Qusqu suyu

Qusqu suyu Qusqu jach'a suyu Departamento del Cusco
Saywitu	Wallqanqa
	Unancha
.
Mama llaqta	Piruw
Tinkurachina siwikuna	11º 13´19" S, 72º 59´52" y 73º 57´ 45" W
Pruwinsyakuna	13
Distritukuna	108
Uma llaqta	Qusqu
Simikuna	qhichwa simi, kastilla simi
Runakuna	1.216.168 (2007 watapi)
Runa ñit'inakuy	16,79 runa / km²
Hallka k'iti kanchar	72.104,41 km²
Hanaq kay	6.372 m (Awsanqati (max.)
Kamasqa wata	18 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi
Kamachiq runa	Jean Paul Benavente García (2019–2022)
Karu rimay yupay	+84
Pacha suyu	UTC-5
Qhichwa simipi llika tiyanan
Kastilla simipi llika tiyanan	regioncusco.gob.pe
Qusqu suyup wamaninkuna

Qusqu suyu (aymara simipi: Qusqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento del Cusco) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Qusqu llaqtam.

Kamasqa 18 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi.

• Amachasqa suyukuna: Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu - Manu mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Machiqinqa ayllu llaqta risirwa - Megantoni mamallaqta willkachasqa
• Q'asakuna: Chimpuya (5.150 m) (Qanchi) - Walla-Walla (4.280 m) (Qispiqanchi) - Waylla Apachita (4.700 m) (Chumpiwillka) - Raya q'asa (4.313 m) (K'anas) - Yuraqq'asa (4.300 m), Sirapata (3.250 m)
• Mayu punkukuna: Mayniki, Timpya (500 m) (Killapampa pruwinsyapi).

Urqu	Hanaq kay	Walla	Pruwinsya	Distritu
Awsanqati	6.372 m	Willkanuta	Qispiqanchi Qanchi	Uqunqati Pitumarka
Sallqantay	6.271 m	Willkapampa	Urupampa Urupampa Killapampa Anta	Machu Pikchu Ullantaytampu Santa Teresa Limatampu
Qullpa Ananta	6.110 m	Willkanuta	Qispiqanchi	Uqunqati
Chumpi urqu	6.106 m	Willkanuta	Qispiqanchi Qispiqanchi Qanchi	Uqunqati Markapata Pitumarka
Alqamarinayuq	6.102 m	Willkanuta	Qispiqanchi	Uqunqati
Hatun Uma	6.093 m	Willkanuta	Qispiqanchi Qanchi	Uqunqati Pitumarka
Amruqa	6.049	Willkanuta	Qispiqanchi Qanchi	Markapata Pitumarka
Saksarayuq	5.996	Willkapampa	Killapampa	Santa Teresa
Willka Wiqi	5.682 m	Willkapampa	Killapampa Urupampa	Wayupata Ullantaytampu

Apurimaq mayu	Willkamayu	Pilupata mayu	Markapata mayu
Kachimayu	Willkamayu	Mayutata	Arasa mayu
Liwitaka mayu	Yanatili mayu	Q'irus mayu	Nusinisqatu mayu
Wililli	Yawiru	Paluma	Kamanti mayu
Qañawimayu	Mapachu mayu	Tunu mayu	Asulmayu
Pampakuna mayu	Timpya mayu	.	Suqapata mayu
Willawirhin mayu	Kamisiya mayu	.	.
Chirumpiari mayu	Picha mayu	.	.
Pichari mayu	.	.	.

Pukyu: CTAR CUSCO - GRPPDI

Qucha	Pruwinsya	Distritu	Hanaq kay	km²
Siwinaqucha	Qanchi	Chiqakupi	4.865 m	265.40
Pumaqanchi	Aqumayu	Pumaqanchi	3.660 m	276,70
Lankilayu	K'anas	Lanki	3.960 m	477,70
Asnaqucha	Aqumayu	Musuqllaqta	3.760 m	33,00
Pampamarka qucha	K'anas	Pampamarka	3.800 m	76.50
Lukri qucha	Qispiqanchi	Lukri	3.170 m
Wakarpay	Qispiqanchi	Lukri	3.170 m
Urqus qucha	Qispiqanchi	Urqus	3.180 m
Waypu qucha	Urupampa	Chinchiru
Piuray qucha	Urupampa	Chinchiru
Aqupiya qucha	Aqumayu

• Runtuma yura rikch'aq ayllu (familia Cyperaceae)
• Qiwuña Polylepis incana
• Sawsi: Salix babylonica
• Typha angustifolia

Qusqu suyupiqa kay pisqukunam ^[1] kawsanku:

• Muyusiki Actitis macularius
• Ch'anka Agelaius thilius
• Anairetes alpinus
• Waychu Anairetes flavirostris
• Puka patu Anas cyanoptera
• Asthenes ottonis
• Sutru, Qucha patu, Ch'ipta patu, Ithapatu Anas flavirostris
• Puna pili, Llaksa Anas puna
• Hatun waqar Ardea alba
• Anka ch'usiq Buteo poecilochrous
• Cinclodes aricomae
• Awaylla waman Circus cinereus
• Hakachu, Hak'akllu Colaptes rupicola
• Siwar q'inti Colibri coruscans
• Yuraq waqar Egretta thula
• Hatun k'illichu, Mamani Falco femoralis
• K'illichu Falco sparverius
• Chuqa: Suk'a Fulica ardesiaca
• Tiki Gallinula chloropus
• Anka Geranoaetus melanoleucus
• Q'illwa, Q'iwlla Larus serranus
• Leptasthenura xenothorax
• Kullkitu Metriopelia ceciliae
• Waqwa, Mayu sunsu, Waq-waq Nycticorax nycticorax
• Inchu wasqar q'inti Oreonympha nobilis
• Q'inti Oreotrochilus estella
• Q'upu Oxyura ferruginea
• Kukuli wampa Patagioenas fasciata
• Wasqar q'inti Patagona gigas
• Wampa Patagioenas maculosa
• Allqamari, Qhiqinqa, Quriqinqi Phalcoboenus megalopterus
• Maraq-maraq, Yanawiku Plegades ridgwayi
• Uywantullu, Yakuq uywantullu Podiceps occipitalis
• Poospiza caesar
• Chulla uywampullu Rollandia rolland
• Tunki Rupicola peruviana
• Uchumpila Tachuris rubigastra
• Pikikuy Tringa flavipes
• Tiwtinku Tringa melanoleuca
• Ch'iqullu Troglodytes aedon
• Liqiliqi, Liq'ichu, Liqli Vanellus resplendes
• Waylla urpi Zenaida auriculata

Chunka kimsayuq pruwinsyanmi kan.

Pruwinsya	Runakuna (2007) [2]	Uma llaqta
Anta	54.828	Anta
Aqumayu	27.357	Aqumayu
Chumpiwillka	75.585	Santu Tumas
K'anas	38.293	Yanawqa
Khallka	65.407	Khallka
Kiskachay	62.698	Yawri
Killapampa	166.833	Killapampa
Paruru	30.939	Paruru
Pawqartampu	45.877	Pawqartampu
Qanchi	96.937	Sikuwani
Qispiqanchi	82.173	Urqus
Qusqu	367.791	Qusqu
Urupampa	56.685	Urupampa

Qusqu suyupiqa Amarakaeri, Ashaninka, Machiqinqa, Piru runa, Qhichwa runakunam tiyanku.

Qhapaq qillqasqa: Qusqu suyupi rimaykuna

Qusqu suyupiqa aswanta runasimitam, kastilla simitam rimanku.^[3]

Simi	Rimaqkuna 2004 (%)	Rimaqkuna 2009 (%)
Qhichwa simi	54,5	54,3
Indihina simi /1	4,1	0,2
Kastilla simi	41,1	45,2
Hukkuna /2	0,3	0,3

/1 aymara simi huk indihina simipas

/2 inlish simi, purtuyis simi, huk hawa simi, ruqt'u runakuna

Qusqu suyupiqa Qusqu-Qullaw runasimitam rimanku.

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
Anta	13,972	28.2	35,442	71.5
Aqumayu	2,813	11.7	21,140	88.1
Chumpiwillka	5,377	8.1	60,690	91.7
K'anas	2,563	7.6	31,154	92.3
Khallka	16,925	29.0	41,285	70.7
Kiskachay	16,457	29.5	39,248	70.4
Killapampa	75,657	51.1	72,004	48.6
Paruru	1,965	7.2	25,378	92.7
Pawqartampu	5,185	13.2	34,060	86.6
Qanchi	34,765	39.9	52,288	60.0
Qispiqanchi	17,242	23.9	54,820	76.0
Qusqu	269,619	80.3	64,355	19.2
Urupampa	23,379	45.7	26,908	52.6
Llapan	485,919	46.3	558,772	53.3

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

Pukyu:^[4]

Huk karu purinakuna, karu purina mawk'a wasichasqakuna :

• Aqumayu pruwinsyapi :
  • Tawa quchakuna (Qusqu: 107 km): Pumaqanchi qucha, Aqupiya qucha, Asnaqucha, Pampamarka qucha (Qusqu:
• Anta pruwinsyapi:
• Khallka pruwinsyapi:
  • Khallka llaqta (Qusqu: 50 km); Huch'uy Qusqu raqaykuna; Machakancha armakuna; Minasmuqu; urqukuna: Pitusiray, Sawasiray.
  • P'isaq llaqta; Willka qhichwa; qhuta; intiwatana; pata patakuna
• K'anaspi:
  • Qiswa chaka (Qusqu: 143 km) (Q'iwi distritupi)
• Qanchipi:
  • *Raqch'i (Wiraqucha) Qanchi pruwinsyapi (Qusqu llaqtamanta 112 km karum)
• Chumpiwillkapi:
• Qusqu pruwinsyapi:
  • Qusqu: Plaza de Armas
  • Qusqupi inlisyakuna:
    • Qusqu katidral
    • Compañía de Jesús inlisya (1571 watamanta, Plaza de Armas)
    • San Blas inlisya
    • La Merced inlisya kunwintupas (1657 watamanta, Calle Mantas)
    • Santa Catalina inlisya kunwintupas (1605 watamanta, Calle Santa Catalina Angosta)
    • San Francisco inlisya kunwintupas (1645 watamanta, Plaza San Francisco)
    • San Pedro inlisya (1668 watamanta)
    • Santa Clara inlisya munastiryupas (1558 watamanta, Alameda de Santa Clara)
    • Qurikancha / Santo Domingo inlisya kunwintupas
• Tampumach'ay (Qusqu: 9 km )
• Puka Pukara (Qusqu: 7 km)
• Q'inqu (Qusqu llaqta: 6 km karum)
• Saksaywaman (Qusqu: 6 km )
• Kiskachaypi:
  • K'anamarka
  • Mawk'allaqta
• Killapampa pruwinsyapi:
  • Killapampa (Qusqu: 230 km)
  • Chuqik'iraw ( (Qusqu: 90 km, Awankay: 123 km, Cachora: 30 km), (Awankay pruwinsyapi), Inka llaqta
  • Q'inqu
• Paruru pruwinsyapi:
• Pawqartampu pruwinsyapi: - (Pawqartampu)
  • Kimsatawa / Kimsa Krus / Kimsa chakana (Tres Cruzes) (Qusqu: 109 km) Manu mamallaqta parkipi qhawana
• Qispiqanchipi: - (Urqus)
  • Urupisa (Qusqu: 24 km
  • Pikillaqta (Qusqu: 38 km)
  • Rumiqullqa
  • Antawaylla (Qusqu: 45 km); 1580 watamanta inlisya;
  • Tipun (Qusqu: 25 km), 3.316 m; Intiwatana Pukutuyuj, Pukara, Muqu Krus, Pitupukyu ayamarka, Hatun Wayq'u.
• Urupampa pruwinsyapi:
  • Machu Pikchu
  • Willka Qhichwa
  • Urupampa llaqta (Qusqu: 78 km)
  • Chinchiru llaqta (Qusqu: 28 km); Chinchirup mawk'a wasichasqankuna; inlisya; raqaykuna;Quchakuna: Waypu qucha, Piwray qucha; Urqukuna: Sallqantay, Waqaywillka, Pumasillu, Chichun
  • Llaqtapata (Qusqu: 50 km; Machu Pikchu: 4 km)
  • Maras llaqta (Qusqu: 48 km); Maraspa kachi-kachin (Maras: 10 km);
  • Muray (Qusqu: 53 km; Maras: 9 km)
  • Yukayllaqta (Qusqu: 78 km)
  • Ullantaytampu (Qusqu: 97 km)
  • Chinchiru (mawk'a llaqta)

• Inti Raymi
• Apu Tayta Chuqikillka, Hatun Piruw mamasuyup Kawsaynin (2008 watamanta))
• Simana Santa
• Quyllur Rit'i
• Santurantikuy

• Mallkiruna, Mamala, Kiska Qipi, Usha Qasu, Uqatarpu, Qillupisqu, Pawqartampu, Tarpu, Sunturpawqar, Kumillu, Albazu / Negrillo, Sargentu / Wiphala, Ukuku, Chhallalla Phallchay, Warmipusay, Yunkay

• Wawa wasikuna: 2.008
• Huch'uy yachay wasikuna: 1.743
• Chawpi yachay wasikuna: 399
• Yachay sunturkuna:
  • Mama Llaqtap San Antonio Abad Yachay Sunturnin

• Bernardo Tambohuacso (*1756, Pisaq)

Qillqaqkuna:

• Andrés Alencastre Gutiérrez (Killku Warak'a), qillqaq
• Washington Delgado, qillqaq
• Inka Garcilaso de la Vega, qillqaq
• Ch'aska Anka Ninawaman

Pulitikukuna:

• Hilaria Supa
• María Sumire

• Karu puriy
• Qhuya: Anta
• Allpa llamk'ay

• Qusqu - Lima 1.153 km
• Qusqu - Ayakuchu 597 km
• Qusqu - Ariqipa 623 km
• Qusqu - Punu 389 km

• Urupampa walla
• Willkapampa walla

1. ↑ Sinru qillqa: Wakarpay quchapi pisqukuna (Qhichwa simipi, inlish simipi, kastilla simipi, latin simipi)
2. ↑ www.inei.gob.pe
3. ↑ www1.inei.gob.pe (kastilla simi)
4. ↑ www.inei.gob.pe/ (2007)

• Saywitu: Qusqu suyu
• Yachakuqkunapa Simi Qullqa - Qusqu Qullaw Qhichwa Simipi (Liwru online pdf)
• Chuqikillka Apu Taytanchispa Uyankuna (pdf)
• bvirtual.proeibandes.org / Huchuy runakunaq imayna uywaynin (Roccoto llaqta, Paruru pruwinsya, Qusqu suyu) (qhichwa simi, kastilla simi)
• Nereo Hancco Mamani (qhichwa yachachiq): Irqikunap qhichwa simi kastilla simi ima Qhiwar ayllupi rimasqankumanta

• Churubamba – Pelota qaytaq warmikuna (Tiliwisyun Alimanya 27-5-2006)
• Fulbito à Churubamba/ Fotokuna
• Las campeonas de los Andes

	Qusqu suyu
	Uma llaqta: Qusqu
	Puruwinsiyakuna: Anta • Aqumayu • K'anas • Khallka • Kiskachay • Killapampa • Paruru • Pawqartampu • Qanchi • Qispiqanchi • Qusqu • Urupampa
	Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa • Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu • Manu mamallaqta parki • Megantoni mamallaqta willkachasqa • Utishi mamallaqta parki
	Urqukuna: Akichwa • Alqamarinayuq • Amruqa • Anqasqucha • Apu Qañakway • Apuy Padreyoc • Awsanqati • Awsanqati (Sayapata) • Ayakachi • Bonanta • Chakiriyuq • Chawpimayu • Chikun • Chimpulla • Chinchina • Chuqisapra • Chukitakarpu • Chumpi • Ch'uñuna • Grau‎ • Halanikuna • Halanquma • Hapu Punta • Hatun Allpapata • Hatun Uma • Hatunkampa • Hatunñanu Punta • Iskina • Iskupitani • Kampalla • Kimsachata • Kisuq'ipina • Kiswar • Kunka • Kuntur Ikiña • Kunturquta • Kunturwachana • Markuni • Millu • Muskaya • Muyuq • Ninaparaqu • Pachanta • Padreyoc • Palkay • Panta • Pantipata • Pitusiray‎ • Puka Puka • Puka Punta • Pumanuta • Pumasillu • Pumawank'a • Q'umirqucha • Qallanqati • Qhapaqsaya • Qillqa (Qusqu) • Qiluqanuqa‎ • Qullpa Ananta • Qullqi •Qullqip'unqu • Quriwayrachina • Quyllurpuñuna • Quysupakana • Saksarayuq • Sallqantay • Sallqantay (Qispiqanchi) • San Braulio • Santa Katalina • Sasawini • Sawasiray • Sinaqara • Suqchupampa Suray • Takusiri • Tukarway • Uqhupampa • Walawantay • Wamantay • Waqay Willka • Wasaqucha • Wayanay • Waykintani • Wayna Pikchu • Wayruru Punku • Wila Jaqhi • Willka Wiqi • Wisk'achani • Yanaqaqa • Yana Urqu • Yayamari - Wallakuna: Willkanuta walla • Willkapampa walla • Raya walla • Urupampa walla
	Quchakuna: Amayani qucha • Aqupiya qucha • Asnaqucha • Lankilayu • Lukri qucha • Pampamarka qucha • Pichqaqucha • Piuray qucha • Pumaqanchi qucha • Q'illuqucha • Sinkrinaqucha • Siwinaqucha • Urqus qucha • Wakarpay • Waypu qucha • Yanaqucha
	Mayukuna: Apurimaq mayu • Inampari mayu • Pinchimurumayu • Willkamayu
	Runa llaqtakuna: Amarakaeri • Ashaninka • K'ana • Machiqinqa • Piru • Qhichwa • Qhichwa • Q'irus • Yurakari
	Qusqu suyupi rimaykuna: ashaninka • arawaka • harakmbet • kastilla • machiqinqa • qhichwa
	Mawk'a llaqtakuna: Chinchiru • Chuqik'iraw • Huch'uy Qusqu • Machu Pikchu • Muray • Muyuqmarka • Q'inqu • Qurikancha • Raqch'i • Rusaspata • Saksaywaman • Tampumach'ay • Tarawasi • Tipun • Wamanmarka • Wayna Pikchu • Willkapampa • Ñusta Hisp'ana

	Suyukuna (Piruw)
	Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku