Widłak

Widłak
	; Widłak goździsty
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Klasa	widłaki
Rząd	widłakowce
Rodzina	widłakowate
Rodzaj	widłak
	Nazwa systematyczna
	Lycopodium L.; Sp. Pl. 1100. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	L. clavatum L.
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Widłak (Lycopodium L.) – rodzaj roślin z rodziny widłakowatych. W szerokim ujęciu obejmuje ok. 40 gatunków^[4]^[5], a w wąskim około 15 gatunków^[2] lub nawet tylko 9^[6], z których w Polsce występuje jeden – widłak goździsty L. clavatum (tradycyjnie zaliczany tu też kolcowidłak jałowcowaty włączony został w 2016 roku do rodzaju kolcowidłak Spinulum)^[7]^[8]. W dawniejszych systemach klasyfikacyjnych zaliczano tu ok. 200 do nawet 400 gatunków (w tym 7 występujących w Polsce), jednak po poznaniu ich filogenezy zostały one podzielone na kilka różnych rodzajów, a nawet zaliczone do różnych podrodzin^[9]^[2].

Znaczenie użytkowe mają zarodniki widłaka goździstego – likopodium. Ze względu na dużą zawartość tłuszczów są łatwopalne, a zmieszane z powietrzem – wybuchowe. Wykorzystywane są podczas efektów specjalnych w przemyśle filmowym. Wykorzystywane były także jako posypka w wyrobach lateksowych (prezerwatywach, rękawiczkach chirurgicznych), w odlewnictwie do wysypywania form odlewów, stosowano je jako środek zapobiegający sklejaniu się pigułek i tabletek oraz w kosmetykach (proszki do makijażu). Ograniczono jego wykorzystanie ze względu na reakcje uczuleniowe (od łagodnych stanów zapalnych po ostre ataki astmy)^[10].

Morfologia

Łodyga składa się z odcinka płożącego się po ziemi, widlasto rozgałęzionego z drobnymi liśćmi. Szczytowa część łodygi wyrasta pionowo i zakończona jest kłosem lub kilkoma kłosami zarodnionośnymi.

Systematyka

Rodzaj Lycopodium pierwotnie obejmował wszystkich współczesnych przedstawicieli rodziny widłakowatych Lycopodiaceae, do czasu opisania rodzaju Phylloglossum^[11]. Później wyodrębniano także rodzaj wroniec Huperzia Bernhardi 1800, a już w drugiej połowie XX wieku Josef Holub wydzielił kilka kolejnych rodzajów (np. widłaczek Lycopodiella Holub 1964, Phlegmariurus Holub 1964, widlicz Diphasiastrum Holub 1975, Pseudodiphasium Holub 1983, Pseudolycopodium Holub 1983). Poza rodzajami uznawanymi szerzej za odrębne w końcu XX wieku (Huperzia, Lycopodiella i Phylloglossum) wciąż wielu autorów ujmowało szeroko rodzaj Lycopodium sprowadzając część ww. taksonów do rangi podrodzajów, których wyróżniano 9^[5]. Kryteriami podziału były różnice w budowie roślin: istnienie lub brak zróżnicowania liści na pędzie (anizofilia), wykształcanie kłosa zarodnionośnego na szypule lub siedzącego, budowa liści zarodnionośnych (tarczowate, łuskowate lub pośrednie), budowa ściany komórkowej w komórkach epidermy zarodni, budowa zarodników i gametofitu oraz liczba chromosomów^[5]. W XXI wieku włączono do kryteriów podziału wyniki badań molekularnych i zaczęła dominować tendencja do wyodrębniania drobnych rodzajów. W systemie PPG I z 2016 rodzaj Lycopodium obejmuje tylko 15 gatunków i jest jednym z 16 rodzajów w rodzinie widłakowatych i jednym z 9 w podrodzinie Lycopodioideae^[2]. W ujęciu Checklist of Ferns and Lycophytes of the World należy tu tylko 9 gatunków^[6].

Synonimy taksonomiczne^[3]

Copodium Rafinesque, Lepidotis P. de Beauv. ex Mirbel in Lam. et Mirbel.

Pozycja i podział rodzaju w systemie PPG I (2016)^[2]

Rodzaj Lycopodium należy do podrodziny Lycopodioideae W.H.Wagner & Beitel ex B. Øllg. należącej do rodziny widłakowatych Lycopodiaceae, jedynej rodziny roślin współczesnych w obrębie rzędu widłakowców Lycopodiales w obrębie klasy Lycopodiopsida w grupie roślin naczyniowych Tracheophyta.

W systemie PPG I rodzaj Lycopodium liczy 15 gatunków, z których tylko jeden widłak goździsty (Lycopodium clavatum L.) występuje we florze Polski^[7]. Drugi z gatunków rodzimych^[7] zaliczany dotychczas do rodzaju widłak – kolcowidłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum L.) – został przeniesiony do rodzaju kolcowidłak Spinulum jako Spinulum annotinum (L.) A.Haines^[2]^[6].

Wykaz gatunków według Checklist of Ferns and Lycophytes of the World^[6]

Lycopodium clavatum L. – widłak goździsty (gatunek kosmopolityczny)
Lycopodium diaphanum (P.Beauv.) Sw. – Tristan da Cunha
Lycopodium hygrophilum Alderw. – Nowa Gwinea
Lycopodium japonicum Thunb. – wschodnia i południowo-wschodnia Azja
Lycopodium lagopus (Laest. ex C.Hartm.) Zinserl. ex Kuzen. – widłak jednokłosowy^[8] (obszar cyrkumborealny)
Lycopodium papuanum Nessel – Nowa Gwinea
Lycopodium pullei Alderw. – Nowa Gwinea
Lycopodium venustulum Gaudich. – Hawaje, Samoa, Wyspy Towarzystwa
Lycopodium vestitum Desv. ex Poir. – Andy w północno-zachodniej części Ameryki Południowej

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30].
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 546, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c The Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. K.U.Kramer, P.S. Green (red.). Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 36–37. ISBN 3-540-51794-4.
↑ ^a ^b ^c ^d Michael Hassler and Bernd Schmitt: Checklist of Ferns and Lycophytes of the World. 2020. [dostęp 2020-07-11].
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 112, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b AnnaA. Pacyna AnnaA., Wojciech J.W.J. Szypuła Wojciech J.W.J., Rząd: Lycopodiales Dc. ex Bertch. & J. Presl – Widłakowce (Widłaki jednakozarodnikowe), [w:] EwaE. Szczęśniak, Edyta M.E.M. Gola, ElżbietaE. Zenkteler (red.), Lykopodiofity Polski Lycopodiales, Selaginellales, Isoëtales, „Monographiae Botanicae”, 110, Wrocław: Polskie Towarzystwo Botaniczne, 2023, s. 123–124, DOI: 10.5586/978-83-963503-9-8, ISBN 978-83-963503-9-8, ISSN 2392-2923 .
↑ Bogdan Zemanek: Widłak. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2000.
↑ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 19. ISBN 978-1842466346.
↑ Zbigniew Podbielkowski, Irena Rejment-Grochowska, Alina Skirgiełło: Rośliny zarodnikowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 668. ISBN 83-01-04394-6.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[ppgI-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30].

[mabb-4] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 546, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[kramer-5] The Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. K.U.Kramer, P.S. Green (red.). Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 36–37. ISBN 3-540-51794-4.

[check-6] Michael Hassler and Bernd Schmitt: Checklist of Ferns and Lycophytes of the World. 2020. [dostęp 2020-07-11].

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 112, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[pacyna-8] AnnaA. Pacyna AnnaA., Wojciech J.W.J. Szypuła Wojciech J.W.J., Rząd: Lycopodiales Dc. ex Bertch. & J. Presl – Widłakowce (Widłaki jednakozarodnikowe), [w:] EwaE. Szczęśniak, Edyta M.E.M. Gola, ElżbietaE. Zenkteler (red.), Lykopodiofity Polski Lycopodiales, Selaginellales, Isoëtales, „Monographiae Botanicae”, 110, Wrocław: Polskie Towarzystwo Botaniczne, 2023, s. 123–124, DOI: 10.5586/978-83-963503-9-8, ISBN 978-83-963503-9-8, ISSN 2392-2923 .

[Zemanek-9] Bogdan Zemanek: Widłak. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2000.

[maarten-10] Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 19. ISBN 978-1842466346.

[11] Zbigniew Podbielkowski, Irena Rejment-Grochowska, Alina Skirgiełło: Rośliny zarodnikowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 668. ISBN 83-01-04394-6.

[4]

[5]

[2]

[6]

[7]

[8]

[9]

[1]

[3]

[10]

[11]