Antička komedija

Naziv komedija (gr. κωμωδια, lat. comedia) je složenica za koju se pretpostavlja da je nastala od grčke reči komos (gr. κωμος) „vesela povorka“ i oide (gr. ωδη) pesma. Termin je označavao dramska dela vesele sadržine koja su se prikazivala za vreme Velikih ili Gradskih Dionisija u 5. veku pre n.e. U njihovoj strukturi hor je zauzimao značajno mesto. Koliko je poznato, u srodnoj dramskoj vrsti, koja se razvila oko 500. god. pre n.e. u književnosti zapadnih Grka na Siciliji (Epimarh), hor nije učestvovao. Ta su se dela označavala kao drame (δραματα). Vremenom, hor je izgubio svoju prvobitnu ulogu i u antičkoj komediji (4. i 3. vek pre n.e.) pa se termin komedija počeo primenjivati i na vesele drame bez obaveznog horskog dela (i na one koje su se razvile iz stare horske komedije iz Atine i na vesele nehorske drame nastale izvan Atike). U ovom značenju termin komedija ulazi u modernu književnu terminologiju.

Razlikuju se posebne faze u razvoju antičke komedije:

• (nehorska) sicilijanska komedija,
• stara (atička) komedija,
• srednja (atička) komedija,
• nova (atička) komedija,
• rimska komedija.

Stara antička komedija nastala je u isto vreme kad i antička tragedija na prelazu iz 6. u 5. vek pre n.e. Međutim, obavezni deo svečanosti posvećenih kultu Dionisa postaje pola veka posle tragedije. Počinje da se prikazuje na Velikim ili Gradskim Dionisijama tek od 442. god. pre n.e. Broj glumaca bio je ograničen na tri. Hor, podeljen na dva poluhora, imao je 24 člana koji su bili različito kostimirani (kod Aristofana u ptice, žabe, zolje).

Aristotel je izneo pretpostavku da je stara komedija nastala iz faličkih, ritualnih, pesama koje su se pevale u povorkama u kojima je nošen falus kao simbol plodnosti. Te su pesme odlikovali opsceni izrazi i lično ruganje.

Postoje dve teorije koje pokušavaju da objasne nastanak stare antičke komedije: kompozitna i unitarna.

Prema zagovornicima kompozitne teorije stara atička komedija je nastala stapanjem elemenata različitog porekla. Horski središnji deo sa parabazom i agonom mogao se razviti iz komosa, vesele povorke koje su bile sastavni deo običaja vegetativnih kultova. Učesnici tih povorki nosili su maske raznih životinja, pevali pesme, rugali se, nadmetali u pogrdama. Svečanost se završavala slavljem i veseljem. Otud i eksodos u komediji dobija neki vid bučnog veselja. Epizodne glumačke scene razvile su se po ugledu na dorske farse i Epimarhovu sicilijansku komediju.

Unitaristi dovode u pitanje uticaj dorskih farsa i sicilijanske komedije. Smatraju da se antička komedija spontano razvila iz atičkih zametaka. Folklorno-ritualna predistorija uslovila je stalno prisustvo hora u staroj komediji, pojavu komičkog agona, paraboze i eksodosa u vidu starog komosa. Komos, vesela i raspusna povorka, prilikom praznika (posebno svečanosti posvećenih kultu Dionisa) obilazi naselja pevajući, rugajući se i zbijajući šale. Tom prilikom poimenično ismevaju sugrađane, upućuju invektive. A lična invektiva, posebno upućena istaknutim savremenicima političarima, filozofima, pesnicima, muzičarima, tipična je odlika stare antičke komedije. Upravo lična invektiva doprinela je da predmet antičkih komedija bude aktualna problematika atinskog društvenog života. Politički i društveni život pružiće građu pesniku za stvaranje komičnog zapleta i izgradnju komičnog agona. Takav razvoj antičke komedije mogla je da obezbedi jedino sloboda govora ostvarena u demokratskoj Atini.

Ograničavanje slobode govora značilo je i kraj stare atičke komedije što se poklapa sa opadanjem moći atinskog polisa i konačnim porazom u peloponeskom ratu.

Stara atička komedija bavi se aktualnom stvarnošću. Ona u punoj meri odslikava savremeni život Atinjana. Predmet njenog interesovanja su javni običaji, dnevna politika i celokupna prosveta (vaspitanje, filozofija, poezija, muzika). Kratin je prvi među pesnicima politiku učinio predmetom komedije.

Predstavnici stare atičke komedije su Aristofan, Kratin, Eupolid. Sačuvano je samo 11 komedija Aristofana dok od ostalih pisaca imamo samo fragmente.

Društvene promene u Atini (opadanje političke moći, potpadanje pod uticaj makedonske države) uslovile su i promene stare atičke komedije i razvoj nove, odnosno srednje atičke komedije (termin koji se verovatno javio u helenističkom dobu). Srednja komedija je termin koji se javio posle Aristotela. Ovim se terminom obuhvataju komedije nastale u periodu između 400 – 430. god. pre n.e. Najistaknutiji pisci srednje komedije bili su Aleksid, Anaksandrid, Antifan, Eubul i Timokle. Od dela pisaca srednje komedije sačuvani su naslovi i fragmenti. Sačuvane su jedino dve komedije Aristofana Žene u narodnoj skupštini i Plutos koje hronološki pripadaju srednjoj komediji.

U srednjoj atičkoj komediji politika zauzima sve manje mesta, hor gubi svoju ulogu koju je imao u staroj komediji i više ne učestvuje neposredno u radnji, horske pesme postaju samostalni umeci, agon (αγων) je pretvoren u glumačku scenu, parabaze nema. Društvene i privatne teme postepeno su potiskivale političke. Razvoj komedije se kretao prema stvaranju komedije sa jedinstvenom i zaokruženom dramskom radnjom. U njoj se javljaju motivi karakteristični za helenističku novu komediju: ljubav, zamena lica, prepoznavanje.

Nova komedija nastaje postepeno iz srednje komedije. Ne može se sa sigurnošću povući hronološka granica između ove dve vrste. Počeci nove komedije stavljaju se u vreme oko 320. god. pre n.e. Najistaknutiji predstavnici nove komedije su Atinjanin Menandar (342 – 291.g. pne.) Difil iz Sinope i Filemon. Na žalost, od dela ovih pisaca sačuvane su samo dve komedije i to obe Menandrove: Namćor (u celini) i Izabrani sud (tri četvrtine dela). Od ostalih dela Menandra i drugih pisaca sačuvani su samo fragmenti.

U novoj komediji nema političke satire, invektiva, aktualno-istorijske i lokalne tematike stare komedije. Nova komedija je spajala elemente komedije karaktera i komedije intrige. Prikazivala je tipične likove i scene iz svakodnevice srednjeg građanskog sloja. Delimično je podsećala na noviju evropsku građansku dramu.

Komedija dospeva u Rim iz grčke književnosti oko 240. g. pne. (zajedno sa tragedijom). Rimska komedija je nastala kao slobodan prevod srednje i nove komedije prikazujući Grke u njihovoj sredini i odeći. Zbog toga dobija naziv palijata. Glavni predstavnici Plaut i Terencije.

Kompozicija stare antičke komedije poznata nam je na osnovu devet tekstova čiji je autor Aristofan (dve komedije, od ukupno jedanaest sačuvanih, Žene u narodnoj skupštini i Plutos hronološki pripadaju srednjoj komediji). Predstava je počinjala prologom, kojim se publika obaveštava o temi komada. Zatim sledi parodos. Parodos prerasta u agon (αγων), nadmetanje rečima, koji čini rasprava dvojice glumaca, koji zastupaju oprečne stavove i mišljenja, uz učešće hora. Agon ima složenu strukturu. Posle uvodne pesme, korifej, horovođa, podstiče jednog od glumaca da govori. Prvi glumac iznosi svoje argumente pri čemu ga mogu prekidati njegov protivnik, drugi govornik, ili neki od komičnih tipova. U govoru diskutanta uočavaju se vrhunac izlaganja i završni deo govora. Zatim sledi odgovor protivnika koji ponavlja celu shemu izlaganja protivnika. Na kraju hor donosi sud o diskusiji. Za epirematskim agonom dolazi parabaza, posebni izdvojeni središnji deo komedije. Glumci napuštaju scenu, hor skida maske i istupa (gr. παραβασις – istupanje, izlaženje napred) obraćajući se publici i razbijajući scensku iluziju. Parabaza se sastoji od dva glavna dela. Najpre se horovođa u ime pesnika obraća publici dok hor u ritmu marša prolazi pored publike. Drugi deo je pesma hora koja se sastoji iz 4 dela: oda, antoda, epirema, i antepirema. Mogla se javiti i sporedna parabaza. Često se parabaza tematski ne poklapa sa predmetom rasprave u agonu. Predmet izlaganja u parabazi su uslovi u kojim pesnik radi i političke prilike u Atini. Posle parabaze sledi niz epizodnih glumačkih scena bez učešća hora. Junak epizodnih scena, najčešće pobednik komičnog agona, susreće razne tipične likove iz svakodnevnog života. Završni deo komedije je eksodos koji ima oblik komosa. U vidu raspevane svečarske povorke hor izlazi sa scene a sa njim, obično, i glavni junak komedije.

• Komedija antička, Miron Flašar u Rečniku književnih termina, Beograd, Nolit, 1992, ISBN 86-19-01962-7
• Dr Miloš Đurić, Istorija helenske književnosti, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1988, ISBN 86-17-01560-8