Wigierska Kolej Wąskotorowa

 

 

Pierwsze kolejki leśne do przewozu drewna z Puszczy Augustowskiej w rejonie jeziora Wigry były budowane – odmiennie niż później – wzdłuż jego zachodniego brzegu. Dogodnym punktem wyjściowym dla kolei leśnej było Płociczno, skomunikowane z przebiegającą obok linią kolei normalnotorowej^[1]. Według niektórych źródeł, pierwsza kolejka na trasie z Płociczna przez Gawrych Rudę w kierunku Wasilczyk, jeszcze o ciągu konnym, powstała około 1910 roku^[2] . Do intensywnej rozbudowy tam kolei wąskotorowej o szerokości toru 600 mm i trakcji parowej przystąpiło na początku I wojny światowej Cesarstwo Niemieckie, którego wojska zajęły Suwalszczyznę, będącą w zaborze rosyjskim, i rozpoczęły rabunkową gospodarkę leśną^[1]. Budowę kolei rozpoczęto już pod koniec 1914 roku, lecz kontrofensywa rosyjska spowodowała przerwanie prac na pół roku^[1]. Po ponownym zajęciu Suwalszczyzny, Niemcy zbudowali w osadzie Płociczno duży tartak w celu przerobu drewna, uruchomiony wiosną 1916 roku (obecna wieś Płociczno-Tartak)^[1]. Drewno do niego dowoziła prowizoryczna kolej wąskotorowa zbudowana na zachodnim brzegu (z rejonu miejscowości Cimochowizna i Leszczewek)^[1]. Od tartaku zbudowano jesienią 1916 roku bocznicę do linii normalnotorowej na przystanku Płociczno w celu wywozu tarcicy, a także dłużycy w zakresie przekraczającym moce przerobowe tartaku^[1]. Na koniec 1916 roku kolej wąskotorowa miała 13 km długości i pracowały na niej trzy parowozy^[1]. Po wojnie kolej została przejęta przez państwo polskie, które jednak zaniechało intensywnej wycinki lasów na zachodnim brzegu jeziora^[1].

Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, w 1921 roku kolej została przekazana Zarządowi Lasów Państwowych w Siedlcach, a w 1922 roku utworzono terenowy Zarząd Kolei Leśnej w Płocicznie^[1]. Kolej następnie rozbudowano. W związku z rozpoczęciem eksploatacji lasów po wschodniej stronie jeziora, rozebrano tory na zachodnim brzegu, a wytyczono nowy szlak wzdłuż jego południowego brzegu, do Bryzgla^[1]. Rozebrano też wąski tor z tartaku do przystanku w Płocicznie^[1]. Początkowo do ciągnięcia używano koni, następnie wypożyczono od PKP trzy parowozy, a w latach 30. cztery^[1]. W 1923 roku kolej doprowadzono dalej przez Tobołowo do Głębokiego Brodu (długość linii: 23 km)^[1]. Zdecydowano następnie przedłużyć kolej do Zelwy, co ukończono w 1932 roku, budując odgałęzienie na 19,5 km szlaku prowadzące przez Gulbin do Zelwy, z drewnianym mostem nad Czarną Hańczą^[1]. Liczebność taboru sięgnęła 90 par wózków do dłużycy i 29 platform, a długość linii wynosiła 37 km^[1]. Położone obok szlaku jeziora: Wigry, Wierśnie i Zelwa – były doskonałymi magazynami konserwującymi drewno. W okresie międzywojennym kolejka przewoziła też w niedzielę mieszkańców z Płociczna w pobliże Monkiń do kościoła^[2] .

Podczas II wojny światowej od października 1939 roku Suwalszczyzna ponownie znalazła się pod niemiecką okupacją, a kolej włączono do Niemieckich Kolei Państwowych z dyrekcją w Królewcu^[1]. W celu kontynuowania intensywnego wywozu drewna, Niemcy zwiększyli tabor do sześciu parowozów, 32 platform i 100 wózków do dłużycy, a także zmodernizowali i rozbudowali infrastrukturę, między innymi instalując cięższe szyny i budując betonowe mosty i przepusty w miejsce drewnianych^[1]. W tym czasie rozpoczęto też przewozy osobowe dwoma sprowadzonymi wagonami^[3]. Pod koniec wojny wycofujący się Niemcy jednak zabrali lub zniszczyli większość taboru, lecz trzy parowozy zostały ukryte przez pracowników za wysadzonym mostem nad Czarną Hańczą^[3].

Po wojnie kolej została odbudowana i przejęta przez Zarząd Lasów Państwowych w Białymstoku^[3]. W 1948 roku zbudowano 8-kilometrowe odgałęzienie na północ wzdłuż wschodniego brzegu jeziora z Tobołowa w kierunku Maćkowej Rudy, z zamiarem dalszego przedłużenia kolei do Sejn, lecz zrezygnowano z tego i dalsze prace wstrzymano^[3]. Długość wszystkich linii sięgnęła wówczas maksymalnie 45 km^[1]. W połowie lat 50 kolej miała największy stan taboru – pięć parowozów, 60 wózków do dłużycy i 20 platform^[1]. W ciągu roku przewożono ok. 80 tysięcy m³ drewna^[3]. Na przełomie lat 60/70 wprowadzono lokomotywy spalinowe V10C, których liczba wraz z wycofywaniem parowozów od II połowy lat 70 sięgnęła czterech^[1]. W tym czasie jednak też zlikwidowano część odgałęzień w związku z konkurencją ze strony transportu samochodowego^[3]. Długość linii spadła do 36 km w 1984 roku i 27 km w 1992 roku^[1]. W drugiej połowie lat 80 wąskotorówka zakończyła przewozy z przyczyn ekonomicznych^[3].

Pod koniec działalności kolejki w 1989 powstał półgodzinny reportaż Waldemara Karwata, zatytułowany Zemsta głuszca. Reportaż ukazywał pracę miejscowych robotników zatrudnionych przy kolejce oraz przyrodę Puszczy Augustowskiej^[4][5].

Z inicjatywy miłośników kolei i lokalnych entuzjastów, w 1991 roku kolej została wpisana do rejestru zabytków pod numerem A-857 decyzją z 7 lipca 1991 roku jako jedna z najdłużej pracujących kolejek leśnych w Polsce^[6]. Ochroną objęto odcinek od Płociczna do szosy Augustów – Sejny, w tym torowisko z mostami i przepustami, parowozownię, zakłady naprawcze, dyspozytornię^[7]. Przez kolejne lata, z braku funduszy oraz koncepcji wykorzystania, infrastruktura kolei jednak niszczała, część szyn została rozkradziona, a tabor, nieobjęty ochroną, został wywieziony w inne miejsca lub złomowany^[8][6].

 

 

Przez kilka lat dawna kolej leśna była nieczynna. Pod koniec XX wieku powstał pomysł ponownego jej uruchomienia, tym razem jako atrakcji turystycznej Wigierskiego Parku Narodowego i Puszczy Augustowskiej, z inicjatywy przedsiębiorcy z Płociczna Stanisława Huryna^[2] . W 1998 roku została w tym celu zawiązana spółka cywilna Wigierska Kolej Wąskotorowa^[6]. Prace restauracyjne przy zabytku rozpoczęto jesienią 2000 roku i do 2001 roku wyremontowano 9-kilometrowy odcinek z Płociczna do Krusznika^[8]. Kolej zakupiła i wyremontowała wagony i trzy lokomotywy spalinowe (dwie WLs50 z kolei cegielnianych i jedną mocniejszą V10C z kolei w Hajnówce)^[6][8]. Wzdłuż szlaku, w atrakcyjnych miejscach Wigierskiego Parku Narodowego, w Puszczy Augustowskiej, niemal nad samymi brzegami Wigier urządzono przystanki widokowe: Binduga, Powały i Bartny Dół^[9]. Na końcowym przystanku Krusznik urządzono miejsce biesiadne i rekreacyjne Zielona Karczma^[9]. Przystanki zostały zaopatrzone w edukacyjne tablice informacyjne przez Wigierski Park Narodowy, przy czym również ich nazwy zostały ustalone wraz ze specjalistami parku narodowego^[9]. Kolejka zatrzymuje się na różnych przystankach w drodze tam i z powrotem^[2] . Trasa w 99% prowadzi przez tereny Wigierskiego Parku Narodowego, w tym w 70% przez lasy^[6].

Oficjalnego otwarcia kolejki dokonano 19 maja 2001 roku^[9]. Wąskotorówka szybko stała się dużą atrakcją turystyczną Wigierskiego Parku Narodowego i Suwalszczyzny^[9]. Jeszcze przed 2003 rokiem uruchomiono działalność całoroczną dla zorganizowanych grup, zwłaszcza szkół i zakładów pracy, w ramach szerszej oferty turystycznej (restauracji, pensjonatu i stadniny koni)^[9]. Kolejka jeździ zgodnie z rozkładem codziennie od maja do września, a poza tym sezonem jeździ na zamówienie^[10]. W sezonie letnim od czerwca do sierpnia 2003 roku uruchamiano po raz pierwszy cztery rozkładowe pociągi dziennie zamiast dwóch i kolej przewiozła wówczas ok. 15 tys. osób^[11]. W tym roku wprowadzono też radiofonizację składów, z nagranymi przez lektora informacjami o kolei i parku narodowym odtwarzanymi na postojach^[11]. Ostatecznie powrócono do trzech kursów w lipcu i sierpniu (o 10, 13 i 16) i dwóch w czerwcu^[10]. Latem przewozy odbywają się w odkrytych wagonikach, poza sezonem letnim w krytych i ogrzewanych^[12].

Wigierska Kolej Wąskotorowa powstała, aby odbudować i chronić zabytkową kolejkę na całej jej długości. Spółka WKW czyniła od początku starania w celu uzyskania zgody Lasów Państwowych i Służby Ochrony Zabytków na prace restauracyjne na dalszym odcinku od Krusznika do Tartaczyska nad Czarną Hańczą (kolejnych 14 km), lecz nie przyniosły one skutku^[8].

 

Długość odcinka wyremontowanego przez Wigierską Kolej Wąskotorową podawana jest jako 10 km, lecz eksploatowana jest linia o długości 9 km^[13].

• Płociczno Wąskotorowe – stacja początkowa, wraz z Muzeum Kolei Wąskotorowej, gdzie zgromadzono pamiątki po kolejce leśnej^[2] .
• Binduga (2 km) – przystanek kolejki położony nad brzegiem Wigier w miejscu dawnej bindugi, gdzie wyciągano z wody spławiane drewno^[9][2] . Z punktu widokowego widać zatokę Wigierki oraz kościół w Gawrych Rudzie^[2] .
• Powały (3 km) – przystanek położony na rozległej polanie, dawne miejsce obozów harcerskich, obecnie miejsce na ogniska dla grup zorganizowanych. Niedaleko znajduje się pomost widokowy na wysokim brzegu jeziora^[9][2] .
• Bartny Dół (6 km) – przystanek z pomostem widokowym na jeziorze Wigry. Widać stąd największe wyspy na jeziorze: Ordów i Ostrów^[9]. Nazwa pochodzi od barci funkcjonujących w okolicy od XVI w. do lat 30. XIX w^[2] .
• Krusznik – Zielona Karczma (9 km) – ostatni przystanek w stronę wyjazdową, dawniej składnica drewna, obecnie miejsce rekreacyjne. Kolejka po półgodzinnym postoju rusza stamtąd z powrotem do Płociczna^[9][10]. Nazwa pochodzi od XVIII-wiecznego miejsca postoju na skrzyżowaniu traktów, które było jedynie osłonięte drzewami (stąd „zielona”) – prawdziwa karczma nie istniała^[2] .

 

 

 

Czynny

• Lokomotywa spalinowa V10C (nr 250556, rok prod. 1973)^[14]
• Lokomotywa spalinowa WLs50 (nr 1847, rok prod. 1966)^[14]
• Lokomotywa spalinowa WLs50 (nr 2230, rok prod. 1973)^[14]
• Lokomotywa spalinowa GLs30 (rok produkcji: 1954)^[2] 
• 3 wagony kryte (stan na 2012)^[2] 
• 4 wagony letnie otwarte (stan na 2012)^[2] 
• wagon gospodarczy^[2] 
• pług śnieżny^[6]
• pociąg naprawczy^[2] 
• drezyna motorowa z silnikiem WFM 125 cm³ (stan na 2012)^[2] 
• drezyna motorowa z silnikiem SHL 175 cm³ (stan na 2012)^[2] 

Eksponaty lub w remoncie

• Parowóz Tx1113 typu HF (eksponat)^[15]
• 3 lokomotywy spalinowe WLs50^[14]

Po zakończeniu funkcjonowania kolei leśnej, do 1994 roku kolej miała m.in.

• 2 lokomotywy spalinowe LKM V10C (nr 250504/71 i 250568/74)^[16]
• 3 parowozy Las (pod koniec nieczynne, Ty244 i Ty1136 ustawiono następnie jako pomniki w Ełku, Ty1139 sprzedany za granicę)^[8][6]

• Wigierska Kolej Wąskotorowa. www.augustowska.pl.
• Dariusz Dołubizno. Wigierska Kolej Wąskotorowa. „Świat Kolei”. 1/2003, s. 6, 2003. 
• Elżbieta Perkowska. Szlak kolejki wąskotorowej. „Wigry. Kwartalnik Wigierskiego Parku Narodowego”. 1, 2012. Wigierski Park Narodowy. 
• Bogdan Pokropiński, Marek Moczulski. Nad Czarną Hańczą i Wigrami. Dawna wąskotorowa kolej leśna – atrakcją turystyczną!. „Świat Kolei”. 4/2001, s. 28–30, 2001.