Zając bielak

Zając bielak zamieszkuje krainę palearktyczną od Skandynawii po Rosyjski Daleki Wschód, z wyjątkiem wschodniej części Półwyspu Czukockiego na południe do krajów bałtyckich, wschodniej Polski, północnej Ukrainy i na wschód do Tienszanu, Ałtaju, północnej Mongolii, północno-zachodniej i północnej Chińskiej Republiki Ludowej (północny Sinciang, północna Mongolia Wewnętrzna, Heilongjiang) i góry Sichote-Aliń^[10]. Izolowane populacje występują w Szkocji, Irlandii, Alpach, Sachalinie (Rosja), Hokkaido (Japonia) i na Wyspach Kurylskich^[10]. Podgatunek nominatywny został wprowadzony na Wyspy Owcze (Dania), wyspy Szkocji i w części Anglii^[10]. Populacje wprowadzone na Spitsbergen nie przetrwały^[10].

Zasięg występowania w zależności od podgatunku^[10]:

• L. timidus timidus – Skandynawia na południe do 59°N, północna Rosja (na południe od 57°N do 58°N) na wschód od Uralu, Estonia, być może Polska oraz góry Ałtaj i Baita w północnym Sinciang (Chińska Republika Ludowa); od Szwecji zasięg rozciąga się w strefach w których występują mieszańce z podgatunkiem sylvaticus do południowego wybrzeża Norwegii i zachodniej Łotwy.
• L. timidus abei – Wyspy Kurylskie (Rosja).
• L. timidus ainu – Hokkaido (Japonia).
• L. timidus bogitschevi – półwysep Tajmyr (Rosja).
• L. timidus gichiganus – środkowa Jakucja, Kamczatka i wybrzeże Morza Ochockiego (Rosja).
• L. timidus hibernicus – Irlandia.
• L. timidus kolymensis – północno-wschodnia Syberia (Rosja).
• L. timidus kozhevnikovi – środkowa Rosja od 57°N do 58°N, gdzie krzyżuje się z podgatunkiem nominatywnym timidus na południe do 53°N; granica zachodnia niejasna.
• L. timidus lugubris – syberyjska część gór Ałtaj (Rosja).
• L. timidus mordeni – Rosyjski Daleki Wschód (dolina rzeki Ussuri oraz dolny i środkowy bieg rzeki Amur) oraz Heilongjiang (Chińska Republika Ludowa).
• L. timidus orii – Sachalin (Rosja).
• L. timidus scoticus – Szkocja.
• L. timidus sibiricorum – zachodnia i południowo-zachodnia Syberia (Rosja), północny Kazachstan i góry Tacheng w północnym Sinciang (Chińska Republika Ludowa).
• L. timidus sylvaticus – południowa Szwecja, z zasięgiem rozciągającym się w strefach w których występują mieszańce z podgatunkiem nominatywnym timidus do południowego wybrzeża Norwegii i zachodniej Łotwy.
• L. timidus transbaikalicus – region Zabajkale we wschodniej Syberii (Rosja) i wschodniej Mongolii Wewnętrznej (Chińska Republika Ludowa).
• L. timidus varronis – wysokie wzniesienia w Alpach, środkowa Europa.

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Lepus timidus^[2]. Holotyp pochodził z Europy^[11].

Sześć populacji L. timidus jest rozdzielonych geograficznie i na tyle odrębnych morfologicznie że można je traktować jako podgatunki (abei, ainu, hibernicus, orii, scoticus i varronis)^[10]. Ponieważ podział na podgatunki opiera się głównie na cechach umaszczenia, należy go uznać za wstępny^[10]. Trzy badania analizujące geograficzne zróżnicowanie cech metrycznych czaszki L. timidus wykazały zróżnicowanie klinalne, co podaje w wątpliwość celowość identyfikacji podgatunków L. timidus^[10]. Za pochodzeniem podgatunków L. timidus w Europie z panmiksyjnej populacji w okresie zlodowacenia północnopolskiego przemawiają analizy genetyczne^[10]. Krzyżowanie się między L. timidus i L. europaeus oraz między L. timidus i L. tolai jest rejestrowane w obszarach kontaktu między nimi^[10]. Nie odnotowano krzyżowania się podgatunków scoticus i hibernicus na wyspie Mull, gdzie oba taksony zostały wprowadzone w latach sześćdziesiątych XX wieku^[10]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają szesnaście podgatunków^[10].

• Lepus: łac. lepus leporis „królik, zając”^[12].
• timidus: łac. timidus „przerażony, bojaźliwy”, od timere „bać się”^[13].
• abei: prof. Yoshio Abe (1883–1945), japoński zoolog^[14].
• ainu: Ajnowie lub Ajnosi, lud należący do paleoazjatyckiej grupy językowej; przybyły do południowej części Sachalinu oraz na Wyspy Japońskie i Kurylskie ponad 6 tys. lat temu.
• gichiganus: Gichiga (= Giżiga), obwód magadański, Rosja.
• hibernicus: łac. Hibernia lub Iverna „Hibernia, Irlandia”^[13].
• kolymensis: Kołyma, Jakuck, wschodnia Syberia, Rosja^[13].
• lugubris: łac. lugubris „smutny, żałosny”, od lugere „opłakiwać”^[13].
• orii: Hyojiro Orii (ok. 1883–1957), japoński kolekcjoner^[15].
• scoticus: Szkocja, Wielka Brytania^[13].
• sibiricorum: nowołac. Sibiricus „syberyjski”, od Sibiria „Syberia”^[13].
• sylvaticus: łac. silvaticus „z lasu, dziki”, od silva „las”^[13].
• transbaikalicus: Zabajkale, Rosja.

W lecie futro tego zająca na grzbiecie pokrywają brązowoszare cętki. Futro na zadzie jest czerniawe, a na szyi brązowe. Końce uszu są czarne. Dolna połowa ogona jest biała, a górna brązowawa. Zimą jego sierść jest cała biała. Palce stóp są długie i gęsto owłosione, a dzięki możliwości szerokiego rozpościerania ich mogą pełnić rolę rakiet śnieżnych. Przystosowane są doskonale do biegania po miękkim śniegu.

Długość ciała (bez ogona) 510–550 mm, długość ogona 59–65 mm, długość ucha 90–100 mm, długość tylnej stopy 159–165 mm; masa ciała 2,4–3,4 kg^[16].

Bielak, podobnie jak inne zające, ratuje się przed drapieżnikami ucieczką. Nie kopie nor w ziemi, jak czynią to jego krewniacy – króliki. Żeruje głównie nocą, dzień spędzając na czuwaniu, ukryty w zaroślach. Jego naturalnymi wrogami są m.in. ryś, piesiec i sowa śnieżna.

Spotkać go można głównie w lasach oraz w dolinach rzek, gdzie lubi przebywać w silnie zarośniętych krzewami i drzewami zaroślach, które zapewniają mu bezpieczne schronienie.

Na żer wychodzi zwykle nocą. Pokarm bielaka w lecie stanowią soczysta roślinność zielna, jagody i grzyby. W zimie natomiast odżywia się korzeniami, korą drzew oraz innym pokarmem roślinnym dostępnym zimą.

Okres rozrodu trwa od lutego-marca do września-października w zależności od stref klimatycznych. Ciąża trwa od 47 do 53 dni, średnio 50 dni. Przeciętna wielkość miotu u bielaka zawiera się w granicach 2-8, częściej 3-5. Młode rodzą się z otwartymi oczami, owłosione i od razu ruchliwe. Ssą matkę przez około 3 tygodnie. Po 10 dniach zaczynają żerować samodzielnie. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 10-12 miesięcy. Fizjologiczna długość życia bielaka nie jest znana. Najstarszy zając znakowany w Szkocji miał 6 lat. Bielak wyprowadza w sezonie rozrodu od 1 do 3 miotów. Na terenach o łagodniejszym klimacie parkoty zaczynają się w lutym, a pierwszy miot przychodzi na świat w kwietniu. W wiosennym rozrodzie uczestniczą nie wszystkie samice. Drugi miot ma miejsce w czerwcu lub na początku lipca. W tym okresie ogół samic uczestniczy w rozrodzie. Jest to miot decydujący o wielkości przyrostu młodych w danym roku. W trzecim miocie uczestniczy niewielka liczba samic w populacji.

W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową^[17].

• E. Fido-Drużyńska: Ssaki Polski. Atlas. Warszawa: Wyd. Szkolne i Ped., 1995. ISBN 83-02-04976-X. Brak numerów stron w książce
• B. Beolens, M. Watkins & M. Grayson: The Eponym Dictionary of Mammals. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2009, s. 1–567. ISBN 978-0-8018-9304-9. (ang.).