Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
Ludwig Wittgenstein (1929)
Filòsof. Ludwig Josef Johann Wittgenstein a l'é nà 'l 26 Avril 1889 a Vien-a e a l'é mòrt ël 29 Avril 1951 a Cambridge. A l'ha travajà prinsipalman ant la lògica, ant la filosofìa matemàtica, ant la filosofìa dla ment e ant la filosofìa dël langage.
Dal 1939 al 1947 Wittgenstein a l'ha mostrà a l'Università ëd Cambridge. Durant soa vita a l'ha publicà mach un curt lìber, ël Tractatus Logico-Philosophicus dël 1921, longh stantessinch pàgine, n'artìcol, na recension e 'n vocabolari për cit. Sòj massiss manoscrit a son stàit soagnà e publicà dòp soa mòrt. J'Anvestigassion filosòfiche a sòn vnùe fòra an lìber dël 1953 e a la fin dël sécol a l'era già considerà n'amportant clàssich modern. Ël filòsof Bertrand Russell a l'ha descrivù Wittgenstein 'me "l'esempi pì soasì ëd geni da la mira tradissional che mi i l'hai mai conossù; spassionà, ancreus, antens e dominator".
Fieul ëd n'andustrial ëd l'assel, Wittgenstein a l'é nassù a Vien-a da un-a dle famije pì sgnore d'Euròpa.
Ant ël 1912 a studiava a Cambridge.
Dël 1913 a l'ha ardità na gròssa fortun-a da sò pare. A l'ha dàit ëd some 'd sòld notèivoj a d'artista pòver. Ant un moment ëd greva depression përsonal dòp la prima guèra mondial, a l'ha lassà tuta soa part d'ardità a sòj frej e soe seur. Tre 'd sòj frej a son suicidasse e Wittgenstein midem a l'ha pensà 'd massesse. A l'ha lassà l'academia tante vire: quand ch'a l'é stàit bajet ant l'armèja asbórgica durant la guèra, a l'é stàit përzoné a Cassin, e a l'é stàit decorà vàire vire për sò corage; quand a l'ha mostrà an vàire scòle sperdùe ant le borgià austrìache, andoa a l'ha avù 'd controversie për le bòte ch'a dasìa ai cit ch'a fasìo 'd fote an matemàtica; quand ch'a l'ha travajà durant la sconda guèra mondial da portié d'ospidal a Londra, andoa a disìa ai passient ëd pijé nen le medzin-e prescrivùe e andoa a l'é riussì a tnì stërmà ël fàit ch'a l'era un dij pì arnomà filòsof dël mond. Chiel a descrivìa la filosofìa 'me "l'ùnich travaj ch'am arpata dabon."
Soa filosofìa a l'é 'd sòlit considerà spartìa ant un prim perìod, dëscrivù ant ël Tractatus, e ant në scond perìod, articolà ant j'Anvestigassion filosòfiche. An sò prim perìod a l'é consentrasse an sla liura fra le proposission e 'l mond, e a chërdìa che an descrivend bin la lògica ch'a rësguardava sta liura, a sarìa podusse arzòlve tute le chestion filosòfiche.
Tutun ëdcò sò prim prim a smon un misticism dë sfond, an fortiend che le paròle "rivé a j'arferiment", a vorìa nen dì riveje. Pì tard Wittgenstein a l'ha arnegà tante assunsion dël Tractatus, an disend che 'l significà dle paròle a riva da la fonsion che ste paròle a l'han ant un contest o gieugh lenghìstich spessìfich.
L'anfluensa ëd Wittgenstein a l'ha dàit dij socrolon a scasi tuti ij camp dle siense uman-e e sossiaj, ma a-i é d'antërpretassion motobin diferente ëd sò pensé. Com a disìa sò amis e colega Georg Hendrik von Wright:
« Chiel a l'era dl'opinion... che j'idèje a l'ero 'd sòlit capìe mal e dësformà già da coj ch'a disìo d'esse sòj anlev. Chiel a dubitava ch'a sarìa stàit capì mej ant l'ëvnì. Na vira a l'ha dit ch'as sentìa com un ch'a scriv pr'ëd gent ch'a l'avrìa pensà an manera diferenta, ch'a l'avrìa respirà l'aria ëd n'àutra vita, da cola dj'òm dël dì d'ancheuj. »
