Srpska pravoslavna crkva u SFR Jugoslaviji

Srpska pravoslavna crkva je u periodu SFRJ je bila odvojena od države i predstavljala je isključivo versku instituciju, bez političkog autoriteta.^[1] U ovom razdoblju SPC je najduže vodio patrijarh German od 1958. do 1990. godine.

Period od 1944. do 1990. godine karakteriše odnos crkve i komunističke države, čije se centralne koncepcije zasnivaju na sekularizaciji, ateizaciji i izmeštanju religije u sferu privatnog.^[2] Od kraja Drugog svetskog rata, pa sve do 1980-ih godina, Srpska pravoslavna crkva je bila na margini društvenih zbivanja. Javni istupi njenih zvaničnika bili su retki, a povod su im uglavnom bili verski praznici i obeležavanja značajnih godišnjica.^[3] Kasne osamdesete i početak devedesetih godina u Srbiji bi se sociološki mogli označiti kao period desekularizacije društva.^[4]

U razdoblju SFRJ se unutar SPC formirala nacionalistička skupina justinovaca koja se ograđivala od stavova patrijarha Germana.^[2] U godinama nakon Titove smrti grupa nacionalistički orijentisanih justinovaca i nikolajevaca je preuzela vodeće svešteničke funkcije u SPC.^[2] Nakon toga, Srpska pravoslavna crkva je pružila bitnu podršku Miloševićevom usponu na vlast i podržavala aktivnosti njegovog rukovodstva na ukidanju autonomije Vojvodine i Kosova.^[1]

Glavni članci: Religija u SFRJ i Državni ateizam

Nakon drugog svetskog rata Jugoslavija je postala republika i izvršena je dosledna sekularizacija društva. Jedna od najtipicnijih znacajki posleratnog razdoblja bila je antireligiozna kampanja.^[5] Crkva je iz početka smatrana protivnikom novog poretka, pa ce činilo sve da ce njezin uticaj na javni život isključi.^[6] Poticano je i osnivanje društava sveštenika da bi Komunistička partija Jugoslavije mogla utjecati na crkvu.^[5]

Arhijerejski Sinod je isprva stajao na stanovištu da je deklaracija AVNOJ-a od 29. novembra 1943. jednostran pravni akt, te prema tome oblik države ostaje kao i pre rata.^[6] Arhijerejski Sinod je smatrao da i nova državna vlast stoji prema Srpskoj pravoslavnoj Crkvi u istim obavezama, a naročito u materijalnom pogledu, kakve su prema starim zakonima, ali joj nova vlast stavlja do znanja da je ovo nova država i da ona prema crkvi nema nikakvih obaveza.^[6] Donošenjem novog Ustava Federativne Narodne Republike Jugoslavije, koji je stupio na snagu 31. januara 1946. godine, zvanično je usvojeno republikansko uređenje i Crkva je odvojena od Države.^[6] Pored uskraćivanja finansiranja, Crkvi su oduzeta i brojna imanja. Srpska pravoslavna crkva je iz prethodne privilegovane pozicije morala da uđe u položaj jedne od ravnopravnih vjerskih zajednica.^[7] Strani istoričari ocenjuju da je SPC u ovom periodu prošla "nešto bolje" od Katoličke crkve, sa kojom se osobito grubo postupalo zbog saradnje dela njenog klera s ustašama.^[5][8]

Nakon uvođenja republike, državni organi su tražili da ce pri bogosluženjima ne pominje ime Kralja.^[6] Poslije rata, dobar dio sveštenstva i episkopa SPC zauzeli su neprijateljski stav prema novoj Jugoslaviji. Naročito je bila izražena veza jednog dela pravoslavnog sveštenstva sa četničkom emigracijom.^[2] Po završetku rata, patrijarh Gavrilo Dožić i episkop Nikolaj Velimirović su se našli, zajedno sa Milanom Nedićem i drugima koji su bežali od komunista, u austrijskom gradiću Kitzbühel, gdje su bile smještene vlade čije su zemlje Nijemci okupirali. 8. maja 1945. Kitzbühel je zauzela američka 36. pešadijska divizija. Patrijarh Gavrilo se zbog nove vlasti ne vraća odmah u zemlju, nego tek nakon pregovora, 14. novembra 1946. godine. Episkop Velimirović, pak, odatle odlazi u Ameriku, te je u SFR Jugoslaviji smatran saradnikom fašista i izdajnikom.^[9]

Godine 1956. počeo se intenzivno provoditi program obnove pravoslavnih manastira, dijelom iz turističkih razloga a dijelom i zato što su izmedu višeg pravoslavnog sveštenstva i države uspostavljeni nešto nježniji odnosi.^[10] Po priznanju makedonske nacije, dolazi i do inicijative za organizovanje samostalne Makedonske pravoslavne crkve, što je SPC od početka odbacila. 1966. godine je smenjen Aleksandar Ranković, šef jugoslovenske službe državne bezbjednosti, koji je bio veoma oštar prema Albancima na Kosovu, što je za episkopat SPC predstavljalo povod za lamentiranje o “ugroženosti srpstva”.^[7] 15. aprila 1967. godine počinje da izlazi "Pravoslavlje", novine srpske patrijaršije, s blagoslovom patrijarha srpskog Germana. „Pravoslavlje“ se u ovom periodu više bavilo Svetim pismom, nego društvenim događajima. Tokom perioda SFRJ, ekumenizam je bio negovan u SPC.^[11] U periodu od 1974. pa nadalje održan je veći broj ekumenskih susreta sa katolicima i objavljeni su važni zbornici, između ostalih Isus Krist – jedini spasitelj svijeta, »Kršćanska sadašnjost«, Zagreb 1984.

Iako u periodu SFRJ Srpska pravoslavna crkva nije javno politički delovala, ona je služila kao nosilac i katalizator srpskog nacionalizma.^[2] SPC manifestuje konzervativan stav prema nacionalnom identitetu pojedinih naroda. Crnogorci se tretiraju kao Srbi, a naročito rigidno stanovište ispoljava se prema Makedoncima koji se nazivaju “etničkom grupom.”^[7] Pod njenim okriljem su nastavljeni da se razvijaju određeni aspekti ideologije svetosavskog nacionalizma, posebno njen anti-ekumenski karakter, u čemu su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.^[12][13] Među najznačajnije Justinove učenike se ubrajaju: Artemije Radosavljević, Atanasije Jevtić, Amfilohije Radović i Irinej Bulović. Vrh Srpske pravoslavne crkve je sa negodavanjem gledao na aktivnosti nekih pojedinaca iz svojih krugova, posebno tzv. justinovaca.^[3]

Povodom smrti Josipa Broza Tita na naslovnoj strani crkvenih novina Pravoslavlje je objavljen tekst:

Građane je bolno pogodila vest o smrti čoveka koji je vodio našu otadžbinu i ljude kroz sve bure i oluje tokom četiri decenije, i koji je ušao u istoriju kao beskompromisni borac za bratstvo i jedinstvo... Pravoslavni Jugoslavije se opraštaju od Josipa Broza izražavajući mu blagoslov i zahvalnost što su živeli u slobodi.^[14]

Od početka osamdesetih, ili tačnije od smrti Josipa Braza, justinovci su krenuli u veoma žestoku borbu za osvajanje javnog i medijskog prostora. Već 1982. grupa sveštenika sa Uba je optužila crkvu da je režimska i tražila da izađe iz pasivizacije, na šta im je patrijarh German jasno odgovorio:

Srpska pravoslavna crkva se u socijalističkoj Jugoslaviji drži reda i poretka.^[1]

– patrijarh German

Međutim, ovakvi zahtevi su unutar crkvenih struktura postajali sve učestaliji. Aprila 1982. godine 21 sveštenik, među kojima i tri ugledna justinovca, Atanasije Jeftić, Irinej Bulović i Amfilohije Radović, uputili su „Apel“ najvišim državnim organima SPC, Srbije i Federacije, u kome traže zaštitu "duhovnog i biološkog bića srpskog naroda na Kosovu i Metohiji", apostrofirajući da su Srbi na Kosovu žrtve genocida koji se nad njima sprovodi. Povod za apel bila su dešavanja na Kosovu. Ovaj Apel je predstavljao zajedničku akciju novodolazećih snaga Srpske pravoslavne crkve. Kod vlasti je mešanje crkve u politiku izazvalo bes, a ni vrh SPC nije bio ništa zadovoljniji.^[3] Ubrzo nakon toga je grupa episkopa SPC-a o kosovskom problemu govorila u američkom Kongresu i Stejt Departmentu tražeći američku intervenciju.^[1]

Naredne 1983. godine Atanasije Jeftić u crkvenom časopisu „Pravoslavlje“ objavljuje feljton „Od Kosova do Jadovna“ u kojem akcentuje stradanja srpskog naroda u raznim vremenima, i raznim delovima Jugoslavije. Jeftić je bio na čelu konzervativne opozicije unutar SPC-a koja je zagovarala odlučnu ulogu crkve u rešavanju „srpskog nacionalnog pitanja“.^[1] Upućivanje peticija i nastupi u crkvenim medijima su u to vreme bile nove pojave unutar jugoslavenskog društva.^[1]

Angažovani justinovci se povezuju sa srpskim akademicima u vreme Memoranduma SANU. Mitropolit Jovan Pavlović, jedan od glavnih protivnika justinovaca iz redova Crkve, govorio je protiv takvog političkog angažmana:

Bilo je vrlo impresivno da trojica mladih profesora Bogoslovskog fakulteta budu članovi Udruženja književnika Srbije. Ipak, smatrao sam da su naši mladi profesori, budući episkopi, napustili teološki program rada i upustili se u jeftinu dnevnopolitičku avanturu, kojoj su ton davali Dobrica Ćosić, Antonije Isaković, Matija Bećković...

– Mitropolit Jovan

Tomanić duhovito zapaža: "Ova koalicija bivših komunista i budućih episkopa nezadrživo je išla napred i za sobom vodila sve veći broj ljudi".^[3] Patrijarh German i sledbenici "blaže" struje su bili pritisnuti sa svih strana. Sredinom 1980-ih započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića u Šabačko-valjevskoj eparhiji, gdje je kao episkop služio Jovan Velimirović, njegov sinovac.^[15]

Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva u Jugoslovenskim ratovima

Uspon Miloševića u početku podržavaju mnogi iz Crkve, posebno nakon njegove posete Kosovu Polju 27. marta 1987. i podrške kosovkim Srbima rečima "Niko ne sme da vas bije!"^[3] Iste godine u „Glasu crkve“ sarajevski sveštenik Dragomir Ubiparipović objavljuje tekst o “Kulturnom i vjerskom genocidu nad Srbima Sarajeva”, koji se ogledao i u tome što su u nekim dnevnim listovima “odbijali objavljivanje smrtovnica ćirilicom”.^[1] S druge strane, crkvena štampa je u to vreme objavljivala napise o muslimanima kao “Muhamedovom đavoljem sjemenu”.^[1]

1987. godine Srpska pravoslavna crkva počinje pripreme za veliku proslavu 600 godina Kosovske bitke i odlučuje da mošti kneza Lazara iz Beograda prebaci u manastir Gračanicu. Kneževe mošti su prenošene preko godinu dana (od 28. jul 1988 do 9. septembra 1989^[16]) kroz zapadnu Srbiju, Bosnu, Šumadiju, i svugde su bile svečano dočekane od velikog broj ljudi. Tim povodom šabačko-valjevski episkop Jovan Velimirović izdaje poslanicu u kojoj promoviše “Nebesku Srbiju”, ogromno srpsko carstvo na nebesima.^[1]

Tokom Miloševićevog govora na Gazimestanu 1989, po prvi put su se zajedno vijorile crkvene zastave sa krstom i komunističke sa srpom i čekićem.^[17] Unutar crkve se sve otvorenije govori o podeli Jugoslavije, sa posebno surovim osvrtom na predstojeće milionsko raseljavanje stanovništva:

Srbi su narod Božji, a Jugoslavija ovakva kakva jeste, saglasno s apsolutnom pravdom Božjom, nudi se da bude podeljena. Ne prolivajmo krokodilske suze zbog toga sto će se tada, odjednom, tri miliona ljudi naći u situaciji – što ce biti prinuđeni – da se nastane negde drugde.^[11]

– Najava »crkveno-nacionalnog programa«, juna 1989.

1. decembra 1990. je na vanrednom zasjedanju Sabora SPC, posle mnogo nespešnih glasanja, umesto obolelog patrijarha Germana izabran novi patrijarh Pavle. Mitropolit dabrobosanski Vladislav, predsedavajući sabora, je nazdravio novom patrijarhu "da Srbi pođu pravim putem, putem svetosavskim."^[3] Od tada, crkva se sve više bavi politikom.

Tokom prvih višestranačkih izbora u Bosni, crkvena glasila intenziviraju retoriku o srpskim žrtvama genocida, iskopavanju kostiju žrtava i ponovnom sahranjivanju. Radovan Karadžić i Nikola Koljević silazak u jame koriste kao svojevrstan politički marketing, a na izbore izlaze uz blagoslov SPC.^[1] Srpska crkva je u politiku Bosne i Hercegovine ušla na velika vrata, vezujući crkvene i narodne interese za određenu političku opciju. Na političkim skupovima Srpske demokratske stranke su sveštenici sedeli u prvim redovima pored političara.^[1] U Sarajevu, crkvene manifestacije su služile za promociju stranačkih lidera SDS-a. Do toga je dolazilo na inicijativu same Crkve, o čemu najbolje svedoči izjava Radovana Karadžića:

Sveštenici su nas ponekad zbunjivali ukazanom pažnjom. Govorili su da nas je sami Bog poslao da spasimo srpski rod.^[1]

– Radovan Karadžić

• Religija u SFRJ
• Srpska pravoslavna crkva u Drugom svetskom ratu
• Srpska pravoslavna crkva u Jugoslovenskim ratovima
• Političko delovanje Srpske pravoslavne crkve