Wiąz

Wiąz
	; Wiąz górski Ulmus glabra
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	wiązowate
Rodzaj	wiąz
	Nazwa systematyczna
	Ulmus L.; Sp.Pl. 225. 1753.
	Typ nomenklatoryczny
	Ulmus campestris L.
Synonimy
	Chaetoptelea Liebm.; Microptelea Spach; Ulmoxylon E. Hofmann;
	Chaetoptelea Liebm.; Microptelea Spach; Ulmoxylon E. Hofmann;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Wiąz (Ulmus L.) – rodzaj drzew, rzadziej krzewów z rodziny wiązowatych (Ulmaceae). Obejmuje 38 gatunków^[4]. Rośliny te występują w strefie umiarkowanej półkuli północnej, największe zróżnicowanie osiągając we wschodniej Azji (w Chinach rośnie 21 gatunków, z czego 14 to endemity tego kraju^[5]), 10 gatunków rośnie w Ameryce Północnej^[6], 6 w Europie^[7], z czego trzy w Polsce: wiąz górski U. glabra, wiąz pospolity U. minor i wiąz szypułkowy U. laevis^[8]. Rośliny z tego rodzaju introdukowane zostały do strefy umiarkowanej półkuli południowej (Australia, południowa Afryka, Ameryka Południowa) i do zachodniej części Ameryki Północnej^[4].

Są to drzewa leśne, rzadziej formacji zaroślowych^[9], głównie siedlisk żyznych i wilgotnych (zwłaszcza gatunki europejskie i amerykańskie), osiągające znaczne rozmiary^[10], aczkolwiek z powodu holenderskiej choroby wiązu duże drzewa wielu gatunków są rzadko spotykane^[9]. Podobne gwałtowne załamania liczebności drzew tego rodzaju znane są z historii – z początków neolitu, około roku 1500 i połowy XIX wieku^[9].

Wiązy z powodu odporności na warunki miejskie były często uprawiane w parkach i przy drogach. Ich drewno jest cenione ze względu na twardość, elastyczność, trudną łupliwość i brązową barwę, wykorzystywane było w meblarstwie i tokarstwie, do wyrobu fornirów^[10]. Ze względu na trwałość i odporność na gnicie w warunkach dużej wilgotności wyrabiano z wiązów rury i dreny do przewodzenia wody^[9].

Morfologia

Pokrój: Drzewa osiągające do 35 m wysokości, rzadziej krzewy^[6]^[9]. Nierzadko tworzące pędy z odrostów korzeniowych^[9]. Pędy bezbronne, ale czasem korkowato oskrzydlone, młode nagie lub owłosione, cienkie lub tęgie. Kora zwykle głęboko żłobiona, korona zróżnicowana pod względem kształtu^[6].
Liście: Zrzucane przed zimą, czasem utrzymujące się do zimy^[6] i nawet opisywane jako zimozielone^[5]. Pojedyncze, skrętoległe, krótkoogonkowe^[10], z szybko odpadającymi przylistkami^[6] (te jajowate do równowąskich, błoniaste, zostawiające krótkie blizny po bokach nasady liści^[5]). U nasady blaszka często nieco asymetryczna, zaokrąglona, sercowata do zbiegającej, liście w ogólnym zarysie jajowate do owalnych, o brzegu piłkowanym, często podwójnie^[6]. Użyłkowanie pierzaste, końce wiązek przewodzących sięgają szczytów ząbków^[5].
Kwiaty: Obupłciowe z niepozornym okwiatem, zebrane w pęczki, grona i wierzchotki, ukazujące się przed rozwojem liści na ubiegłorocznych pędach. Kwiaty siedzące lub na szypułkach, wsparte dwoma przysadkami^[6]. Działki kielicha w liczbie od 5 do 9 zrośnięte są u nasady i tworzą dzwonkowaty okwiat (płatków korony brak)^[6]^[9]. Pręciki w liczbie od 3 do 9, zwykle z czerwonymi pylnikami. Zalążnia powstaje z pojedynczego owocolistka zwieńczona jest głęboko dwudzielną szyjką^[6]^[9].
Owoce: Spłaszczone zwykle skrzydlaki otoczone dookoła płaskim, błoniastym skrzydełkiem^[6]^[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...): Rodzaj z rodziny wiązowatych (Ulmaceae) z rzędu różowców, należących do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych^[2].

Wykaz gatunków^[4]

Ulmus alata Michx.
Ulmus americana L. – wiąz amerykański
Ulmus × androssowii Litv.
Ulmus bergmanniana C.K.Schneid.
Ulmus boissieri Grudz.
Ulmus × brandisiana C.K.Schneid.
Ulmus castaneifolia Hemsl.
Ulmus changii W.C.Cheng
Ulmus chenmoui W.C.Cheng
Ulmus chumlia Melville & Heybroek
Ulmus crassifolia Nutt.
Ulmus davidiana Planch.
Ulmus elliptica K.Koch
Ulmus elongata L.K.Fu & C.S.Ding
Ulmus gaussenii W.C.Cheng
Ulmus glabra Huds. – wiąz górski
Ulmus glaucescens Franch.
Ulmus harbinensis S.Q.Nie & G.Q.Huang
Ulmus × hollandica Mill. – wiąz holenderski
Ulmus × intermedia Elowsky
Ulmus ismaelis Todzia & Panero
Ulmus kunmingensis W.C.Cheng
Ulmus laciniata (Herder) Mayr ex Schwapp.
Ulmus laevis Pall. – wiąz szypułkowy
Ulmus lamellosa C.Wang & S.L.Chang
Ulmus lanceifolia Roxb.
Ulmus lesueurii Standl.
Ulmus macrocarpa Hance
Ulmus × mesocarpa M.Kim & S.Lee
Ulmus mexicana (Liebm.) Planch. – wiąz meksykański
Ulmus microcarpa L.K.Fu
Ulmus minor Mill. – wiąz pospolity
Ulmus parvifolia Jacq. – wiąz drobnolistny
Ulmus prunifolia W.C.Cheng & L.K.Fu
Ulmus pseudopropinqua F.T.Wang & S.X.Li
Ulmus pumila L. – wiąz syberyjski
Ulmus rubra Muhl. – wiąz czerwony
Ulmus serotina Sarg.
Ulmus szechuanica W.P.Fang
Ulmus thomasii Sarg.
Ulmus uyematsui Hayata
Ulmus villosa Brandis ex Gamble
Ulmus wallichiana Planch.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
↑ ^a ^b ^c ^d Ulmus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-07-25].
↑ ^a ^b ^c ^d Ulmus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-25].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Susan L. Sherman-Broyles: Ulmus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-25].
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 950-951, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 197, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 160. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c WładysławW. Bugała WładysławW., Drzewa i krzewy dla terenów zieleni, wyd. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991, s. 146-147, ISBN 83-09-00013-8, OCLC 749824810 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-21] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].

[powo-4] Ulmus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-07-25].

[china-5] Ulmus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-25].

[america-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Susan L. Sherman-Broyles: Ulmus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-07-25].

[mabb-7] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 950-951, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 197, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[philips-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 160. ISBN 0-333-73003-8.

[bugala-10] WładysławW. Bugała WładysławW., Drzewa i krzewy dla terenów zieleni, wyd. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1991, s. 146-147, ISBN 83-09-00013-8, OCLC 749824810 .

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[9]

[10]