Frucht-Ounbau

Dät Ounbauen fon Fruchte, as Aapele, Peeren, Bäien, Nuuten, Säärsen un aal sowät heert tou de Buuräi.

Frucht-Ounbau rakt al sänt fuul duusend Jiere. Sänt sowät säksduusend Jiere kuude sik apgruund fon dät beetere Klima die wüülde Aapel Malus sylvestris in Middel-Europa uutspreede, hie wuude uk al fon do Ljuude nutsed, uk wan hie fuul litjer waas as do maaste Aapel-Soarten fon däälich, do wäil fon uurs n wüülden Aapel, Malus sieversii, oustomje. In Middel-Asien is näämelk die Frucht-Ounbau fuul aller as bie uus: Al foar tweelichduusend Jiere roate dät deer Foarmen fon Malus sieversii mäd ne Truchmäite fon säks Zentimetere, wieruut sik wäil die Kultuuraapel (Malus domestica) äntwikkelt häd, die sik uurloang, touhoope mäd uur Oarde as ju Wienranke uur Griechenlound un dät Roomske Riek uutbreede kuude.

In't Roomske Riek wuude woarskienelk uk ju Technik fon dät Ääntjen ärfuunen. Hiede man in't foaren do Fruchtboome truch Säid moord - wierbie die litje Boom genetisk n bitje uurs waas un nit aaltiede goude Fruchte hiede - so hiede me fon düsse Ärfiendenge oun ju Muugelkhaid, n Boom mäd besunners goude Fruchte sunner älke genetiske Ferannerenge tou moorjen (also tou kloonjen). So hääbe wie däälich Aapelboome, do gans gnau genetisk gliek sunt as Aapelboome fon jusälge Soarte foar hunnerte fon Jiere, wült do Roomske Ljuude dät Ääntjen (uurigens uk eenige Soarten) ätter Germanien wai meebroacht hääbe. Koarl die Groote (uum 800 ä.Kr.) häd dan Witte skrieuwen, do dän Frucht- un Wien-Ounbau unnerstutseden: Ne Boomskoule foar Fruchtboome wuude iengjucht, ju sowäil dän Aaden as uk junge Boome an Säntroalen lääwerje moaste. Uum 820 rakt dät uk fuul Frucht-Ounbau in Nouddüütsklound. In do foulgjende Jierhunnerte hääbe sik fuul Oobrighaide uum dän Frucht-Ounbau suurged. In dät achtienste Jierhunnert annerde sik dät n bitje un uk Ljuude, do nit uut dän Oadel kuume, ferfoateden Wierke, do dät algemeene Foulk in n Fruchtboom-Ounbau unnergjuchteden. 1860 wuude die Düütske Pomologen-Fereen gruunded. Dät is ju Tied, as in Düütsklound moor as twoduusend Aapel-Soarten bekoand un beskrieuwen wieren.

Eende fon't njuugentienste Jierhunnert koom et ap, dät me mäd Fruchtboom-Ounbau fuul Jäild moakje wüül, wilst hie in't foaren moor foar dän oaine Bruuk toacht waas. Do Pomologen reeke Liesten hääruut, wäkke Soarten foarleeken wäide skällen un wäkke läip sunt un fernäild wäide skällen. Dät waas wäil die Ounfang fonne Fernäilenge fon ju Biodiversität (biologiske Fuulfoold) bie Fruchtboomsoarten. 1896 laide Otto Schmitz-Hübsch do eerste Aapel- un Peerenplontengen mäd litje Läichstomboome an, do hie besunners ticht plontje kuude. Uum dän Weerstound fon do Fruchtbuuren un do bee Waareldkriege kuude sik düsse Boomfoarm oaber noch nit truchsätte. 1919 wuude die Pomologen-Fereen aplöösed un die düütske Frucht-Ounbau-Fereen (Deutscher Obstbau-Verein) gruunded. Ounfang fon do 1930er Jiere häd Otto Schmitz-Hübsch ne näie Boomfoarm tuchted, ju ap Düütsk "Schlanker Spindelbusch" naamd wäd. Dät is uk ne litje Foarm, ju t.B. deertou benutsed wäd, uum do Boome bolde as Wien-Ranken, ticht touhoope plonted, an n Träid tou luuken. Uk düsse Foarm kuude sik noch nit fluks truchsätte, do bee näi tuchtede Foarmen fon Otto Schmitz-Hübsch wieren eerste in dät twäide Haaldeel fon't twintichste Jierhunnert oafter tou sjoon.

Ju oolde Fruchtboom-Mäid mäd Hoochstom-Boome waas natüürelk naier an ju Natuur: As uk die Uurwoold, die fon Natuur uut in Middel-Europa tou fienden waas, roate uk ju Fruchtboom-Mäid Boome, wier t.B. Fuugele broude kuudene, wier, wan do Boome oold wieren, Ruste un uur Insekten in dät doode Holt lieuwje kuudene, wät Fodder foar Spächte roate. Foarallen holle oolde Boome, wier sik Gnauedierte, Fuugele un Fläddermuuse ferstopje kuuden, sunt n natüürelken Lieuwendsruum, die sik uk noch in ju Kultuurloundskup "Fruchtboommäid" ärheelden häd: Man uum 1950 roate dät Beloonengen foar dät roodjen fon Fruchtboome, deeruum dät ju Politik dän intensiven, nit besunners natuurfjuuntelken Ounbau fon do litje Boomfoarme wüül, die Otto Schmitz-Hübsch tuchted häd. Uut sukke Plontengen, oafter uk importierd uut uur Waarelddeele, koom fon düsse Tied oun n grooten Deel fon n Frucht-Aaden.

N uur Problem waas ju Fernäilenge fon ju Fuulfoold: Aal do oolde, regionoale Frucht-Soarten wieren nit bloot n Kultuurgoud, do staalden uk seeker, dät dät neen groote Sjukten roate, deeruum dät älke Soarte sowäil Resistenzen häd, as uk fon moonige Kroankhaide befaalen wäide kon. Wan ap een Fruchtboommäid fuul ferskeedene Soarten stounde, wäide do nit aal fon jusälge Kroankhaid befaalen un dät rakt aaltiede resistente Boome. Wan me ne Monokultuur häd, kon dät weese, dät fluks aal do Boome an een Kroankhaid stierwe. Nu wuuden in düsse Tied bloot min Soarten ap do Liesten sät, do der foarleeken wäide skuulen. Dät fierde deertou, dät fuul regionoale Soarten bienaist af sogoar gans uutstuurwen sunt. 1991 wuude die Pomologen-Fereen wier näi gruunded, man mäd n näien Sweerpunkt: Ju Ärhooldenge fon ju Soarten-Fuulfoold un fon dän oolden Hoochstom-Fruchtounbau.