Winorośl właściwa

Zasięg naturalny podgatunku dzikiego winorośli (subsp. sylvestris) obejmował pierwotnie rozległe obszary w basenie Morza Śródziemnego i Azji południowo-zachodniej^[5]. Był to jedyny przedstawiciel rodzaju Vitis w Europie i północnej Afryce (najbardziej zróżnicowanego we wschodniej Azji i w Ameryce Północnej^[6]). Podczas zlodowacenia północnopolskiego jego refugium był prawdopodobnie rejon Kaukazu^[5] oraz południowe krańce Europy tj. Półwysep Iberyjski i Apeniński, gdzie występuje największe zróżnicowanie genetyczne roślin tego gatunku (we Włoszech zwłaszcza na Sycylii^[7]). Stanowiska dzikich winorośli rozciągały się w czasach historycznych na rozległym obszarze południowej Europy od Hiszpanii poprzez Włochy, Szwajcarię, Austrię i Węgry, po Rumunię i kraje bałkańskie położone na południe od niej. Mapa zasięgu obejmuje wybrzeża Morza Czarnego i poprzez rejon Kaukazu sięga po południowe wybrzeża Morza Kaspijskiego^[8]. Na wschodnich krańcach zasięgu występuje na izolowanych stanowiskach w Turkmenistanie i Tadżykistanie^[5]. Gatunek zasiedlał szeroki zakres siedlisk, ale przekształcenia w krajobrazie spowodowane działalnością człowieka ograniczyły występowanie tego taksonu niemal wyłącznie do lasów i zarośli na siedliskach aluwialnych. Dziko rosnące rośliny zostały zdziesiątkowane przez patogeny zawleczone z Ameryki Północnej (zwłaszcza mączniaka i filokserę), a dodatkowo straty powiększyło powszechne w XIX wieku regulowanie europejskich rzek. W efekcie dziko rosnąca winorośl stała się taksonem zagrożonym w Europie, rosnącym w rozproszonych i wątłych populacjach^[9].

O ile sukcesywnie zmniejszał się areał występowania podgatunku pierwotnego winorośli, o tyle taksony udomowione były rozpowszechniane coraz szerzej na świecie i obecnie uprawiane są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[10]. Podgatunek typowy (uprawny) w Polsce ma status dziczejącego i zadomowionego antropofita (dokładniej epekofita na terenie Małopolski)^[11].

•  
  Szczytowa część pędu
•  
  Stary pień winorośli i liście w barwach jesiennych
•  
  Wąs czepny

Pokrój

Pnącze o długości do 10 m^[12], rzadko do 30, a nawet 40 m^[13]. Pień drewniejący, tęgi, może osiągać nawet 1,5 m obwodu^[14]. Kora szarobrązowa lub brunatna, podłużnie włóknista^[15]. Pędy są mniej lub bardziej bruzdowane^[12][16], nagie lub z rzadka owłosione^[16]. Pędy rozgałęziają się sympodialnie. Pozorna, prosto rosnąca oś główna pędu w istocie jest ciągiem kolejnych bocznych odgałęzień, które rozwijając się spychają dotychczasowe pędy macierzyste w położenie boczne^[17]. Winorośl rosnąc czepia się podpór za pomocą widlasto rozgałęziających się wąsów czepnych, stanowiących właśnie takie zepchnięte na bok i zmodyfikowane pędy. Wyróżnia się u winorośli długo- i krótkopędy, przy czym te drugie rozwijają się w kątach liści i zamierają na jesieni aż po znajdujący się u ich nasady pąk kątowy. W kolejnym roku z tego pąka wyrasta długopęd^[17].

Liście

Skrętoległe, długoogonkowe, dłoniaste i bardzo zmienne^[15]. Osadzone są na zwykle nagim ogonku długości od 4 do 8 cm (rzadziej do 10 cm^[14]). U nasady mają szybko odpadające przylistki^[16]. Blaszka liściowa ma podobną długość i szerokość mieszczącą się w granicach od 5 do 15 cm (rzadko osiągają do 20 cm długości^[14]). W ogólnym zarysie blaszka jest zwykle okrągława i na różną głębokość (zwykle dość mocno) dłoniasto klapowana^[15]. Klapy są 3 lub 5, różnej wielkości, często zachodzące na siebie, a zatoki między nimi są zaokrąglone. Brzegi klap w górnej i środkowej części są grubo i nieregularnie ząbkowane, środkowa klapa jest na szczycie zaostrzona^[12][15]. U nasady blaszka liściowa jest głęboko i wąsko sercowata, z klapami bocznymi często nachodzącymi na siebie. Użyłkowanie jest dłoniaste, u nasady z 5 głównymi żyłkami, każda z 4–5 parami żyłek dalszego rzędu^[16]. Blaszka liściowa z wierzchu jest ciemnozielona, początkowo owłosiona, później naga. Od spodu jest jasnozielona i zwykle rzadko, kutnerowato szaro owłosiona, rzadko naga^[15][14].

Kwiaty

Zebrane są w wiechy osiągające zwykle od 10 do 20 cm długości^[12]. Kwiatostany wyrastają naprzeciw liścia i ich szypuła ma od 1 do 5 cm długości. Jest naga lub pajęczynowato owłosiona i nierzadko wyrasta na niej nierozgałęziony wąs czepny^[16][14]. Kwiaty są niepozorne, drobne, zwykle obupłciowe u podgatunku uprawnego i zwykle rozdzielnopłciowe u podgatunku dziko rosnącego. Osadzone są na szypułkach osiągających do 2,5 mm długości. Mają wcześnie odpadający, drobny 5–działkowy kielich. Korona kwiatu składa się z 5 lancetowatych, żółtozielonych płatków o długości 1,5 mm^[14], zrośniętych na szczycie. Podczas rozwoju owocu jest ona odrywana przez rozrastający się słupek, unoszona do góry i odpadająca^[13]. Kwiaty słupkowe mają sterylne, krótkie i zielone pręciki^[14]. W kwiatach obupłciowych lub pręcikowych znajduje się 5 pręcików o nitkach długości do 1 mm i owalnych, żółtych pylnikach do 0,8 mm długości. Słupek pojedynczy, w kwiatach męskich jest bardzo zredukowany. W kwiatach obupłciowych lub żeńskich składa się z owalnej zalążni, krótkiej szyjki i rozszerzonego znamienia^[16]. U nasady zalążni znajduje się 5 miodników^[14]. Kwiaty są równoczesne, owadopylne lub samopylne. W Polsce kwitną od czerwca do lipca^[13].

•  
  Młody kwiatostan
•  
  Fragment kwiatostanu podczas kwitnienia
•  
  Rozwijający się kwiat (odrzucana korona)

Owoc

Kulista lub podłużna jagoda o średnicy do ok. 2 cm^[16]. Jest soczysta, słodka lub słodkokwaśna, u odmian uprawnych ma różne kolory – od jasnozielonkawego poprzez różowy i czerwony do niemal czarnego. Zawiera od 2 do 4 nasion. Nasiona mają kształt gruszkowaty lub owalny, mają dzióbek i osiągają do 6 mm długości^[14]. Szypułka owocu wydłuża się i grubieje podczas owocowania^[14].

Winorośl właściwa jest szybko rosnącym, wieloletnim pnączem. Kwitnie na przełomie wiosny i lata. Owoce pojawiają się pod koniec lata i pozostają na roślinie do zimy. Jesienią liście przebarwiają się na kolor złocistożółty. Najstarszy żyjący okaz winorośli właściwej posadzony został przez Lancelota 'Capability' Browna w 1768 roku w ogrodzie przy Hampton Court w Londynie. Okaz odmiany 'Schiava Grossa' ('Black Hamburgh') wciąż plonuje, a jego zrazy oferowane są na sprzedaż^[18].

Wyróżnia się dwa podgatunki^[3][8]:

• winorośl właściwa dzika^[11] (V. vinifera subsp. sylvestris (C.C.Gmel.) Hegi) – rośliny dziko rosnące o kwiatach rozdzielnopłciowych (zdarzają się rośliny obupłciowe, ale ich udział nie przekracza 5% w populacji), udział roślin z kwiatami męskimi i żeńskimi jest zmienny w różnych populacjach. Rośliny te cechują się znacznym zróżnicowaniem morfologicznym i genotypowym. Do cech morfologicznych wyróżniających formę dziką należą całkowicie otwarte wierzchołki pędów (młode liście są rozpostarte), podczas gdy u odmian uprawnych są zwykle zamknięte (młode liście otulają szczytową część pędu). Rosnący w naturze przedstawiciele podgatunku dzikiego cechują się znacznym zróżnicowaniem genotypowym, co ma ogromne znaczenie hodowlane, wobec drastycznie zubożonego zróżnicowania odmian uprawnych (stanowiących klony jednego osobnika)^[19]. Refugium winorośli podczas zlodowacenia stanowił najwyraźniej rejon Kaukazu i Półwysep Apeniński, gdzie zachowane populacje wyróżniają się zróżnicowaniem genetycznym i morfologicznym^[20][21]. Pierwotnie dzikie winorośle właściwe występowały na różnych siedliskach na rozległym obszarze od atlantyckich wybrzeży południowej Europy po zachodnie Himalaje, jednak ich zasoby uległy drastycznemu zmniejszeniu w ciągu minionych 150 lat. Zachowały się wyłącznie populacje występujące na terenach zalewowych (wysoki poziom wód i wilgotność gleby uchroniła rośliny z tych siedlisk przed filokserą zawleczoną w latach 60. XIX wieku z Ameryki Północnej^[19]). Do późniejszych i współczesnych problemów w zachowaniu tego podgatunku należy fragmentacja zachowanych siedlisk gatunku, wycinka drzewostanów na stanowiskach i regulacja rzek^[20].
• winorośl właściwa typowa^[11] (V. vinifera subsp. sativa Hegi, syn. V. vinifera subsp. vinifera) – rośliny uprawiane o kwiatach obupłciowych i zamkniętych wierzchołkach pędu (otulonych przez młode liście).

W obrębie gatunku wyróżnia się kultywary, popularnie nazywane odmianami albo szczepami. Choć Pierre Viala i Victor Vermorel w 1909 roku wymienili aż ok. 24 000 używanych nazw, to wiele z nich było albo okazało się później synonimami^[22]. Na początku XXI wieku wyróżnianych było ok. 5 tys. odmian winorośli, z których około 250 jest uprawianych masowo^[22]. Różnią się głównie owocami m.in. ich kolorem skórki, wyglądem, zapachem, smakiem, odpornością na warunki klimatyczne, potencjalnym poziomem alkoholu i kwasowością^[23]. Do określenia pokrewieństwa między naturalnymi kultywarami narzędzia dała dopiero analiza genetyczna^[24]. Winogrodnicy i naukowcy dążyli do jak najlepszego dostosowania uprawianych krzewów do potrzeb gospodarczych. Optymalizacja była możliwa na kilka sposobów. Jednym z nich była selekcja naturalnych mutacji w ramach odmiany, zwanych sportami albo klonami, których cechy pozytywnie wyróżniały się na tle typowych egzemplarzy^[23][25]. Od XIX wieku na znaczeniu zyskała hodowla nowych odmian, niekiedy krzyżówek międzygatunkowych, przede wszystkim w celu zwiększenia odporności na szkodniki i choroby winorośli oraz lepszego dostosowania do zróżnicowanych gleb^[26]. Do produkcji wina nie są dopuszczone krzyżówki międzygatunkowe^[23]. Niektóre z wyhodowanych mieszańców winorośli właściwej zyskały znaczenie gospodarcze (np. wyhodowany w Geisenheim 'Müller Thurgau' w Niemczech i 'Pinotage' w RPA)^[27][28].

W 1946 roku podzielono odmiany uprawne winorośli na trzy grupy^[29][19]:

• Convar. Occidentalis (grupa zachodnia) – odmiany południowo- i zachodnioeuropejskie o stosunkowo małych owocach, wykorzystywane głównie do wyrobu win, np.: 'Riesling', 'Pinot noir', 'Traminer'
• Convar. Orientalis (grupa wschodnia) – odmiany deserowe o dużych owocach np.: 'Chasselas', 'Kiszmisz', 'Nimrang'
• Convar. Pontica (grupa czarnomorska) – o cechach pośrednich, wiele odmian deserowych, np.: 'Furmint', 'Czausz', 'Aptis Aga'.

Dla konsumentów najpopularniejsze odmiany winorośli właściwej są często bardziej rozpoznawalne niż regiony pochodzenia, więc wśród producentów spostrzega się tendencję do podkreślania szczepu zamiast regionu winiarskiego^[26].

•  
  'Sauvignon blanc'
•  
  'Pinot Noir'
•  
  'Cabernet Sauvignon'

Poza odmianami uprawnymi o użytkowych owocach wyhodowano także odmiany ozdobne winorośli, np.:

• 'Incana' – liście pokryte srebrzystym kutnerem, roślina zalecana do zestawień z drzewami i krzewami czerwonolistnymi. Osiąga do 10 m wysokości. Rośnie w strefach mrozoodporności od 6 do 9^[30].
• 'Purpurea' – liście przez cały sezon wegetacyjny czerwonopurpurowe, tylko w miejscach ocienionych zielenieją. Owoce ciemnopurpurowe nie są zbyt smaczne. Odmiana wyhodowana w 1838, osiąga do 10 m wysokości i rośnie w 6–9 strefie mrozoodporności^[30].

W wersji bez apostrofów nazwy szczepów winorośli piszemy w języku polskim małymi literami^[31]. Polska literatura dotycząca winiarstwa również stosuje się do tej konwencji, za to w źródłach dotyczących ogólnie ogrodnictwa i sadownictwa stosuje się jednak pisownię każdego członu nazwy wielką literą. W publikacjach botanicznych zgodnie z art. 28 Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej oraz Kodem Nomenklatury Roślin Ozdobnych nazwy odmian uprawnych ujmuje się w pojedynczy cudzysłów i zapisuje czcionką prostą.

• Roślina owocowa. Uprawia się ją w celu pozyskania soczystych i mięsistych jagód. W zależności od gatunku i odmiany owoce posiadają różne kształty, kolory, rozmiary i smaki. Nauka zajmująca się klasyfikacją winorośli to ampelografia.
  • Grona znajdują zastosowanie przede wszystkim jako surowiec do produkcji win i produktów winopochodnych^[32]. Za pomocą destylacji z wina uzyskuje się winiaki (np. koniak, armagnac) i spirytus^[33].
  • Na drugim miejscu znajduje się bezpośrednia konsumpcja (tzw. winogrona deserowe)^[32]. Wśród czołowych eksporterów znajdują się Chile, Włochy, Stany Zjednoczone i Południowa Afryka^[33].
  • Ważną rolę odgrywają suszone winogrona – rodzynki. Stany Zjednoczone i Turcja dostarczają 80% światowej produkcji rodzynek (choć nie tylko z winorośli właściwej)^[34].
  • Z winogron tłoczy się także świeże i pasteryzowane soki pitne albo wykorzystuje do dosładzania innych napojów, dzięki naturalnej słodyczy^[34]. Słodkie syropy z winogron zwane sapa i defratum pite były także już w starożytnym Rzymie^[35].
• Kulinaria: W krajach bałkańskich z liści winogron i mięsa mielonego wyrabia się potrawę przypominającą gołąbki^[36]. Poprzez fermentację octową wina otrzymuje się z niego ocet winny. Z nasion wytwarza się olej.
• Produkcja suplementów diety: z winogron pozyskuje się naturalne antyoksydanty^[37].
• Z powstającego podczas fermentacji wina osadu wytwarza się kwas winowy, zaś kamień winny używany jest do produkcji proszków do pieczenia ciast, w farbiarstwie i do czyszczenia przedmiotów mosiężnych.
• Wytłoczyny powstające przy produkcji wina oraz liście zerwane przed zbiorem owoców są wartościową paszą dla bydła i koni, używane są też jako nawóz.

 

 

Tradycyjnie uważano, że winorośl właściwą zaczęto uprawiać w południowym Kaukazie (tereny północno-wschodniej Turcji, północnego Iraku, Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji)^[38][39][40]. W stanie dzikim winorośl (podgatunek subsp. sylvestris) rosła jednak od atlantyckich wybrzeży Europy po zachodnie Himalaje^[41] i badania molekularne świadczą o tym, że winorośl udomowiona została nie tylko w rejonie Bliskiego Wschodu, ale także w basenie Morza Śródziemnego dalej na zachód^[8]. Około 70% lokalnych odmian z półwyspu Iberyjskiego pochodzi od dzikich winorośli z tego rejonu^[42]. Przed udomowieniem owoce były zbierane z roślin dziko rosnących w lasach i prawdopodobnie wcześnie doszło do przypadkowego odkrycia wina po spróbowaniu płynu powstałego w naczyniu z długo przechowywanymi owocami. Odkrycie wina mogło nastąpić ok. 8–10 tysięcy lat p.n.e.^[40] Najstarsze znalezione ślady wina, w dodatku najwyraźniej świadomie wytwarzanego, bo konserwowanego żywicą pistacji, odkryto w naczyniach pochodzących sprzed 7 tysięcy lat p.n.e. ze stanowiska archeologicznego w górach Zagros w Iranie^[43]. Początki upraw i pierwsze prymitywne winnice, w których drzewa służyły jako podpórki datuje się na szóste tysiąclecie przed Chrystusem^[44][38]. Do wyodrębnienia się podgatunku uprawnego doszło w wyniku selekcji roślin obupłciowych – znacznie bardziej plennych od rozdzielnopłciowych^[40].

Winorośl kilka tysięcy lat p.n.e. była rozprzestrzeniona w uprawie we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Nasiona znaleziono na stanowiskach archeologicznych datowanych na 4500 lat p.n.e. na Cyprze, na 3200 lat p.n.e. w Jerycho. Ze starożytnego Egiptu uprawa winorośli poświadczona jest w dokumentach pisanych datowanych na 2400 lat p.n.e.^[41] Szybko też rozprzestrzeniła się w rejonie Azji Mniejszej, Bliskiego Wschodu i Mezopotamii^[38]. Najstarsze rysunki winorośli opartej o budowle, a więc sadzonej pochodzą z Egiptu z ok. 1500 p.n.e.^[32] Grecy i Rzymianie zakładali winnice na podbijanych przez siebie obszarach w Europie, częściowo po to, by zaopatrzyć w wino własne oddziały^[45][46][47]. Najbardziej na północ wysuniętym obszarem uprawy były Wyspy Brytyjskie^[48]. Wówczas wino było już używane także do gotowania, jako składnik sosów, o czym świadczy książka kucharska Apicusa z III w.^[45] Rozkwit uprawy winorośli został zahamowany po upadku cesarstwa rzymskiego i najazdach m.in. Arabów, Wizygotów i Wandalów^[47]. Sytuacja uległa poprawie wraz z powstawaniem klasztorów, obok których mnisi zakładali winnice i rozwijali w nich techniki uprawy^[49][47].

W starożytnych Chinach początkowo uprawiano winorośl amurską^[32]. Nasiona winorośli właściwej wysłane zostały do Cesarza Wu przez chińskiego generała wysłanego z poselstwem do krajów irańskich. Zetknął się on po raz pierwszy z winoroślą i winem w rejonie Fergany i Baktrii. Z wysłanych nasion powstała pierwsza winnica w Chinach ok. 120 r. p.n.e.^[40]

Do Europy Środkowej i Polski wino dotarło wraz z chrześcijaństwem. Uprawa winorośli ze względu na klimat nie zyskała tu wielkiej popularności.

Kolonizatorzy zabrali krzewy winorośli właściwej do Ameryki Północnej, Peru i Chile^[48]. W Ameryce Północnej rosła wówczas już m.in. winorośl lisia (Vitis labrusca), która odegrała ważną rolę w późniejszej odbudowie winnic europejskich^[48]. W 1616 Holendrzy zawieźli winorośl do Afryki Południowej, a w 1788, wraz z Anglikami, pierwsze sadzonki trafiły do Australii^[48].

Druga połowa XIX wieku okazała się katastrofalna dla europejskich winnic^[50]. Mączniak prawdziwy poczynił duże szkody we Francji (do 80% strat w plonach), zanim udało się go opanować^[51][50]. Następnie ze wschodniej części Ameryki Północnej do Europy został około 1863 przywleczony szkodnik – filoksera winiec^[51][52]. W krótkim czasie filoksera spustoszyła miejscowe winnice, tym bardziej, że nie znano wówczas żadnych sposobów ochrony przed tym szkodnikiem^[53]. Rozwiązaniem okazało się obsadzenie winnic na nowo z wykorzystaniem krzewów szczepionych na podkładkach odpornych na filokserę – amerykańskich i hybrydowych^[51][52][53]. Wraz z importowanymi podkładkami pojawił się w 1878 także mączniak rzekomy winorośli^[52][51]. Przypadkiem okazało się, że skutecznie chorobę zwalczają związki miedzi (ciecz bordoska)^[51].

Wiek XX przyniósł ulepszenia technologiczne, rozwój winiarstwa w Nowym Świecie i prawne regulacje dotyczące sposobów uprawy. Wiele winnic zostało wykarczowanych, a winiarze większą uwagę poświęcili jakości^[54].

Winorośl właściwa była drugą, po ryżu, rośliną uprawną, której genom zsekwencjonowano w całości^[24].

Ze względu na ogromne znaczenie winorośli w basenie Morza Śródziemnego – odgrywała ona istotną rolę w różnych starożytnych kulturach tego obszaru. Już 5 tysięcy lat temu w starożytnym Egipcie i Mezopotamii winnice i piwnice pełne wina były symbolem bogactwa i przedmiotem dumy władców. Winnica była darem faraona Amenhotep III dla świątyni w Luksorze, a amfory z winem umieszczano w grobowcach faraonów (np. Tutanchamona)^[55]. W sumeryjskim eposie ocalony z potopu Utnapisztim właśnie z wina składał bogom ofiarę w podzięce za ocalenie^[36].

Starożytna Grecja

W czasie rozwoju kultury mykeńskiej uprawa winorośli odgrywać zaczęła istotną rolę w południowej Europie. Bogiem wina i winorośli oraz propagatorem jej uprawy na całym wówczas znanym świecie był Dionizos, dla którego obchodzono kilka świąt w roku zwanych dionizjami. Wino odgrywało istotną rolę w kulturze i gospodarce starożytnej Grecji, Homer pisał o codziennie przybijających do brzegów Troi okrętów wyładowanych amforami z winem. Wino i winorośl obecne są także w mitologii greckiej^[55].

Starożytny Rzym

W rejonie Morza Śródziemnego uważano winorośl za roślinę świętą, a napój wytwarzany z jej owoców za napój bogów. W starożytnym Rzymie i Grecji pito wino, mieszając je często z wodą^[45]. Wino nie było napojem składanym w ofierze bogom – w Rzymie było to mleko.

Starożytny Izrael

W tradycji żydowskiej winorośl porównywana jest do narodu żydowskiego. Tak midrasz interpretuje słowa Biblii Hebrajskiej. W komentarzach rabina Szymona ben Lakisza (III w. n.e.) zawartych w Gemarze owoce winorośli to uczeni i mędrcy, liście to ludzie wytwarzający substancje niezbędne dla życia całej wspólnoty (rośliny), a pędy to kupcy rozprowadzający produkty wytwarzane przez ludzi^[55]. Zgodnie z tradycją biblijną pierwszym człowiekiem, który zaczął uprawiać winorośl był Noe^[56]. Z błogosławieństwa Jakuba wynika, że posiadanie winnicy było równoznaczne z bogactwem^[57], przy czym zgodnie z Księgą Powtórzonego Prawa można było wejść do cudzej winnicy i najeść się do syta, choć nie wolno było zbierać gron do kosza^[58]. Kwitnąca winorośl przedstawiona została jako symbol wiosny w Pieśni nad pieśniami^[59]. Zbiór winogron był tak ważny, że na jego okres zwalniano nawet mężczyzn z wojska, by mogli zebrać owoce we własnej winnicy (Pwt 20,6). W Starym Testamencie wino z winogron było jedną z ofiar składanych Bogu^[60]. W Księdze Izajasza zawarty jest metaforyczny opis zakładania winnicy, na początku pełen namiętności niczym hymn miłosny, w drugiej części zmieniający się w sąd nad narodem żydowskim^[55]. Zgodnie z przekazem Józefa Flawiusza przy murach Świątyni Jerozolimskiej rosła winorośl obrobiona w złocie, rodząca wspaniałe owoce^[36].

Tradycja chrześcijańska

W sztuce chrześcijańskiej winna latorośl łączyła się z osobą Chrystusa, ideą nieśmiertelności i zmartwychwstania – jak np. latorośl w nagrobku Kazimierza Wielkiego na Wawelu^[61]. Jezus w przypowieściach przyrównuje siebie do krzewu winnego, a ludzi do latorośli; jedne z nich zostają na krzewie i przynoszą owoce, inne zaś zostają obcięte i wrzucone w ogień^[60].

• Glen L. Creasy, Leroy L. Creasy: Grapes. Wallingford: CABI, 2009. ISBN 978-1-84593-401-9. (ang.).
• Tom Stevenson: The Sotheby's Wine Encyclopedia. Wyd. 4. Londyn: Dorling Kindersley, 2005. ISBN 0-7566-1324-8. (ang.).

• winogrona.org
• Uprawa winorośli. kurdesz.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-26)].