek standartları olabilir. Örneğin, filozof Charles Taylor, sözde transandantal argümanların, deneyimlerimizle olan bağlantısına dayanarak, bir şeyin neden zorunlu olarak doğru olduğunu göstermeye çalışan bir ‘’zorunluluk iddiaları zinciri’’nden oluştuğunu söylerken;^[5] Nikolas Kompridis ‘’yanılabilir’’ argümanların, biri doğruluk iddialarına dayanan, diğeri ise olasılığın zamana duyarlı ifşasına (dünya ifşasına) dayanan iki şeklini öne sürdü.^[6] Kompridis, Fransız filozof Michel Foucault'nun ikinci felsefi argüman biçiminin (dünya ifşasına dayanan) önde gelen bir savunucusu olduğunu söyledi.

Dünyayı ifşa eden argümanlar, Nikolas Kompridis'e göre daha geniş bir ontolojik veya kültürel-dilbilimsel anlayışın özelliklerini -özellikle ontolojik anlamda- ortaya çıkarmak için anlamın arka planını ve Kompris’in bir argümanın dolaylı olarak bağlı olduğu mantıksal uzay dediği şeyi açıklığa kavuşturmak veya dönüştürmek için açıklayıcı bir yaklaşım kullanan bir grup felsefi argümandır.

Argümanlar bir şeyin olmuş, olan, olacak veya olması gerektiği şeklini göstermeye çalışırken, açıklamalar bir şeyin neden veya nasıl olduğunu veya olacağını göstermeye çalışır. Eğer Fred ve Joe, Fred’in kedisinde pire olup olmadığı konusunu tartışırlarsa, Joe: ‘’Fred, senin kedinde pire var. Kedinin şu an kaşındığını görüyorum.’’ diyebilir. Joe böylece kedinin pireli olduğunu öne süren bir argüman kurar. Ama, eğer Joe Fred’e, ‘’Neden senin kedin kendini kaşıyor?’’ diye sorarsa, ‘’... çünkü o pireli.’’ gibi nedeni açıklayan, anlamayı sağlayan şey açıklamadır.

Yukarıdaki argüman ve açıklamanın ikisi de a) pirelerin sıkça kaşıntıya sebep olduğunu ve b)kaşıntının giderilmesi için sıklıkla kaşınıldığı genellemelerinin bilinmesini gerektirir. Fark amaçtadır: bir argüman, bir iddianın doğru olup olmadığını belirlemeye, bir açıklama ise durumun anlaşılmasını sağlamaya çalışır. Joe, belirli bir olayı (Fred'in kedisinin kaşınmasını) "hayvanlar pireleri olduğunda kendilerini kaşır" genel kuralının bir örneği olarak kabul ederek, artık Fred'in kedisinin neden kendini kaşıdığını merak etmeyecektir. Argümanlar inanç problemlerini, açıklamalar anlama problemlerini ele alır. Ayrıca, yukarıdaki argümanda, "Fred'in kedisinde pire var." ifadesi tartışmaya açıktır (yani bir iddiadır), ancak açıklamada "Fred'in kedisinde pire var." ifadesinin doğru olduğu varsayılır (bu sefer tartışmasız olarak) ve sadece açıklanması gerekir.^[10]

Argümanlar ve açıklamalar, retorik kullanımda, büyük ölçüde birbirlerine benzemektedir. Bu, iddialar hakkında kritik düşünmenin çok zor olmasının sebebidir. Bu zorluğun birkaç sebebi vardır.

• İnsanlar genellikle bir şeyi tartıştıkları ya da bir şeyi açıkladıkları konusunda net değillerdir.
• Argümanları ve açıklamaları öne sürerken aynı şekilde kelime ve ifade kullanılır.
• Argümanlarda ‘açıklama’ ya da ‘açıklamak’ gibi terimler sıklıkla kullanılır.
• Açıklamalar genellikle argümanlar içerisinde kullanılır ve argüman olarak kullanılacak şekilde öne sürülür.
• Benzer şekilde, ‘’...verilen herhangi bir fenomenin genellikle birden fazla açıklaması olduğu için, herhangi bir açıklamanın geçerliliğini doğrulama süreci için argümanlar esastır.’'

Bilgi sistemleri alanında; bilgi tabanlı sistemlerin, kullanıcı tarafından kabulünü açıklamaya yardımcı olmak için, açıklamalar ve argümanlar sıklıkla incelenir. Bazı argüman türleri, bireyler tarafından kabulü artırmak için kişilik özelliklerine daha iyi uyum sağlayabilir.^[11]

Safsatalar, geçersiz bir şekilde olduğu kabul edilen veya akıl yürütmede hatalar içeren argüman veya ifade türleridir.

Safsatanın bir türü, bir sonucu belirtmek için sıklıkla kullanılan bir sözcüğün, bağımsız cümleler arasında bir geçiş (bağlaç zarfı) olarak kullanıldığında ortaya çıkar. Türkçede bu nedenle, böylece, çünkü ve dolayısıyla sözcükleri, tipik olarak öncülleri bir argümanın sonucundan ayırır. Mesela: Sokrates bir insandır; tüm insanlar ölümlüdür; bu yüzden Sokrates ölümlüdür, bir argümandır çünkü Sokrates ölümlüdür iddiası önceki ifadelerden çıkar. Ancak, susadım ve bu yüzden içtim, görünüşüne rağmen bir argüman değildir. İçtiğimin mantıksal olarak susamış olmamı gerektirdiği iddia edilmemektedir. Bu cümledeki bu yüzden ifadesi çıkarıma değil sebebe işaret eder.

Genellikle bir argüman ya geçersiz ya da zayıftır çünkü onda eksik bir öncül vardır - sağlaması onu geçerli ya da güçlü kılacaktır. Bu, eliptik veya etimematik argüman olarak isimlendirilir (ayrıca bkz. Enthymeme § Syllogism with an unstated premise). Konuşmacılar ve yazarlar, bariz olanı körü körüne belirtmek istemiyorsa, akıl yürütmelerinde genellikle genel kabul gören, gerekli bir öncülü dışarıda bırakırlar. Örneğin: Tüm metaller ısıtıldığında genleşir; Bu yüzden demir ısıtıldığında genleşir. Eksik öncül şudur: Demir bir metaldir. Öte yandan, görünüşte geçerli bir argümanın, dikkat edildiğinde akıl yürütmede olan bir hatayı gösterebilecek bir öncülden - "gizli bir varsayım"dan - yoksun olduğu bulunabilir. Örneğim: Bir tanık akıl yürüttü: Sütçü dışında kimse ön kapıdan çıkmadı; Bu yüzden katil arka kapıdan çıkmış olmalı. Buradaki gizli varsayımlar şunlardır: (1) sütçü katil değildi ve (2) katil ön veya arka kapıdan çıktı.

Argüman madenciliğinin amacı, bilgisayar programları yardımıyla, doğal dil metinlerinden argümantatif yapıların otomatik olarak çıkarılması ve tanımlanmasıdır.^[12] Bu tür argümantatif yapılar, öncülü, sonuçları, argüman şemasını, ana ve ikincil argüman arasındaki ilişkiyi veya söylem içindeki ana ve karşı argümanı içerir.