Zbylitowska Góra

Pierwotna nazwa wsi to „Góra”^[5]. Drugi człon „Zbylitowska” występuje w dokumentach od 1581 roku, gdzie wymieniana jest parafia „Parochia Gora Zbiltowskiego”^[5][6]. Góra była bowiem własnością rycerskiego rodu Zbylitowskich herbu Strzemię. Drugi człon nazwy, pochodzący od nazwiska właściciela, dodano dla odróżnienia wsi od innych miejscowości o podobnej nazwie^[5][7].

W latach 1949–1954 Zbylitowska Góra była częścią gminy Mościce. W latach 1954–1961 wieś była siedzibą gromady Zbylitowska Góra, a w latach 1962–1973 wchodziła w skład gromady Zgłobice. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego.

Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1325 roku, ale niewątpliwie miejscowość jest znacznie starsza^[5]. W 1464 roku wybudowano murowany kościół, w miejscu wcześniejszego drewnianego. Właścicielami wsi byli Zbylitowscy, a następnie ich spadkobiercy po „kądzieli” Kotowscy herbu Trzaska, Krzeszowie herbu Leliwa, Dembińscy herbu Rawicz, Moszczeńscy herbu Nałęcz i Żabowie herbu Kościesza^[6].

W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z końca XIX wieku czytamy m.in. (poprawne nazwy wólek, a dzisiaj przysiółków w nawiasach):

„Zbylitowska Góra (...) składa się z [właściwej] wsi (53 domy 293 mieszkańców) i pięciu wólek: Burzyna [Buczyny] (17 domów, 86 mieszkańców), Podgórze [Podgórza] (23 domy, 127 mieszkańców), Sieciechowice [Sieciechowic] (14 domów, 81 mieszkańców), Skotnik [Skotnika] (12 domów, 70 mieszkańców) i Suślina [Sośliny] (19 domów, 106 mieszkańców). Cała gmina, prócz wólki Sieciechowice leży na prawym brzegu Dunajca. (...) Liczy 754 rzymskich-katolików a 35 izraelitów. (...) Przez jakiś czas mieli tu zbór socynianie, zwani braćmi polskimi”^[7].

 

W 1901 roku rozpoczęto budowę klasztoru Zgromadzenia Najświętszego Serca Jezusa (Sacré Coeur). Siostry Sacré Coeur przybyły do Zbylitowskiej Góry z Lyonu. W 1903 roku przy klasztorze uruchomiono Liceum Humanistyczne^[8]. W latach 1908–1910 dobudowano okazałą kaplicę (obecny kościół św. Stanisława Kostki) wg projektu Janusza Rypuszyńskiego. Znajdują się w nim neoromańskie ołtarze, przywiezione w 1903, ze skasowanego klasztoru w Lyonie^[9].

Przed I wojną światową w Zbylitowskiej Górze działały dwa młyny, a w przysiółku Łękawka (poprawnie Łękawa) wytwórnia octu należąca do księcia Sanguszki^[10].

 

W 1914 roku linia frontu zatrzymała się na brzegu Dunajca, ostrzał artyleryjski spowodował znaczne zniszczenia we wsi^[10]. Rosjanie umieścili na wieży kościelnej silne reflektory i przeważnie nocami ostrzeliwali front austriacki położony w dolinie, za Dunajcem w Łętowicach^[11]. Austriacy ostrzelali klasztor w Zbylitowskiej Górze, gdzie stacjonowali oficerowie armii rosyjskiej. A kościół parafialny jako położony najbliżej frontu został doszczętnie zniszczony.

Poległych żołnierzy rosyjskich pochowano na cmentarzu wojennym nr 199.

W 1934 roku, w ramach diecezjalnego kongresu eucharystycznego, przed klasztorem Sacré Coeur metropolita krakowski Adam Sapieha odprawił nabożeństwo. Potem, licząca wg niektórych źródeł 130 tysięcy osób, procesja przeszła 7 km pod tarnowską katedrę^[12].

W latach 1939–1944 Niemcy rozstrzelali w Zbylitowskiej Górze, w Lesie Buczyna, od 8 do 10 tysięcy obywateli polskich^[13][14].

Po II wojnie światowej skarb państwa przejął zabudowania dworskie Żabów, a majątek ziemski rozparcelowano na mocy dekretu PKWN. Przejęto również większość zabudowań klasztornych, w których 1 września 1950 roku uruchomiono szkołę rolniczą (obecnie to Zespół Szkół Agrotechnicznych i Samochodowych im. Wincentego Witosa)^[15]. W 1960 roku część obszaru Zbylitowskiej Góry, ze szkołą rolniczą i klasztorem oraz cmentarzem wojennym nr 199, włączono w granice Tarnowa^[16]. W 1972 roku na terenie Zbylitowskiej Góry powstała firma „Roleski”^[17]. W 2012 roku oddano do użytku lądowisko w Zbylitowskiej Górze przeznaczone dla śmigłowców, należące do firmy „Roleski”.

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego^[18].

• Zespół kościoła parafialnego: kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, dzwonnica;
• budynek plebanii ul. Plebańska 7;
• cmentarz z okresu II wojny światowej;
• zespół dworsko-parkowy.

 

Kościół parafii w Zbylitowskiej Górze. Ufundowany przez Mikołaja Zbylitowskiego w 1464. Doszczętnie zniszczony podczas ostrzału w czasie pierwszej wojny światowej. Odbudowany w latach 1916–1922 z wykorzystaniem zachowanych murów prezbiterium, zakrystii i kaplicy. Kościół jest obiektem murowanym z cegły, otynkowanym, jednonawowym. Nie posiada wyraźnych cech stylowych. Polichromię figuralną wykonano w 1957 wg projektu Jerzego Nowosielskiego^[17]. Najcenniejszym zabytkiem wyposażenia kościoła jest alabastrowa płyta nagrobna z XVI w., z leżącą postacią jednego ze Zbylitowskich^[19].

 

W skład zespołu rezydencjonalnego w Zbylitowskiej Górze wchodzą budynek dworski, oranżeria, oficyna i park. Obecny murowany dwór w stylu klasycystycznym został wybudowany dla Franciszka Moszczeńskiego po roku 1830, kiedy to spłonął poprzedni, drewniany. Jest to obiekt parterowy, dwutraktowy z portykiem o sześciu filarach od frontu. Na zwieńczeniu widoczne są kartusze z herbami Nałęcz Moszczeńskich i Szreniawa. Początkowo dwór otaczał park w stylu francuskim. Obecnie zatracił on swój charakter^[19]. Za projektanta dworu, oranżerii i oficyny uznaje się Piotra Aignera^[20]. Po wojnie majątek i dwór w Zbylitowskiej Górze wraz z parkiem przeszedł na rzecz skarbu państwa. Pałacowe zbiory angielskich sreber, porcelany, mebli oraz biblioteka zawierająca 5 tysięcy książek oprawnych w skórę, bezpowrotnie przepadły^[10][21]. W 1948 obiekt przejęły władze oświatowe w Tarnowie, organizując w nim Państwowy Dom Dziecka dla dzieci - sierot wojennych^[20]. 1 września 1973 na terenie dawnego pałacu Żabów otwarto Państwowy Zakład Wychowawczy, który w 1984 przemianowano na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy z przeznaczaniem dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych umysłowo^[22]. Przy ośrodku powstał internat i kryta ujeżdżalnia koni służąca hipoterapii^[22]. W 2013 minister rolnictwa i rozwoju wsi podjął decyzję o zwróceniu 3,5-hektarowego zespołu dworsko-parkowego^[23][24][25] córkom Franciszka Żaby^[21], ostatniego właściciela Zbylitowskiej Góry.

 

W przysiółku Buczyna, na skraju lasu bukowego znajduje się cmentarz wojenny z okresu II wojny światowej. W okresie okupacji niemieckiej było to miejsce masowych egzekucji. W latach 1939–1944 zamordowano tam od 8^[13] do 10^[14] tys. osób. W gronie ofiar znalazło się od kilkuset^[26] do 2 tys.^[13] Polaków oraz około 6^[13] – 8^[27] tys. Żydów. Wśród tych pierwszych przeważali więźniowie polityczni przywiezieni z więzienia w Tarnowie^[28]. Z kolei w gronie ofiar żydowskich znalazło się przede wszystkim około 6–7 tys. mieszkańców tarnowskiego getta, których przywieziono na stracenie do Buczyny podczas akcji eksterminacyjnej w czerwcu 1942 roku^[29][30]. W lesie pogrzebano wówczas m.in. 800 dzieci z żydowskiego sierocińca, które celem zaoszczędzenia amunicji Niemcy wpędzili do jednego z grobów, a następnie wymordowali przy użyciu granatów^[26].

W 1948 z inicjatywy tarnowskiego komitetu żydowskiego ustawiono na mogiłach rozstrzelanych tablice z napisami w językach hebrajskim i polskim, wzniesiono też pomnik w formie obelisku uwieńczonego zniczem^[14][31]. W 2015 roku w lesie odkryto siedem nieznanych wcześniej zbiorowych mogił. W planach jest ich oznaczenie i upamiętnienie, a także budowa parkingu dla odwiedzających to miejsce licznych pielgrzymek z Izraela^[26].

Plebania parafii w Zbylitowskiej Górze (A-1647/M z dnia 02.06.2023). Murowany dwukondygnacyjny budynek nakryty dwuspadowym dachem wzniesiony na przełomie XV i XVI wieku^[32]. Na początku XVIII wieku w budynku działał zbór braci polskich^[33].

 

 

Obecnie Zbylitowska Góra składa się z przysiółków noszących nazwy: Buczyna (od pobliskiego lasu bukowego), Podgórze (na zboczu opadającym do doliny Dunajca), Skotnik (gdzie wypasano dawniej bydło), Soślina (od pobliskiego lasu sosnowego) i Kobiela (od wyrobu koszyków, kobiałek)^[5].

• Andrzej Zbylitowski (1565–1608)^[7] – poeta, stolnik nadworny króla Zygmunta III Wazy.
• Napoleon Feliks Żaba (1803–1885) – podróżnik, wolnomularz.
• Franciszek Leśniak (1846–1915) – w latach 1878–1887 proboszcz w Zbylitowskiej Górze, autor pieśni: „Upływa szybko życie"^[36].
• Roman Żaba (1864–1945) – generał.
• Kazimierz Rzeszódko (1870–1937) – ksiądz, poseł do austriackiej Rady Państwa.
• Roman Witek (ur. 1885) – żołnierz Legionów Polskich^[37].
• Franciszek Żaba (1906–1982) – inżynier, oficer AK.
• Stanisław Kolasiński (1916–1996) – cichociemny.
• Franciszek Kieć (1926–2010) – działacz ludowy, poseł na Sejm.

• Serwis internetowy Zbylitowska Góra
• wiadomości i informacje lokalne Zbylitowska Góra