W czwartym wymiarze

Tytuł zbioru odnosi się do pojęcia „czwartego wymiaru” obecnego w naukach ścisłych i filozofii XX wieku. W powszechnym mniemaniu pojęcie to zwykło się pojmować jako synonim czasu. W rzeczywistości może to być również klasa równoległych wszechświatów; przez analogię można stwierdzić, że czwarty wymiar jest dla przestrzeni trójwymiarowej tym co trzeci dla dwuwymiarowej.

W skład zbioru weszło 12 niżej wymienionych opowiadań poprzedzonych przedmową na temat rozwijającego się lotnictwa:

• Babunia
• Władca czasu
• Kometa
• Sen
• Eksperyment
• Amor i Faun
• Almanzor
• Rozaura
• Lenora
• Memoriał doktora Czang-Fu-Li
• Rebus
• Nowe mieszkanie

Tematem większości utworów jest polemika z romantyczną i pozytywistyczną wersją historiozofii, problem nietzscheańskiej apoteozy czasu oraz cykliczności zjawisk społecznych i kulturowych, choć nie zabrakło także opowiadań stanowiących niejako eseje estetyczno-literackie (Amor i Faun, Almanzor).

Lange nadaje swoim opowiadaniom charakter fantastyczno-naukowy, okraszony elementami romansowymi i sensacyjnymi, czy „łamigłówkami” w stylu Arthura Conana Doyle’a, Edgara Allana Poego (Złoty żuk) oraz Juliusza Verne’a przekazując tym samym pewne konkretne filozoficzne spojrzenie, stanowiące dla czytelnika bazę do dalszych rozmyślań.

Najbardziej reprezentatywnym utworem zbioru jest Władca czasu opowiadający o magicznej substancji pozwalającej na obserwację ewolucji roślin zachodzącej w przyspieszonym tempie. Bohater opowiadania, Jan Kanty Szelest, dokonuje mikroskopowej analizy procesów zachodzących na powierzchni liścia: obumierania jednych organizmów, rodzenia się drugich, wzajemnego wyniszczania itd. Procesy te przywołują na myśl historię ludzkich cywilizacji. W zakończeniu czytamy: Cały ten olbrzymi, na 72 000 lat obliczony przewrót - powstanie i zagłada potężnego systemu globów - trwał 20 minut, 14 sekund i 33 tercje. Autor zwraca przez to uwagę na małość i błyskawiczność istnienia świata ludzi oraz jego biologiczny charakter (polemika z pozytywizmem). Innym ciekawym fabularnie opowiadaniem jest Kometa, której wydarzenia oparte są na baśniowym wręcz potraktowaniu zjawiska Komety Halleya. Asteroid uderza o kulę ziemską powodując nadnaturalne zawirowania czasowe. Wszystkie też fenomeny z czasem związane zaczęły się poruszać po linii odwrotnej. Naprzód był zachód słońca, a potem wschód; naprzód były żniwa, potem zasiewy; naprzód śmierć, potem życie; naprzód dzieci, potem małżeństwo. Cały ten, naiwny z gruntu, koncept służył nie tylko przyjrzeniu się zagadnieniom cykliczności czasu z pewnego ironicznego dystansu, ale również krytyce społecznych konwenansów.

• Tekst W czwartym wymiarze na CBN Polona [dostęp 2011-07-12]
• W czwartym wymiarze w serwisie Wolne Lektury