Seelterbuund fon 1952

Ju wäästfräiske Delegation 1958 bie dän Tweelwerräid in Skäddel. Fon links: Theo Griep(S) mäd Suun Hannes, Frau un Prof. Brouwer(FA) mäd deertwiske H.T.J. Miedema(FA), Engelbert Wallschlag(U), Wilhelm Awick(S), Hermann Janssen(R), Heinrich Henken(R), Heinrich Kramer(R), Sixtus Kordes(U)

In dät Jier 1952 wuud die eerste Seelterbuund apgjucht, as Foargunger fon dän Seelter Buund fon däälich. Die Foarstand wuud bilded fon dän Tweelwerräid, mäd älkemoal fjauer Meegliede uut älke Täärp: Strukelje(U), Roomelse(R) un Skäddel(S). Wo dät aal tougeen, is in do unnerstoundene Dokumente tou leesen.

Wichtich waas foar him uk, dät Seeltersk skrieuwen wuude, wiertou dät Lesebouk foar Seelterlound Muugelkhaid roate. Deerbie wuud uk je ju Froage ätter ju Skrieuwwiese wichtich. Deertou koom 1958 ne Delegation fon ju wäästfräiske Fryske Akademy(FA) ätter Seelterlound unner Leedenge fon dän Direktor, Prof. Jelle Brouwer.

In moorere Deege wuud touhoope mäd dän Tweelwerrräid maast in de Hollener Skoule uur ju Skrieuwwiese uurlaid un wuuden ferskeedene Foarsleeke in n Praxis bekieked un wröiged. Toulääst koom dan eene Skrieuwwiese hääruut, ju dan uk ätters anwoand wuude, t.B. in dät Seelter Woudebouk.

Dokumente

(ätter ne Hondschrift fon Theo Griep)

Die Seelterbuund.

In do fröheren Jiehren was dät Seelterlound - fon alle Kanten; troch dän joope on wäite Fan fon ju ganze urige Wareld ousleeten.
Dät was sowät in't 9. bitt 11. Jiehrhundert as dät von Hümmlingfräisen ganz tän besiedelt wudde[.] Jo hieden ihre fräisken Gebrucke, dät olde fräiske Gjucht, on foar allen ihre fräiske Tool mäbrocht[.] Jo wieren där läip stolt ap, dät was faar him en - un alles, on därum hielten jo där strom an fest. Solonge do Seelter faar sik allene wieren, on ok Nenmanske wät an dät ihre Bestonden anderde ging dät al gjucht goud. Dag dät anderde sik eisk, as dät Seelterlound an ju Butenwareld ansluten wudde.
As de Franzosen so um 1808 dät Seelterlound bi- sätten, do wudden do Seelter in ihre Fräidum läip besnieden. Jo nomen him dät Seelter Ge- jucht wäg, dät aine Seelter Gjucht wudde ap läßt. Ju Seelter Bundeslade, wier dät Seeltergjucht on versleten was, on ju slödoge inne Romels- ster Särke studde, wudde verkoopet. Wänn do Seelter dann Striedigkeiten hieden, dann moßen jo ätter dät Aitter Gjucht, ur dänn Aiter- domm, so as dät hiet. Där moßte dann framd baald wäide, on dät was die erste grote Tauwel, die dät fräiske Bistounden on faar allen ju seelterske Tool wai nieme moßte.
As dann in dät Jiehr 1908 die Dampzoog, on 1914 ju grote Chaussee twärs trocht ganze Seelterlound baud wudde, do was ju Owgesleetenheit on dät Allene- wesen fon do Seelter farbie. Die framde Inflout wudde al grater. Där komen al mor framde Ljiude in 't Seelterlound. Troch Hilkjen mär framdballende Ljiude, wudde dann ok in do Husholgene bloot noch framd bald. Dann durde dät nit mor longe dann was dät mar ju seelterske Tool to Ende.

As dann 1945 die grote Wareldkrieg to Ende ging, on wier on masse echte Seelter ine Krieg bäte bliuen wieren, 1) on dann därtou noch älke Tärp 400-500 Ferdrüwene apnieme moßen, kom ju seelter Tool al mor oner de Fäite. Därto kom, dät full fon do olden hiesigen Seelter nit mor tou ihre Seelter Tool studden. Jo meenden man moßte sik dät Neemoudske anpassje - Bäidne moßen, um dät jo bäter inne Schoule klor komen, hoch- deutsch läre. So wudde dann ju froihe 2000 Jiehre olde Tool, lichtfärtig, one sik ap dät olde Bestoun den on ap dät wät fon Vorolden on Olden ur rat wudden was - ur Boud smieten.
On hier wiesde sik nu all ganz on goor wät, Dr Bröring 1897 in sin Bouk - Das Saterland - schriuen här
"Meines Erachtens wird gerade die - Verleugnung - der Muttersprache - weniger andere Gründe - es dahin bringen, daß das Saterländische, welches von den Vorfahren, so viele Jahrhunderte mit echt friesischer Zähigkeit bewahrt blieb, einstmals zu den toten Sprachen zählen wird. (1. Band S. 48)
Dät här Bröring al faar hundert Jiehre in sin Bouk schriuen. Hi moßt domols dag al wul insjoo, dät do Seelter ihre olde fräiske Oart (Art) ihr diesiget fräis[-] ket Festholden an olde fräiske Gebruke on bisönners an ju fräiske Tool, mor oder minder glliekgültig junur stuuden.
Man mout sik därum nu soful moor wunderje dät hie so gjucht beheelden här, on dät wull jüst ju Verleugnung fon ju Seelter Tool, ju so addeel brocht häbe.

Ass dann in do vjautiger, füftiger Jiehre olde Seelter düssen Ferloup mär groute Surge verfulgjeden - - do bit därwai mär grouten Utdur on Toigait an dät olde seeltersk Bistounden on faar allen an ju seelterske Taal feesthälden on er- holden hieden, moßen nu mär groten Verträid beliuje dät jüst fon do aine Seelter düt olde fräiske Bistounden un Stich lät wudde[,] ja man konne queede verrät wudde.
Do groten Seelter do dälig so grout dät Seelterske härrutstalle, on do olde Seelter wäse wollen do Krüze on Medailjen anhonget kriege aber in ihre Husholgene oder mär ihre aine Bäidne nit seeltersk balle konnen häre mä to do Seelter do Bröring, all faar hundert Jiehre beschriuen här Dät ronn dann därwai dät Allere on finnige Ljiude düssen Verloup nit so wai niehme wüllen, jo wüllen tominsten versäike dän dän Verfall fon ju froihe fräiske Tool aptoholden.
Somär komen Ljiude ut Schäddel[,] Romelse on Uttände binonnder um to beräiden, wät man där ju makje kudde. Man kom ureen, on man enigde sik därap, dät dät ap't Bäste was , faar dät ganze Seelterlound an Feerein Buund ape Beene too stallen. Die schull bloot faar dät Seelterske därwäze on därfoor surgje seeltersket Gebruke seelterske Ge- gjuchte on faar allen ju olde seelterske Tool to erholden. Die Nome faar den Feerain Buund hiede man gau funden. - Seelter Bund - schull hie häte. Därtoo schull ut älke Tärp vjauer Ljiude wähld weede -on Zwölferrat - so as do Seelter dät tofane - bit ju Franzosentied - slädoge häwet hieden. In älke Tärp wudden Versammlungen ienberoupen um dät Foulk där mär bikannt to makjen, on där schul dann ok do vjauer faar dän Tweelgerrot wäld weede.
As dät al so bibaald on owspreeken was, kudde ju Gründungsversammlung ienberoupen weede. Ju was dann ap den 2. Juli 1952 bi Kops in Romelse. Heinr. Kramer (Müllers Heinr.) makede ju Begrötnisse Sicce Schröer mende dann, on där wieren al do där wieren sik on enig :
Wie mouten wät ounerniehme, wän us seelters- [failt een Rige] us seelterske Tool apholde wollen." All do där wieren1) stimden him to, on man was 1) (raten him gjucht) därfoor, dät dät nödig was, so on Buund ape Beene to stallen. Ok ur dän Nome was man sik (ok in düsse Gründungsversammlung) gaw enig - Seelter Buund - schul hi heete As eerste Boas wudde Wilh. Awick (litje Wülm) ut Schäddel bestaald. Die tweede Boas wudde Heinr. Kramer (Müllers Heinr.) ut Hollenerfan bestaalt. Aal wät mär Jield to dwon hiede (ju Kasse) urnomm Lucia Block (Bäke Luzie) ut Romelse.
Do Schriuarbeiden schull Kurt Löwe warnieme Dann schull där ok on Twägerrot - so as do olden Seelter dät tofane häwet hieden)

Ut älke Tärp schullen 4 Mon 1) wäld wede, do dän 1) (utsocht wäide) Boaß (Foorstand) too de Siede stounde on him bi sin Arbeid me hälpe schull.

Faar Utende schul dann Engelbert Wallschlag Zikke Schrör, Theo Lukassen, on Anton Tien in dänn Twälgerrot[.]

Faar Romelse Herm. Janssen, Gerd Block Heinrich Henken u Caspar Deeken.

Faar Schäddel - Wilh. Awick, Gerh. Steenken Theodor Griep oun Willi Janssen Olliges. As erstes moßte ok do Reegele (Satzung) utarbaidet weede. Därto wudde ut dänn Twälgerrot faar älke Tärp twain Mon wäld. (utsocht)
Faar Utende was dät Zikke Schrör on Anton Thien, Faar Romelse Caspar Deeken on Gerd Block, Faar Schäddel Wilh. Awick on Gerd Steenken.,

Aal do därwieren, wieren ju Meninge, dät dät so gjucht was, on dät där nödig wät unernumen wäide moßte. Där komen noch full Anrägungen on Faar- sleeke ute Versammlung.
Ok was ju Ansicht dät ju Seelter Tool nit allene fon dän Seelter Bund hälden on apfrisket wäide kudde. In do Husholgen on do Bäidne ap Memmes Schoot fon ihre Muur moßen do Bäidne dät Seelterske läre, on dät Därtoo ju Muur on grote Abgabe (Aufgabe) to fäll. Därtoo moßte ok versocht weede inne Schoule do Bäidne dät Seelterske bi to brangen.

Dann hiede man ok on Gründungsurkunde apstaald

Gründungsurkunde
Seelter Foulk
Wie twelig Seelterljiude ut Schäddel Romelse on Utende sünt dälig binonnder kemen. Us Foulk ut do trjo Tärpe här us sant, um to beräiden wo wie us Seelter Sproake on Bruk abgjucht holde konnen Wie sunt uren kemen us Seelter Foulk in on Seelter Bund binonder to brangen. Wie beroupe us, ap us olde Seelter Gejuchte, wier ätter twelig Moan foar Rägel on Gejucht to surgen hieden.
So wan wie ok dälig wier anfange, dät dät Seelter Foulk sik wir ap sik säwen bisinnt
Us Seelter Bund stant jeden epen, do to us kume wollen

So noom dann die Seelterbund sin Arbaid ap. Där was ful to dwoon, aber dät ronn ganz goud Die Twälgerroat kom stadig binonnder, där wudden Fersammlungen on Klöniwende ouw hälden um dann somär dät Seelterske wier härut to stallen on bikannt to makjen
Herm. Janssen on Gesine Siemer ut Romelse fängen mär dät Seelterske Schriuen on Herm Janßen makede dät seelterske Lesebouk, on Gesine fäng on to dichtjen.
H. Janssen makede in ju Fentjer Zeitung
- "Aproup an dät Seelter Foulk." -
Alle Seelter schullen mee makje on me hälpe us olde Seelterske Tool to erholden, on wier ganz seeltersk to makjen

In dät Jiehr 1951 wieren all Westfräisen ut ju Gägend fon Ljoueert (Leuwarden) bie us int Seelterlound leemen. So wißden dät hier ok noch fräisk baald wudde, on därum sochten jo Selskup. Die Boaß fon do Wäistfräisen was die Journalist Groustraa, on die Poter Hette- ma. Jo frauden sick, dät jo hier fräisk balle kudden, on dät jo hier Fräisen funden hieden do fon ganz tofane ane 't Water (Küste) bielongs ouner fon Belgien (Flandern Flamen) ur Hollound ganz bit to ju Weser wont häbe. Somär härden wie tohope on wieren märnonder fräiske Fründe (Verwante) Wie hieden us funden, on wie wüllen stromm tohope holde.

Jou hieden gau härutfunden, dät dät Fräiske bie us läip Gebräk leed. Die litje Striek font Seelterlound die ouner dän Inflout fon buten här, truch dät Tou- luke fon framdballende Ljiude ounere Joole kom oun dät ju fräiske Oart lag läip inne Kniepe kom, Jo wüllen us ur alle Kanten hälpe, ju seelterske Tool schul nit ounergunge

So komen grote Wietenskupper (Wissenschaftler) von ju Westfräiske Akedemie ut Ljouert, so as Prof. Dr. Brouwer, Prof. Dr Miedema, on nit to verjäten Pyt Kramer, die do aal urliuet här, on die sin ganze Liuend ur, oun noch bit dälig wai, sik faar dät Seelterske insätt.
Do Wietenskupper häbe dann märnonnder on seelterske Schriuwiese utarbeidet ju dann in Juli 1956, in ju Schoule fon Hollen, mär dän Seelterbund tohope fest laid wudden is.

Ätter düsse Schriuwiese här Pyt Kramer dann all in dät Jiehr 1961 sin erste seelterke Woudebouk härrut rat.
Där was dann onfangt wudden seeltersk to schriuen so kom dann dät Bouk - "Dät Oldenhus -" on "Ju Seelter kroune" - härut
Die Seelterbund hiede ful ume Hounde, on man schjoode neen Meute faar dät Seelterske wät to dwon Där wudde on seelterske Dönzkoppel, fon Hinsin Leni - ju in Elisabethfehn as Lehrerin was - ape Beene staald
Ju Fründskup (Freundschaft) mär do Westfräisen wude al mor unerhälden. Do Westfräisen komen ofters to Bisäik oun wie makeden Junbisäke. Wäb wie ok wiet fonnounder wohnden, so wieren wie dag Fräisen do tounonder härden on tounonder hielten
Kurt Löwe - die as Köster an ju Bätholster Schoule was - on die do Schriuarbeiden faar den Seelterbund makede (die gornt mol Seelter was) sätte sik goud faar dät Seelterske ien. Hie was fon Seelterske Toal begeistert.
Hie kreegt sogar faarnonnder dät ap dän 29 Juni 1953 (Peter on Paul) on Heimatiuwende in Grönheims Soal ouwholden wäde kudde. Dann foulgede an dän 13. März 1955 fon dän plattdeutsche Schriuer-Kring, on Wätseldai (Arbeitstagung) in 't Seeltyerlound. Jo träfden sik faarmiddäges in Rosenbom's Soal, oun ättermiddeegs was dann in Schäddel bi Grönheim on Seelter Iwende
Ok wudden domols all Ferbindege märe Re- gierungsschoulrat Kramer apnumen. Ine Schoule schulen do Bäidene Seeltersk Ballen läre.
So unnernom die Seelterbund ful, um ju olde Seelter Tool to erholden. Echte olde Seelter schjooden nän Arbeid oun Meute. Jo wüllen ju Seelter Tool too- gong holde. Dag dät ronn nit so as jo wüllen. Die grattste Deel fon dän Seelterbund wieren allere Seeltere. Junge Seelter oun faar allen junge Ehelljude wüllen mär dänn Seelterbund niks to dwon häbe. Dät kudde ok ja gornt urs, do wüllen ja nit mor seeltersk balle ihre Bäidne schulen Hochdeutsch balle. Man meende man moßte sik dät Neemoudsche anslute, dät olde Seelterske kudde man nit mor bruke, on wudde somär lichtfäidig ur Bout schmieten. Dät ging sogoor sofier - dät där Enige wieren do dann quieden - "Dät olde Seelterske - ju olde Buren[-] sproake wollen wie nit mor balle. -
Dät ronn dann därwai dät die Seelterbund nän junge Ljiude apnieme kude, do wüllen dät ja nit. Faar dän Seelterbund was dät on groten Ousleek, on dät kudde hie nit utholde, do olden Seelter storwen so bilitjen ow, on somär kudde die Seelterbund nit färre liuwje

Düssen Verloup mär groute Surgen verfulge moßen on do bit därwai mär grote Toigat bit därwai ju seelter Tool verdägent hieden moßen mär grouten Verträid nu beliuje, dät fon do aine Seelter düsse olde fräiske Tool in Stich lät un verrät wudde Jo wüllen mugelkst 'ful fon ju olde Seelter Tradition er-[hoolde.]

Uut Lesebouk foar Seelterlound 1. Foulge fon 13.2.1953
(Wäil schrieuwen fon Hermann Janssen)

Aproup an dät seelter Foulk

Di Seelterbuund wandt sick int näije jiehr 1953 an alle seelter: Dät jiehr 1952 häd us den Seelterbuund broaght un bollde alle seelter häbbe sick in de nohmenliste oun-dreege lät. Dät is 'n goud teeken von intresse. Wi häbbe 'n gouden ounfang un wolln alle kumende orbeiden mäd vergnöügen oun-packje.

Ju jiehrhundertweende 1900 häd seelter-lound full näijes brought. In Struckelje un Romelse wudden näije cerken baud. Ju lound-sträite trough ganz Seelterlound wudd utbaued un mäd Klinkersteene floord. Di kunstdunger wudd ienfiehrd mäd foahrtjughe appe äi un mäd waine appe loundsträite. Groote heede-fäildere wudden in kleewer un gärslound umewoandeld. Molkeräien wudden baud. Schwiene wudden maast. Deertrough keem jäild herien un do fahne kudden tou äcker- un gärslound maked wäide. As 1908 ju iersenbahn keem, do fäng dät eedgreewen oun un do wagonne mäd eed rullden alle deege herut. Mäd een woud, deer keem so toumoal 'n trahl un liuwend in ju bude. Framd foulk keem herien, do kudden use seelter sproake nit verstounde. Deer balden wi dann framd mäd.

Nu, füftigh jiehr leeter saagen wi ien, dät use seelter sproake nit moor ganz seel-tersk waas. Wi häbbe eenige hoch- un platt-dütske woude in use uumgon[g]sproake ap-nuhmen un saagen ien, dät it so nit färre gonge dorste, wenn wi uns seeltersk nogh hoolde wülln. 1951 keemen fräislounder ut ju gegend von Ljouweert, Dokkum, Drachten un umgegend in Romelse ap bisäik mäd 'n autobuss. 1952 keemen jo nogh wir un wi sunt uk mäd 'n autobuss ap'n junbisäik waije wesen. Den 31. juni häbbe wi dan den seelterbuund in't liuwen ruupen un häbbe do reegeln festlaid. Ju gjuchte urseeke was de seelter sproake tou rädjen, tou hoolden un wier ganz seeltersk tou makjen.

Bitt 1900 waas it nit nödig seeltersk tou skriuwen, will wi alleenig under us wieren. Man nu, füftigh jiehr leeter, mauden wi seeltersk skriuwe um ju sproake tou hoolden. Deerum roupe wi von de Seelterbuund alle seelter, man erst gjucht alle oolde ljude, do ju seelter sprake nogh echt kanne, ap, tou meearbeid. Dann twäidens dät seelter jungfoulk, sick mäd ju seelter sproake un ju skriuwise tou bifatjen. Trädens an alle koastere, sick ju seelter sproake ountounieh-men un do bäidene dät seelter ballen nit tou verbjooden ap 'n schoulplatz. Fjodens an alle memmen.

Di echt seeltersk ballen lehre schäll, mout it von ju muur appe schoot häbe. Deerum is it nödig, dät do memmen mäd do bäidene appe schoot seeltersk balle. Di deer äter amerika utwoandert, mout engelsk lehre un di in seelterlound ienwanderje woll, mout seelters balle, un urs blifft hi 'n framdn in seelterlound.

Uut n Bräif fon Hermann Janssen, 5.5. 1966.

“Us Seelter Buund is ap n Huund. Awick/ Scharrel & E. Wallschlag/Utende, do sunt dood. Junge Ljude moakje noch nit mee; ljauer Foutbal spielje un Eurovision bikiekje, as ut do oolde Tieden schriue. Us Heinrich Kramer is uur 80 un meldet sik ou fon alle Amtere. Ik bän uk 77 Jier un kon neen Ferflichtungen moor oungunge.”

Man n Aantje fääre: “Ju Idee mäd n litje Saitenge mai ik wäil liede”. {Un so sunt wie dan mäd “Seelter Trjoue” (1966-1972) ounfangd.}