Leksema

Leksema është njësi e kuptimit leksikor që qëndron në themel të një grupi fjalësh që lidhen përmes fleksionit. Është një njësi themelore abstrakte e kuptimit, një njësi e analizës morfologjike në gjuhësi që përafërsisht korrespondon me një grup formash të marra nga një fjalë e vetme, e cila është zakonisht një rrënjë. Për shembull, në shqip, dal, del, dilni dhe dola janë forma të së njëjtës leksemë, të cilat mund të përfaqësohen me trajtën dal.

Një formë, lema (ose forma e citimit), zgjidhet me marrëveshje si forma kanonike e një lekseme. Lema është forma e përdorur në fjalorë si kokë e fjalës. Format e tjera të një lekseme shpesh renditen më vonë në hyrje nëse janë të rralla ose të lakuara në mënyrë të parregullt.

Nocioni i leksemës është qendror për morfologjinë,^[1] bazë për përcaktimin e koncepteve të tjera në atë fushë. Për shembull, ndryshimi midis fleksionit dhe ndajshtesimit mund të thuhet në terma të leksemave:

• Rregullat e fleksionit lidhin një leksemë me format e saj.
• Rregullat e ndajshtesimit lidhin një leksemë me një leksemë tjetër.

Një leksemë i përket një kategorie të caktuar sintaksore, ka një kuptim të caktuar (vlerë semantike) dhe, në gjuhët flektive, ka një paradigmë përkatëse të eptimit. Kjo do të thotë se një leksemë në shumë gjuhë do të ketë shumë forma të ndryshme. Përdorimi i trajtave të një lekseme rregullohet nga rregullat e gramatikës.

Në shumë teori formale të gjuhës, leksemat kanë korniza nënkategorizimi për të llogaritur numrin dhe llojet e plotësimeve. Ato ndodhin brenda fjalive dhe strukturave të tjera sintaksore.

Leksemat e një gjuhe shpesh përbëhen nga njësi më të vogla me kuptim individual të quajtur morfema, sipas morfemës së rrënjës + morfemave ndajshtesore + prapashtesës (jo domosdoshmërisht në atë renditje), ku:

• Morfema rrënjore është njësia kryesore leksikore e një fjale, e cila bart aspektet më domethënëse të përmbajtjes semantike dhe nuk mund të reduktohet në përbërës më të vegjël.^[2]
• Morfemat ndajshtesore përmbajnë vetëm informacion ndajshtesor.^[3]
• Prapashtesat infleksionale ose mbaresat përbëhen nga të gjitha morfemat flektive dhe bart vetëm informacione eptimore.^[4]

Morfema e përbërë rrënjore + morfema ndajshtesore shpesh quhet stem.^[5] Stemi i zbërthimit + desinenca mund të përdoret më pas për të studiuar fleksionin.

• Mbaresa (gjuhësi)
• Fleksioni
• Lema
• Fjala leksikore kundrejt fjalës gramatikore
• Shënjuesi (gjuhësi)
• Morfema zero
• Rrënja (gjuhësi)
• Stemi

•  WikiFjalori: Leksema – shfletoni më shumë në fjalorin e lirë