Ditga

Ina ditga è, sumegliant a la paraula u a la legenda, in curt raquint che sa basa sin la tradiziun orala e che tracta eveniments fantastics, che surpassan la realitad. Damai che quels vegnan colliads cun schabetgs reals e cun inditgar nums da persunas e da lieus, sveglia la ditga l’impressiun d’esser in rapport real.^[1]

Ils cumpiladers oriunds n’èn per il pli betg enconuschents; percunter giogan er ils rimnaders ed editurs da ditgas in’impurtanta rolla, han els gea per ordinari elavurà la varianta fixada en scrit tant areguard il cuntegn sco er areguard la lingua e dà a quella ina furma litterara. Ils temas e motivs da ditgas vegnan savens surpigliads d’auters pievels e d’autras culturas (ditgas migrantas) ed enritgids cun atgnadads ed allusiuns che sa refereschan a la cuntrada ed al temp.

Sco tar las paraulas, uschia han ils frars Grimm er giugà tar las ditgas ina rolla centrala, e quai tant areguard l’ediziun da talas sco er areguard il svilup dal vocabulari respectiv. En connex cun il term ‹Sage› hai num en il ‹Grimmsches Wörterbuch› (tom XIV, 1893) che quella raquintia «da schabetgs dal passà, ils quals n’èn betg cumprovads istoricamain» e ch’i sa tractia tar la ditga d’in «raquintar e transmetter istorgias naiv ch’è vegnì transfurmà sin ses viadi da generaziun tar generaziun grazia a las abilitads poeticas da l’olma dal pievel».

En la ditga s’entretschan la percepziun subjectiva ed ils eveniments objectivs en tala moda che schabetgs surnatirals, incredibels daventan il coc da quella. Sco en la paraula survegnan plantas ed animals dal mund da las ditgas tratgs umans, en pli cumparan creatiras surnatiralas sco dialas, nanins e gigants e savens vegn er denominà in erox. Caracteristicas da la paraula èn sia cumparsa atemporala («Igl era ina giada...»), las indicaziuns dal lieu fitg generalas (guaud, funtauna, in «pajais lontan») e las persunas tipisadas (princessa, madrastra). La ditga percunter sa referescha ad eveniments reals, a lieus concrets ed a persunas ch’han propi vivì; tut quai vegn però transfurmà e cumplettà tras elements fantastics. La ditga sa stenta pia bler pli ferm che la paraula da stgaffir autenticitad e d’esser vardaivla.

A moda fitg generalisada sa laschan definir trais champs tematics da la ditga, ils quals sa diromeschan e sa maschaidan però a moda multifara:

• Las ditgas da dieus u mitus raquintan da la creaziun dal mund, da l’ierarchia da las divinitads (p.ex. dals Grecs u Germans), da lur cumbats e dominis, da lur rollas e cumpetenzas areguard las forzas da la natira sco er da lur relaziuns tar il mund dals umans, en il qual els intervegnan cun lur sustegn u a moda ostila.
• Las ditgas d’eroxs sa concentreschan sin famiglias da regents famusas, sin lur politica da pussanza e lur confruntaziuns ostilas. Las ditgas d’eroxs germanas, per exempel dal temp da la migraziun dals pievels, furman savens ciclus da ditgas en il center dals quals stattan singulas persunalitads (Dietrich von Bern, Siegfried, Kudrun u Wieland der Schmied). Ils temas e protagonists da quests ciclus vegnan per ordinari elavurads ad acziuns extendidas e preschentads en furma da la chanzun epica (‹Hildebrandslied›, Atlilied›) resp. da l’epos d’eroxs (‹Waltharius›, ‹Nibelungenlied›, ‹Gudrunlied›).
• La ditga populara è per il pli tegnida en ina lingua pli simpla e las persunas sa movan en lieus d’acziun dal mund da mintgadi; cumpareglià cun las ditgas da dieus vivan en quel spierts da la natira pli pitschens, sco dialas e nanins, ma er forzas demunicas sco drags, striuns, nimfas da plantas etc.

In tratg caracteristic da la ditga populara e per part er dals dus ulteriurs champs tematics^[2] è il fatg che la ditga locala, la ditga da la natira e la ditga istorica liada al lieu resp. a la regiun èn entretschadas cun l’intent da rinforzar lur funcziun explicativa.

Ditgas aitiologicas explitgeschan per exempel co ch’ina furmaziun da grippa u ina lieunga da terra ha survegnì ses num, tractan l’origin d’ina apparientscha marcanta en la cuntrada (p.ex. la mar da grippa che deriva da gigants ch’èn sa cumbattids cun blocs da crap), respundan la dumonda daco ch’in chastè è precis vegnì erigì en quel e quel lieu u co ch’in lai è vegnì tar ses num.

Ditgas da la natira raquintan – savens en cumbinaziun cun ditgas localas – da spierts da la natira sco nimfas da l’aua (p.ex. Loreley) resp. da creatiras demonicas (drags etc.) u d’eveniments misterius ed apparientschas da spierts sin in chastè u en la cuntrada nocturna.

In exempel per ina ditga che tracta ed elavura in eveniment istoric furma il Tschiffaratuns da Hameln. Auters raquints, per exempel davart chavaliers e lur dunnas, sa basan savens sulettamain sin il num istoric u sin in chastè sco lieu da referenza ed elavuran l’acziun a moda dal tuttafatg libra.

Cuntrari a quai ch’ils exempels surmenziunads laschan supponer, n’è il svilup da la ditga sco furma litterara betg terminà. Dal temp da la romantica èn ils temas e motivs tradiziunals vegnids transfurmads e sviluppads vinavant a la ditga d’art (t.a. tras Clemens Brentano ed Achim von Arnim). Oz vegnan ils raquints ch’èn naschids da quai per part vairamain tegnids per ditgas fitg veglias (sco che quai è per exempel il cas tar il raquint da la Loreley).

Ed en il temp dad oz, ch’è segnà dal svilup rasant dals meds da communicaziun, sa sviluppa ina ditga moderna urbana (urban legend).^[3] Tar quella sa tracti savens d’in raquint migrant da caracter snuaivel che vegn dà vinavant a moda anonima sur e-mail u facebook. En furma actualisada vegnan tractads motivs da tema da las ditgas tradiziunalas sco mort, malsogna, guerra, narradad u crim; sugerind indicaziuns da funtaunas (‹friend of a friend tales›) vegn empruvà da las render crediblas.

Sco menziunà relata la ditga in eveniment extraordinari, succedì en in lieu inditgà precisamain. Questa localisaziun dat a l’eveniment ina tscherta realitad e forza. Tranter las numerusas ditgas chatt’ins bleras che sa cuntentan cun l’eveniment starmentus. Quellas vulan simplamain far curturella, tegnair l’auditori en tensiun.

Ma savens na fa la ditga betg be starment ed anguscha, mabain admonescha ed instruescha da guntgir greva culpa. Ils umans da la ditga sentan dolur e tristezza, giaudan legria e sa storschan dal mal. En ses nuschegl cuntegna la ditga pia il scherm per divers elements che duevan daventar pli tard caracteristics per la novella.

1. ↑ Wilpert, Gero von: Sachwörterbuch der Literatur. Kröner Stuttgart 2001.
2. ↑ Hunger, Herbert e Harrauer, Christine: Lexikon der griechischen und römischen Mythologie. Reinbek 2006.
3. ↑ Brednich, Rolf Wilhelm: Die Spinne in der Yucca-Palme, sagenhafte Geschichten von heute. Beck, Minca 1990 e Brunvand, Jan Harold: Encyclopedia of Urban Legends. 2001.

• Jacob Grimm, Wilhelm Grimm: Deutsche Sagen. I–II, Berlin 1816, 1818, 2. ed. 1865, 3. ed., ed. da Herman Grimm, 1891, 4. ed 1905; restampa Stuttgart 1986.
• Hanns-Peter Mederer: Der unterhaltsame Aberglaube. Sagenrezeption in Roman, Erzählung und Gebrauchsliteratur zwischen 1840 und 1855. Shaker Verlag, Aachen 2005, ISBN 978-3-8322-4201-5.
• Leander Petzoldt: Einführung in die Sagenforschung. 3. ed., UVK-Verl.-Ges., Constanza 2002, ISBN 3-8252-2353-1.
• Ursula Brunold-Bigler: Hungerschlaf und Schlangensuppe. Historischer Alltag in alpinen Sagen. Berna 1997, ISBN 3-258-05662-5.
• Gion Deplazes: Funtaunas, Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel. Tom 1, Lia rumantscha, Cuira, 1987, p. 28s.

 Commons: Ditgas – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Vasta collecziun da ditgas tradiziunalas e modernas da l’entira Europa
• Ditgas en il Lexicon istoric retic