Traktat w Lozannie

Opracowaniem traktatu zajęła się zwołana do Lozanny konferencja międzynarodowa, obradująca między 21 listopada 1922 r. a 23 lipca 1923 r. W odróżnieniu od układów z pozostałymi państwami centralnymi Turcję potraktowano tym razem jako równorzędnego partnera. 30 stycznia 1923 r. zawarto grecko-turecką umowę o wymianie ludności, a główny traktat podpisano 24 lipca tego roku^[1][2].

Traktat spisano w języku autentycznym francuskim, depozytariuszem został rząd Francji, zarejestrowano przez Sekretariat Ligi Narodów 5 września 1924 r.^[3]

Polska nie była stroną traktatu, natomiast 23 lipca zawarła w Lozannie z Turcją dwustronny Traktat Przyjaźni^[4].

Na mocy traktatu:

• Turcja odzyskała pełne zwierzchnictwo nad Anatolią i Tracją Wschodnią oraz półwyspem Gallipoli,
• likwidacji uległa autonomia Kurdystanu,
• zrewidowano też granicę z Armenią.
• Ponadto Turcja zrzekła się roszczeń wobec terytoriów arabskich
• oraz potwierdziła uznanie wobec zawartych po 1878 r. traktatów dotyczących Cypru, Trypolitanii, Cyrenajki, Dodekanezu i Egiptu.
• Granica grecko-turecka i granica bułgarsko-turecka z obu stron podlegały demilitaryzacji.
• Tego samego dnia podpisano także konwencję w sprawie cieśnin, na mocy której zdemilitaryzowano brzegi Bosforu i Dardaneli oraz wyspy na Morzu Marmara.
• Żeglugę przez cieśniny uczyniono otwartą i podlegającą kontroli międzynarodowej. Wyjątek od tej reguły uzasadniać miało jedynie znalezienie się Turcji w stanie wojny^[1][2].

Bardzo istotnym elementem postanowień z Lozanny była zorganizowana pod auspicjami Ligi Narodów akcja wymiany ludności między Grecją i Turcją. W praktyce kryterium wyróżniającym ekspatriantów stała się religia: z Grecji do Turcji płynęli nie tylko Turcy, ale i osoby innych narodowości wyznania muzułmańskiego; z kolei z Turcji do Grecji obok Greków trafiali także inni wyznawcy prawosławia. Także mimo deklarowanej dobrowolności przesiedleń miały one w praktyce charakter przymusowy, a Grecy wyjeżdżający z Turcji na ogół musieli tam pozostawić swoje ruchomości wskutek nagłej realizacji wysiedlenia. Ogółem przesiedlenia objęły ok. 0,4 mln wysiedleńców z Grecji oraz ok. 1,3 mln wysiedleńców z Turcji (przy czym ok. 1 mln z tej liczby przybyło do Grecji jeszcze przed podpisaniem traktatu, uciekając przed skutkami wojny z Turcją) – mimo to w Turcji (szczególnie w Stambule) pozostała nadal bardzo liczna mniejszość grecka^[5][6]. Większość greckich przesiedleńców z Turcji trafiła do greckiej części Macedonii (tzw. Egejskiej), gdzie mogła liczyć na odszkodowanie finansowe lub materialne za pozostawione mienie – zajmowała ziemie i domostwa opuszczane przez ludność turecką i słowiańską oraz tereny przekazane uchodźcom w użytkowanie wieczyste przez Grecki Kościół Prawosławny. Ta niemal komfortowa sytuacja nie dotyczyła jednak uchodźców z Turcji sprzed Traktatu Lozańskiego. Ci, nie objęci Traktatem, z reguły tracąc wszystko bez odszkodowania w zamian uzyskiwali tylko szansę przeżycia w obozach dla uchodźców, z bardzo trudnymi warunkami bytowymi.

Wymiana ludności odbywała się stopniowo i trwała do 1930 r. Liga Narodów zorganizowała także aktywizację ekonomiczną okolic objętych wymianami ludności. W ten sposób dopomożono także ludności, która opuściła swe ojczyzny jeszcze w trakcie trwania wojen bałkańskich. Aktywizacją ekonomiczną łagodzono także napięcia, pomiędzy repatriantami, a ludnością miejscową. Urzędnicy Ligi Narodów, a za nimi greccy historycy mówią wręcz o przejściu części Bałkanów, objętej wymianami ludności, prosto z realiów XVII wieku, do szybkiego rozwoju i XX wieku^[7].

Mimo oczywistego zła przesiedleń, ich realizacja w tej sytuacji pod kontrolą Ligi Narodów była najmniej szkodliwym wyjściem, które pozwoliło do pewnego stopnia uporządkować sytuację etniczną regionu zapobiegając rozwiązaniu tych problemów drogą rozlewu krwi^[8]. Stała się wzorcem dla podobnych przemieszczeń ludności w Europie Środkowej po II wojnie światowej.

Obok wymiany ludności pomiędzy Grecją i Turcją powołana komisja Ligi Narodów, nadzorowała także inne przesiedlenia, w tym przewidzianą specjalną konwencją grecko-bułgarską z listopada 1919 r. (podpisaną przy okazji zawierania traktatu z Neuilly) wymianę ludności pomiędzy Bułgarią a Grecją. Nastąpiła wówczas masowa emigracja słowiańskich mieszkańców Macedonii Egejskiej (z jednej strony wobec wcześniejszych krwawych konfliktów, z drugiej w obawie Słowian przed wzmożoną hellenizacją, spowodowaną bardzo dużym napływem imigrantów greckich), przede wszystkim do Bułgarii (ok. 100 tys. osób), w drugą stronę zmierzali emigranci greccy z Bułgarii (ok. 50 tys. osób). Zwraca uwagę faktycznie dobrowolny charakter tych przesiedleń (w Grecji pozostało ok. 50 tys. Bułgarów)^[5][9].

Niektóre z rozwiązań wprowadzonych traktatem okazały się nieskuteczne we współczesnych czasach. Pojawiły się spory między Turcją a Grecją dotyczące granic wód terytorialnych i przynależności niezamieszkanych wysp Morza Egejskiego. Z kolei w 1974 r. Turcja, obawiając się przyłączenia Cypru do Grecji, dokonała inwazji na tę wyspę, w której północnej części powołała nieuznawaną przez inne państwa turecką republikę Cypru Północnego^[10].

Także sytuacja pozostałej w Turcji ludności greckiej z czasem się pogarszała. W latach 50. XX w. zamknięto prawosławne szkoły duchowne w Turcji, zmuszono także bardzo liczną ludność grecką do opuszczenia Stambułu (m.in. w 1955 r. miał miejsce pogrom w Stambule i innych tureckich miastach)^[11].

• Rozejm w Mudros
• Traktat w Sèvres
• Wymiana ludności między Grecją i Turcją
• Konflikt grecko-macedoński

• Treaty of Lausanne. [w:] The World War I Document Archive [on-line]. [dostęp 2009-11-28]. (ang.).
• Agreement respecting the Reciprocal Restitution of Interned Civilians and the Exchange of Prisoners of War. [w:] Republic of Turkey, Ministry of Foreign Affairs [on-line]. [dostęp 2012-05-20]. (ang.).