Evropa

Evropa ili Europa je jedan od sedam kontinenata koji je više kulturno i politički nego geografski izdvojen od Azije, što dovodi do različitih pogleda o granicama Evrope. Fizički i geološki, Evropa je potkontinent ili veliko poluostrvo koje čine zapadni deo Evroazije.

Granice Evrope određuju Atlantski okean na zapadu, Severni ledeni okean na severu, Sredozemno more na jugu i Kavkaz, Kumo-manička udolina i Crno more na jugoistoku. Istočne granice Evrope nisu jasno određene, ali se tradicionalno vrši podela duž planine i reke Ural i Kaspijskog jezera.^[1]

Evropa je na pretposlednjem mestu u pogledu površine, zauzimajući oko 10.390.000 km² ili 2% površine Zemlje. Što se tiče broja stanovnika, ona je na trećem mestu (Azija i Afrika su veće) sa populacijom od oko 710.000.000 stanovnika ili oko 11% svetskog stanovništva.

Evropa je ime žene u grčkoj mitologiji koju je oteo Zevs u liku bika.

Evropa se kao geografski pojam prvi put pominje u jednoj od hesiodovskih himni, i označava dio kontinentalnog grčkog teritorija. U kasnijim izvorima Evropa je i oznaka jednog od dva ili tri kontinenta, što su ih poznavali Grci, no najčešće nastupa kao ime za dijelove Grčke i današnjeg Balkana. Izvorno Evropa je bila dio Balkanskog poluotoka. Ime su u 4. vijeku počeli prisvajati apologeti kristijanizacije današnje Francuske, a zatim apologeti karolinškog carstva. Ime je tu izgubilo svoje izvorno grčko značenje i počelo je označavati sjeverozapadna područja današnje Evrope.^[2]

Rašireno je mišljenje da sama reč Evropa potiče od semitske reči ereb koja znači "zalazak Sunca" (poput reči zapad). U skladu s tim tumačenjem drevni narodi su kopno zapadno od Egejskog mora nazivali Evropa (tamo gdje zalazi sunce).

U evoluciji Zemlje postoje dva, vremenski gledano, velika geološka perioda. Prvi period, znatno duži, je period pre kambrijuma, koji se naziva proterozoik a ima još nekoliko naziva poznatih u geološkoj i paleontološkoj literaturi. To je period pre paleozoika (pre kambrijuma, prve periode paleozoika), dok bi se ostali nazivi, poput naziva azoik, mogli prevesti kao vreme "bez života" ili "pre života na Zemlji" i slično. Ovaj rani period za nastanak i formiranje današnjeg evroazijskog kontinenta, odnosno, njegovog dela koji danas nazivamo Evropom, nema velikog značaja. Ipak, ovo razdoblje je značajno za Zemlju kao planetu.

Mlađi period vremena razvitka Zemlje, tj. vreme razvitka (procvata) života na Zemlji su geološke ere paleozoik, mezozoik i kenozoik, odnosno eon fanerozoik. Razvoj evropskog kontinenta zajedno sa azijskim tj. razvoj Evroazije i njihovo formiranje može se pratiti u ovom drugom periodu razvitka Zemlje, od paleozoika do današnjeg vremena, holocena. Severna hemisfera, obuhvatajući i prostor današnje Evrope, početkom peleozoika nalazila se pretežno ispod nivoa mora.

Pretpostavlja se da su tokom kambrijuma na severnoj hemisferi postojale tri mikrokontinentalne celine ili platforme, a jedna od njih Baltička, je pripadala Evropi. Smatra se da je već u kambrijumu na prostoru između Španije i jugoistočne Azije, postojala geosinklinala (po teoriji geosinklinala) Tetis (kambrijski sedimenti nađeni su u Španiji, Portugalu, južnoj Francuskoj ). Pored Tetisa postojala je i Grampijensko-skandinavska geosinklinala. Tokom ordovicijuma veći deo Evrope je i dalje pod vo­dom. Glavno kopno je Baltički štit (obuhvata predele: Finske, severne Švedske i Norvešku). Od vodenih površina to su geosinklinalna područja kao u kambrijumu, s tim što se jasnije formira još jedna, Srednjoevropska (hercinska) geosinklinala. U siluru raspored kopna i mora nije se bitnije promenio, te većih razlika u odnosu na prethodni period u rasporedu kopna i mora na teriroriji Evrope nije bilo. Krajem silura dolazi do prvih snažnijih orogenih pokreta - kaledonska orogeneza. Raspored kopna i mora početkom devona bitno se razlikuje u odnosu na prethodni period. Kopno se uvećalo delovanjem kaledonskog ubiranja. U karbonskom periodu odigrali su se značajni pokreti, koji su otpočeli u ovom periodu, a nastavili se i u permu, a poznati su pod imenom hercinska orogeneza.

Mezozoik je u geološkoj literaturi poznat kao, tektonski, relativno miran period, pa je tako bilo i na prostorima današnje Evrope. U trijasu na mestu nekadašnje Hercinske geosinklinale, bili su izdignuti venci Hercinida, a okolo je bilo plitko epikontinentalno more koje je plavilo oblasti Nemačke (Hanover, Tiringija, Franačka i Švapska oblast), potom na za zapadu oblast Francuske, Belgiju, Holan­diju, Veliku Britaniju, a to more dopiralo je i do Pirinejskog poluostrva. Period jure pripada vremenu relativnog mirovanja. U kredi se na prostoru Evrope izdvajaju dva kopna. Pored već postojećeg Severnoatlantskog pojavljuje se u većem rasprostranjenju i Srednjoevropsko kopno. Ovom drugom kopnu pripadali su: Švarcvald, Vogezi, Ardeni, Tirinška i Češka masa, Sudeti i Podolski masiv. Tokom krede javlja se nova alpska orogeneza, sa svojom austrijskom fazom.

Kenozoik je prepoznatljiv po tome što dolazi do niza velikih promena, naročito u oblasti Mediteranske geosinklinale. Kopnene mase na Zemlji se postepeno približavaju današnjem stanju, drugim rečima kontinenti (pa i Evropa) i okeani postepeno sve više dobijaju današnje konture.

Za vreme paleocena u Evropi su postojala dva vodena basena: Severno more, koje je obuhvatalo južne delove Engleske, zatim se širilo preko Francuske, Belgije i Nemačke. U južnoj Evropi nalazio se Tetis koji je bio sveden na usku zonu na Jadransku geosinklinalu i Provansanski zaliv.

Tokom eocena dogodila se transgresija kojom se proširio Tetis koji je tada je pokrivao velike delove Alpa, deo srednje Evrope, kao i oblast Balkanskog poluostrva.

Tokom oligocena postoje tri sedimentacione oblasti (baseni): Severno more koje se proširilo u svom prostiranju na Ne­mačku, Poljsku, srednju Rusiju, Kavkaz i produžavalo se do Kaspijskog mora, druga oblast je Atlantski okean koji na evropsko kopno prodire u vidu zaliva i treća oblast je Tetis koji je bio sveden skoro na površinu današnjeg Sredozemnog mora. Slika rasporeda kopna i mora u Evropi početkom miocena znatno se izmenila. Severno more se povuklo skoro u današnje granice. Atlantik je zalazio u Francusku u vidu dva zaliva: uz doline Loare i Garone. Isti okean je imao vezu sa Tetisom na prostoru Evrope preko Gvadalkivirskog moreuza, a nešto južnije u predelu današnje Afrike bila je i druga veza sa Tetisom preko Marokanskog moreuza. Tetis se proširio sve od Atlantika do Indomalajskoj predela u jugistočnoj Aziji. Istovremeno se formirao i Paratetis, koji je od Tetisa bio odvojen izdignutim Alpima, Dinaridima i Balkanom. Paratetis se sastojao od niza basena npr. Panonski basen, Dakijsko-crnomorski i Kaspijski basen. Postojala je veza između Paratetisa i Tetisa, preko dva moreuza. Prvi je išao pravcem: Ronski basen - Švajcarska- južna Bavarska - Bečki basen, a drugi moreuz pravcem, nazvan Transegejski: Ulcinj - Albanija - predeo starog kopna Egeida - Crno more.

Tokom pliocena Paratetis se raspada na niz odvojenih jezera i basena među kojima se ističu: Panonski, Dakijski, Crnomorski i Kaspijski sliv, a pred kraj pliocena od Paratetisa ostaje samo Crno, Azovsko i Kaspijsko more.

U pleistocenu, u početnom periodu, konture Evrope bile su dosta slične današnjim mada je u pojedinostima bilo krupnih razlika. Evropski kontinent bio je nešto veći, a današnja Britanska ostrva bila su spojena sa kontinentalnim delom Evrope. Umesto Egejskog mora postojalo je kopno Egeida. Korzika, Sardinija i Elba činili su jedinstveno Tirensko kopno. Krajem pleistocena, posle Virma III, Evropa ulazi u holocen i poprima izgled koji i danas ima.

Moglo bi se reći da je Evropa poluostrvo koje se sastoji od više manjih poluostrva. Pretežno je nizijska, ali ima planinske lance u unutrašnjosti, na severu i na jugu. Glavni planinski lanac su Alpi, a najviši vrh je Elbrus u Rusiji (5.630 m). Velike reke u središnjem delu su važni plovni putevi.

Evropa uglavnom ima umerenu klimu i ravnomerno raspoređena četiri godišnja doba. Tri glavne klime su sredozemna na jugu, okeanska na zapadu i severu, i kontinentalna u središnjem i istočnom delu. Osim toga, zapadni i severni deo kontinenta greje Golfska struja.

Dugo se raspravlja o preciznom mestu granica Evrope. Evropa, u stvari, nije pravi "kontinent", već predstavlja deo Evroazije, pa zato nije lako označiti gde tačno prestaje Evropa a gde počinje Azija. S druge strane, granice Evrope često su diktirane granicama kultura, hbbbbekonomije, i politike, usled čega danas postoji nekoliko "Evropa" koje, ujedno, označavaju različite stvari.

Smatra se da je planinski venac Ural zajedno sa rekom Ural, prirodna, istočna granica Evrope. Ostale granice Evrope čine: na severu - Severno more, na jugu - Mediteransko more, a na zapadu - Atlantski okean. Jugoistočnu granicu Evrope čine planine između Kaspijskog i Sredozemnog mora.

Evropa se tradicionalno deli na pet geografsko-kulturnih područja:

• Balkan
• Istočna Evropa
• Skandinavija
• Srednja Evropa
• Zapadna Evropa

Od svih kontinenata Evropa je najrazuđeniji kontinent. Ona sama je jedno veliko poluostrvo. Posmatramo li nju kao kontinent onda na tom poluostrvu (kontinentu), na poluostrva i ostrva otpada 28% njene celokupne površine. Posmatrano iz drugog ugla oko 62% evropskog prostora nalazi se blizu mora, a samo za 38% toga prostora moglo bi se konstatovati da je udaljeno od mora.

Na razuđenost Evrope velikog uticaja ima raščlanjenost njenog reljefa. Vertikalna raščlanjenost reljefa Evrope nije toliko izra­zita u odnosu na druge kontinente koliko je to horizontalna raš­članjenost.

Obale Evrope duge su 41.000 km (po nekim autorima 38.000 km, ali smatramo tačnijim prvu cifru). Sa tom dužinom obale Evropa je najrazuđeniji kontinent (na 1.000 km² površine Evrope dolazi 4,1 km obale). Uporedi li se to sa drugim kontinentima taj koeficijent je najveći (kod Sev. Amerike je 3,1 km, Južne Amerike 1,6 km, Azije 1,7 km i Afrike 1,1 km obale na 1.000 km²). Pojedini delovi obala Evrope (po proračunu nemačkog geografa O. Henčela) po razuđenosti su daleko veći: norveška obala 20, dalmatinska obala 10, grčka obala 6 španska obala 5). Karta izotela (krive zatvorene linije koje pokazuje jednaku udaljenost od obalne crte) pokazuje da u Zapadnoj i Srednjoj Evropi nijedna tačka u unutrašnjosti kontinenta nije udaljena više od 500 km, dok je u Istočnoj Evropi ova udaljenost 1.200 km.

U Evropi se mogu izdvojiti najmanje tri fasade veza­ne za morske i okeanske površine i obale: Atlantska, Arktička i Mediteranska fasada.

Atlantska fasada nalazi se u zapadnoj Evropi. Na severozapadu Atlantik zapljuskuje obale Norveške. Delovi Atlantskog okeana su Severno more i Baltičko more. Severno bi se moglo nazvati i ivičnim, a Baltičko unutrašnjim morem. Do Baltičkog mora se stiže kroz tri prolaza (moreuza): Skagerak, Kategat i Sund. Baltičko more se račva u tri zaliva: Botnički zaliv (Švedska-Finska), Finski zaliv (Finska-Rusija) i Riški zaliv (Estonija-Letonija). Pored pomenutih država na Baltičko more izlaze još Poljska, Nemačka i Danska.

Uticajem pleistocene glacijacije (lednika) i mora nastali su u severnom delu Atlantske fasade razni oblici, u reljefu, vezani za morsku obalu npr. fjordovi (ponekad dugi, u Norveškoj, blizu 180 km). Nešto južnije na obalama Atlantske fasade javljaju se rijasi, u obliku estuara: Labe, Vezera, Rajne, Masa, Šelde, Sene, Loare, Žiron­de, Dura i Taja (Težo). Abrazioni rad morske vode je intenzivan jer je plimski talas izuzetno visok: Sen Mišela 15 m, Kardif 12 m, Bolonja 8 m, London 6 m...

Arktička fasada (francuska obala nedaleko od Avra) nalazi se u severnoj Evropi, mada su Barencovo i Belo more pre ogranci Atlantskog nego Severnog ledenog okeana, zahvaljujući blagotvornom uticaju Golfske struje. U kontinualnom smislu ova mora jesu ogranci Severnog ledenog okeana, ali po svim drugim osobinama oni to nisu, kao što je to npr. susedno Karsko more.

Severna Evropa u regionalnom smislu malo zalazi u polarne, arktičke, regije (izuzev Poluotoka Kola). Ovde je od velikog značaja položaj Nove Zemlje, koja je preko ostrva Vajgača, produžetak Urala. Nova Zemlja je duga 820 km i pruža se skoro meridijanski. Ona "smeta" morskoj struji koja polazi od Beringova prolaza Azije i kreće se prema zapadu. Kao barijera i zid, svojim položajem, našla se tu Nova Zemlja koja štiti Barencovo i Belo more. Ona zatvara prolaz ledenim santama, koje sa istoka putuju prema zapadu, prema Grenlandu. Usled toga, u Karskom moru gomilaju se najveće sante leda na Arktiku (ovo more je izgleda najhladnije more na severnoj hemisferi, a moguće i na Zemlji). Kada ne bi postojala na ovom mestu Nova Zemlja, ledene bi sante iz današnjeg Karskog mora prodirale prema zapadu i plovile slobodno prema severnim obalama Norveške. Ni Murmansk (često uziman za primer) ni Narvik, ni Hamerfest ni Lofotska ostrva, ne bi osetili blagotvorni uticaj Golfske struje. Ova bi evropska fasada bila prva polarna (arktička) oblast.

Mediteranska fasada je treće pročelje Evrope. To je Mediteran, to je more u sred kopna, to je Sredozemlje. Ovo more je nastalo u sinklinali Tetis. Tetis je kolevka svih mlađih venčanih planina Evrope. Tu se, od četiri veća poluostrva Evrope, nalaze tri: Pirinejsko (Iberijsko), Apeninsko i Balkansko poluostrvo. Ona približuju Evropu Africi odnosno Aziji. Ova poluostrva podelila su Sredozemno more, na zapadni i istočni deo (uzročnici podele su Apeninsko poluostrvo i ostrvo Sicilija), potom na niz manjih mora, kao što su: Ligursko more (zaliv), Tirensko, Jonsko, Jadransko, Egejsko, Levantsko, Mramorno, Crno i Azovsko more (koji svi zajedno čine jedinstvenu akvatoriju). Pomeranja u Zemljinoj kori tokom tercijara uticala su i na morfološku raznolikost kod ovih mora, jer svako ima posebnu karakteristiku morskog dna i obalnog područja. U osnovi su tu dva tipa obale: prve, stenovite, razuđene i visoke i druge peskovite i niske. Stvoren je niz tipova obala: tektonska obala (npr. grčka), eroziona (npr. jadranska), akumulativna (npr. jadransko-itali­janska) itd. Od Gibraltara do najistočnije tačke ovog akvatorija je 5.020 km, nešto manje od dužine Atlantskog pročelja. Mestimično se Mediteran duboko "uvukao" u kopno npr. kod Crnog i Azovskog mora, potom kod Jadrana, sve do Trsta.

Od reljefnih oblika nema fjordova ni estuara već se javljaju akumulativne delte i brojne uvale kao i klifovi. Kod dalmatinske obale brojne su uvale i kanali, kod francuske obale, njen istočni deo smena klifova i uvala, a zapadni deo je plitak i akumulativan tip obale, na Crnom moru su karakteristični limani, dok se oko ušća velikih reka npr. Dunava javlja lagunarni tip obale, kao i kod ušća reke Po. Najrazuđenije obale Sredozemnog pročelja su obale Dalmacije i Grčke, koje predstavljaju splet kanala, zaliva i zatona. Ponegde zalivi liče na fjordove, npr. Bokokotorski zaliv, mada on to jeste samo morfografski, ali morfogenetski je to potopljena rečna dolina, zaliv, poligenetskog načina postanka.

Po vertikalnoj raščlanjenosti reljefa, Evropa je dosta nizak kontinent. Srednja visina Evrope je istovetna sa visinom Australije oko 300 m (srednja visina Azije je blizu 1.000 m). Morfometrijski podaci pokazuju da evropski prostor ima sledeće morfometrijske vrednosti: od 0 do 200 m visine je 60%, od 200 do 500 m je 24%, od 500 do 1.000 m je 10%, od 1.000 do 2.000 m je 5% i više od 2.000 m visine je 1% Evrope. Iz ovih podataka jasno proizilazi da se preko četiri petine Evrope nalazi ispod 500 m nadmorske visine, tri petine su nizije (visina ispod 200 m apsolutne visine). Akumulativne ravnice, uravnjeni delovi i zaravni predstavljaju 74% Evrope. U ravnice spadaju velika Ruska ploča (Istočnoevropska nizija). U ovu kategoriju evropskog reljefa (po­­me­nutih 74%) spada i uravnjeni deo kaledonskog i hercinskog porekla. Iz ugla regionalne geografije ove ravničarske predele svrsi­shodnije je podeliti na regionalnom principu. Pored Istoč­noevropske nizije, potrebno je pomenuti ostale delove kontinualnih nizija Evroazije (deo koji pripada Evropi) kao što su nizijski delovi Severne Evrope, Poljske, Nemačke, Belgije, Holandije, severne Fran­cuske (jednim nazivom Nizozemlje), potom Pariski basen, Akvi­tanska zavala, porečje Temze te brojne manje ravnice pored Ebra, Guadalquivira, Gvadijane, Rone, Poa, Tibera, Panonska nizija, Vlaško-pontijska nizija, nizije pored Marice i nizije u severnoj Grčk­oj. Sve ove nizije su nastale u pleistocenu pa i u najnovijem današnjem dobu, holocenu. One se neprekidno pružaju od Atlantika do Urala, pa i istočnije od Urala, pod zajedničkim nazivom kontinualne nizije Evroazije. Druge su, svojim položajem, vrlo blizu Atlantika (npr. Akvitanija) ili Mediterana (npr. nizija u dolini Poa). Kroz većinu njih protiču reke, koje ih čine plodnim i one su naj­važniji deo prostora Evrope za stanovništvo, privredu, saobraćaj dale­ko više nego što su to planinski predeli kontinenta.

Planinski predeli Evrope zauzimaju oko 16% prostora. Naj­viši vrh kontinenta je Elbrus 5.642 m (Kavkaz), potom slede: Mont Blanc 4.807 m (Alpe), Monte Rosa 4.634 m (Alpi), Matterhorn 4.447 m (Alpe), Mulhacén (Sierra Nevada), Pico Aneto 3.404 m (Pirineji). Kod susedne Azije prvih pet vrhova ima visine od 8.848 m (Mount Everest) do 8.112 m (Parvat), nad morem, a kod drugog kontinenta na severnoj hemisferi Severne Ame­rike te visine su od 6.194 m (McKinley) do 4.399 m (Mt. Elbert). Ako naš kontinent uporedimo sa australijskim prostorom, jer su sre­dnje visine ova dva kontinenta iste, onda ipak vidimo da je Evropa u pogledu vertikalne raščlanjenosti nizak kontinent. Na primer australijski kontinent (vrh Mount Kosciuszko 2.235 m, u Australijskim Alpama) kome pripadaju Nova Gvineja (vrh Nasu 5.030 m) i Novi Zeland (vrh Mt Kuk 3.756 m), ima veće visne nego Evropa.

Evropu neki nazivaju "potkontinentom", jer smatraju da zajedno s Azijom čini kontinent Evroaziju.

Činjenica je da je Evropa više kulturni nego geografski pojam. Strogo geografski gledano, Evropa i Azija čine jedan kontinent. Ipak, granica između njih se stavlja usled velikih kulturnih i istorijskih razlika.

Evropa ima površinu od 10 392 855 km², što je 7% svetskog kopna.

Moglo bi se reći da je Evropa poluostrvo koje se sastoji od više manjih poluostrva. Pretežno je nizijski, ali ima planinske lance u unutrašnjosti, na severu i na jugu. Glavni planinski lanac su Alpi, čiji je najviši vrh Mont Blanc visok 4.807 m. Velike reke u središnjem delu su važni plovni putevi.

Evropa uglavnom ima umerenu klimu i ravnomerno raspoređena četiri godišnja doba. Tri glavne klime su sredozemna na jugu, okeanska na zapadu i severu i kontinentalna u središnjem i istočnom delu. Osim toga, zapadni i severni deo kontinenta greje Golfska struja.

Evropa se tradicionalno deli na pet geografsko-kulturnih područja:

• Južna Evropa (obuhvata zemlje Pirinejskog, Apeninskog i Balkanskog poluostrva)
• Istočna Evropa (obuhvata republike evropskog dela bivšeg Sovjetskog Saveza)
• Severna Evropa (obuhvata Dansku, Skandinaviju, Finsku i Island)
• Srednja Evropa (obuhvata podunavske i alpske zemlje i zemlje Nemačko-poljske nizije)
• Zapadna Evropa (obuhvata Britanska ostrva, Francusku, Monako i Beneluks)

Evropa ima oko 730 miliona stanovnika. Gustina naseljenosti iznosi 32 stanovnika po kvadratnom kilometru.

Glavne religije: 55% katolici, 25% protestanti, 13% pravoslavci i 7% muslimani.

Prosečno životno doba: 68,3 godine za muškarce i 77 godina za žene.

Većina evropskih jezika ima zajednički koren u indoevropskoj jezičkoj porodici.

Jezik koji je najviše uticao na ostale jeste latinski, koji je prvo bio službeni jezik Rimskog carstva, zatim jezik crkve, i napokon jezik intelektualaca, da bi danas nestao kao živi jezik, ali sačuvao se kao koren hiljada reči u svim evropskim jezicima.

Najveće jezičke porodice Evrope su slovenski, germanski i romanski jezici. Manje su ugro-finska porodica i enklave jezika čije je poreklo mnogo starije (grčki, baskijski, albanski jezik, itd.).

Homo georgicus, koji je živeo pre oko 1.8 miliona godina u Gruziji, je nastariji otkriveni hominidi u Evropi.^[3] Područja bivše Jugoslavije, Španije i Francuske potvrđuju postojanje Homo erectusa pre milion godina.^[4] Kromanjonci su se pojavili pre 40.000 godina.

Stara Grčka se smatra kolevkom evropske kulture. Rimsko carstvo, a s njim i hrišćanstvo, ujedinilo je veliki deo kontinenta s težištem na Sredozemlju.

Nakon pada Rima i doseljavanja raznih naroda iz Azije, evropski napredak je usporio tokom razdoblja koje je poznato kao srednji vek. Karlo Veliki je udario temelje jedne nove, zapadnije Evrope, kojoj središte više nije u Rimu, ali i ona ostaje rascepkana pokušajima nemačkih careva Svetog Rimskog carstva. Reč Evropa se gubi, a umesto nje preovladava pojam hrišćanski svet i jedinstveni poduhvati u tom smislu (krstaški ratovi, katedrale).

Evropa se redefiniše u 16. veku zbog renesanse i prekookeanskih kolonija. Nastaju jaka kraljevstva i budi se nacionalizam. Francuska revolucija i industrijska revolucija donose inovacije kojima će Evropa u 19. veku zavladati celim svetom.

Dva svetska rata 20. veka vode se najvećim delom na evropskom tlu. Evropa gubi svetsku prevlast i kolonije, a Hladni rat stvara jaku podelu na kapitalističku Zapadnu Evropu i komunističku Istočnu Evropu pod Sovjetskim Savezom. Nakon pada komunističkih režima 1990. godine, evropske zemlje se naglo zbližavaju. Nastaje Evropska unija, politički i ekonomski savez koji obuhvata veći deo kontinenta.

Razdoblje od 500. do 1000. godine je presudno za stvaranje Evrope, jer se tad narodi, smirivši se posle raznih seoba, nastanjuju, pa će se stvoriti različite države. Dešavaju se tri migracijska pokreta:

• Germana: koji je počeo u Antičko doba; germanski prodor se nastavlja sa anglo-saksonskom dominacijom na Englesku (V-VI v.), širenjem franačkog gomena u VI i VIII veku, naseljavanjem Lombarda i dolina Poa.
• Slovena i Avara: iz svojih prvih naseobina, koje su se nalazile verovatno između Elbe i Visle, Sloveni nadiru posle 580. godine južno od Dunava, zauzevši u VII veku Balkansko poluostrvo i nastanjuju se zapadno od Elbe, u Češkoj, kao i u oblastima koja se nalaze iznad Dnjepra; godine 896. Mađari stižu u Panoniju;
• Vikinga: u i veku, najveći deo Evrope se suprotstavlja Vikinzima koji prave upade, pljačkaju, bave se velikom trgovinom pa čak i kolonizacijom pošto su se nastanili u Engleskoj (Denlou) i u Francuskoj (Normandija).

Hrišćanstvo se prvo raširilo u Rimskom carstvu. Posle propasti carstva učvršćuje se u oblastima Severa i Istoka, naseljenima Germanima, Slovenima, Mađarima i Skandinavcima. Za razliku od drugih germanskih kraljevina koje su se poklonile arijanizmu, Franci se pokrštavaju u katolicizam (Klovisovo krštenje 498. ili 499. godine) što omogućava crkvi da igra glavnu ulogu u novim uređenjima varvarskog sveta. Glavne etape pokrštavanja su: jevanđelizacija Engleske i Škotske od strane rimskih i keltskih misionara (kraj VI veka); napredak hrišćanstva u Germaniji krajem sedmog i osmog veka: (Frigija, oblasti istočno od Rajne) potom pokrštavanje Saksonaca od strane Karla Velikog; evanđelizacija Slovena iz Velike Moravije, Srba i Bugara od strane vizantijskih misionara i Hrvata od strane Franaka u IX veku; krštenje Vladimira I u Kijevu (988. god) čini da Rusija uđe u sferu vizantijskog uticaja; stvaranje biskupija u Češkoj, Poljskoj i Mađarskoj, kao i pokrštavanje kraljeva Danske i Norveške u X veku, kao delo hrišćanskih misionara iz Germanije.

U isto vreme, islam se rađa i uspostavlja svoju dominaciju u istočnom Sredozemlju. Širi se takođe i u Evropi, tokom arapskog osvajanja Španije (711. godine).

Evropa dvadesetih godina prošlog veka postaje finansijski veoma zavisna od Sjedinjenih Država. Naročito se Nemačka mnogo zadužuje, kako bi platila ratne odštete koje duguje Francuskoj i kako bi finansirala svoj ekonomski uspon. Tako je Američka secesija 1929. godine imala ozbiljne reperkusije u Evropi, gde dolazi do ogromnog porasta nezaposlenosti, koja dostiže najveći stepen u Nemačkoj i Velikoj Britaniji 1933. god. Ta kriza pogoduje dolasku nacista na vlast (1933). Autoritarni režimi se učvršćuju i umnožavaju: fašizam u Italiji, Frankov režim u Španiji (1939), staljinizam u SSSR. Demokratije, suočene sa ozbiljnim krizama u svojim zemljama, naročito Francuska, duboko podeljena posle Narodnog Fronta (1936) i Velika Britanija dopuštaju Hitleru da izvrši seriju nasilja.

Krajem 1941. Hitlerova Nemačka dominira nad Evropom, izuzev nad Velikom Britanijom i nekoliko neutralnih zemalja kao što su Španija, Portugal, Švajcarska i Švedska. Nacistička Nemačka stavlja u pogon plan za uništenje Jevreja, kojih je više od 5 miliona stradalo. SAD i SSSR angažuju velike snage za oslobođenje Evrope (1943-1945). Rat preuzrokuje smrt 30 miliona Evropljana i ogromna materijalna razaranja. Nakon rata granice istočne i centralne Evrope su veoma promenjene: ekspanzija SSSR, pomeranje poljsko-germanske granice na Odru i Nisu. U svim zemljama koje su oslobodile sovjetske snage, stvorene su od 1945-1949 narodne demokratije koje čine sovjetski blok.

Država	Glavni grad	Državno uređenje	Površina (km²)	Populacija	Gustina naseljenosti (po km²)
Azerbejdžan	Baku	Republika	86.600	8.303.512	103
Albanija	Tirana	Republika	28.748	2.986.952	123,3
Andora	Andora la Velja	Parlamentarna kneževina	468	84.525	146,2
Austrija	Beč	Savezna republika	83.871	8.214.160	97,4
Belgija	Brisel	Ustavna monarhija	30.528	10.423.493	336,8
Belorusija	Minsk	Republika	207.600	9.612.632	49,8
Bosna i Hercegovina	Sarajevo	Savezna republika	51.129	4.448.500	77,5
Bugarska	Sofija	Republika	110.879	7.148.785	68,7
Vatikan	Vatikan	Izborna monarhija	0,44	829	2.045,5
Gruzija	Tbilisi	Republika	69.700	4.600.825	68,1
Grčka	Atina	Republika	131.957	11.749.983	80,7
Danska	Kopenhagen	Ustavna monarhija	43.094	5.515.575	124,6
Estonija	Talin	Republika	45.228	1.291.170	31,3
Irska	Dablin	Republika	70.273	4.622.917	60,3
Island	Rejkjavik	Republika	103.000	308.910	2,7
Italija	Rim	Republika	301.340	60.605.053	191,6
Armenija	Jerevan	Republika	29.743	2.966.802	108,4
Kazahstan	Astana	Republika	2.724.900	15.460.484	5,94
Kipar	Nikozija	Republika	9.251	1.102.677	83,9
Latvija	Riga	Republika	64.589	2.217.969	36,6
Litvanija	Vilnjus	Republika	65.300	3.545.319	55,2
Lihtenštajn	Vaduc	Ustavna monarhija	160	35.002	205,3
Luksemburg	Luksemburg	Ustavna monarhija	2.586	497.538	173,5
Mađarska	Budimpešta	Republika	93.028	9.992.339	108,3
Malta	Valeta	Republika	316	413.000	1.257,9
Moldavija	Kišinjev	Republika	33.851	4.317.483	131,0
Monako	Monako	Ustavna monarhija	1,95	30.586	16.403,6
Njemačka	Berlin	Savezna republika	357.022	82.282.988	233,2
Norveška	Oslo	Ustavna monarhija	323.802	4.676.305	14,0
Poljska	Varšava	Republika	312.685	38.463.689	123,5
Portugal	Lisabon	Republika	92.090	10.735.765	110,1
Rumunija	Bukurešt	Republika	238.391	21.959.278	91,0
Rusija	Moskva	Savezna republika	17.098.242	142.905.200	26.8
San Marino	San Marino (grad)	Republika	61	31.477	454,6
Severna Makedonija	Skoplje	Republika	25.713	2.072.086	81,1
Slovačka	Bratislava	Republika	49.035	5.470.306	111,0
Slovenija	Ljubljana	Republika	20.273	2.048.951	95,3
Srbija	Beograd	Republika	88,361	9.663.742	109,4
Turska	Ankara	Republika	283.562	77.804.122	94,1
Ujedinjeno Kraljevstvo	London	Ustavna monarhija	243.610	62.348.487	244,2
Ukrajina	Kijev	Republika	603.550	45.515.916	80,2
Finska	Helsinki	Republika	338.145	5.255.068	15,3
Francuska	Pariz	Republika	643.427	62.768.389	109,3
Nizozemska	Amsterdam	Ustavna monarhija	41.543	16.783.092	393,0
Hrvatska	Zagreb	Republika	56.594	4.486.881	77,7
Crna Gora	Podgorica	Republika	13.812	616.258	44,6
Češka	Prag	Republika	78.867	10.201.777	130,1
Švicarska	Bern	Savezna republika	41.277	7.673.438	176,8
Švedska	Stokholm	Ustavna monarhija	450.295	9.074.055	19,7
Španija	Madrid	Ustavna monarhija	505.370	46.505.963	80,4

1. ↑ National Geographic Atlas of the World (7th izd.). Washington, DC: National Geographic Society. 1999. ISBN 0-7922-7528-4.  "Europe" (pp. 68–9); "Asia" (pp. 90–1): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
2. ↑ Tomaž Mastnak, Mit o silovanju
3. ↑ A. Vekua, D. Lordkipanidze, G. P. Rightmire, J. Agusti, R. Ferring, G. Maisuradze, et al. (2002). „A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia”. Science 297: 85–9. DOI:10.1126/science.1072953. ISSN 0036-8075. PMID 12098694. 
4. ↑ Larousse enciklopedija, I tom, 466. str

• Evropa za turiste