Tolkmicko

Miasto królewskie Tolkmicko położone było w II połowie XVI wieku w województwie malborskim^[4]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa elbląskiego.

Pod względem historycznym Tolkmicko leży w Prusach, we wschodniej części ziemi malborskiej, jak i również na terenie dawnej Lanzanii^[5], leżącej na pograniczu Pogezanii^[6] i Warmii plemiennej^[7]. Etnograficznie stanowi także część Powiśla^[8].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu dwóch mezoregionów: Wybrzeża Staropruskiego i Wysoczyzny Elbląskiej, stanowiących część makroregionu Pobrzeża Gdańskiego^[9].

Pierwszy pisemny zapis nazwy miasta Tolkemit pochodzi z 1326 roku. Według legendy nazwa miejscowości miałaby się wywodzić od księcia pruskiego Tolka i jego córki Mity (według innych wersji Tolko miał być grodem należącym do pruskiego księcia Hoggo, zaś Mita miała być jego córką^[10]), która miała władać grodem położonym na Wałach Tolkmita. Z kolei Tolko miał być jednym z 12 synów Widewuta, potężnego władcy Prusów, a kraj którym władał, miał zajmować przestrzeń pomiędzy Druznem a Pasłęką^[5].

Do 1945 roku miejscowość nosiła nazwę Tolkemit. Po wojnie wobec miasta używano następujących nazw: Tolkemity, Tolemko, Tolkemicko oraz Świteź. Po 1947 roku przemianowano nazwę miasta na Tolkmicko^[5].

W najbliższej okolicy miasta istniał wczesnośredniowieczny gród Prusów, którego pozostałości się zachowały w postaci Wałów Tolkmita. Wykopaliska wskazują na powstanie grodu we wczesnej epoce żelaza (około 650–400 p.n.e.). Z tego okresu pochodzą ślady pobytu w okolicy ludności kultury łużyckiej oraz cztery grodziska znajdujące się na terenie gminy.

Do XIII wieku tereny położone nad Zalewem Wiślanym zamieszkiwały plemiona pruskie Pogezan i Warmów. W 1210 roku Lanzanię, rejon dzisiejszego Tolkmicka, zajął król duński Waldemar II. W 1215 roku Lanzania i Pogezania decyzją wodza Prusów Waporta przyjęła chrzest i uznała religijne zwierzchnictwo biskupa Chrystiana. W następnym roku papież Innocenty III zatwierdził ten chrzest^[5].

W tym samym czasie Lanzanię próbowali bezskutecznie zająć Krzyżacy^[5]. Po II powstaniu pruskim w 1273 roku Zakon Krzyżacki podbił te tereny^[11]. W latach 1296–1300 na wzgórzu, gdzie dawniej istniała pruska osada handlowa, Krzyżacy zbudowali obronny dwór, obok którego założyli miasto lokowane na prawie chełmińskim^[7][5][12]. W roku 1330 istniał tutaj kościół. 21 marca 1351 roku Wielki Mistrz krzyżacki Heinrich Dusemer von Arfberg odnowił przywilej miejski, a w 1359 roku Tolkmicko wraz z wsią Nowinka otrzymało przywilej rybołówstwa.

3 kwietnia 1440 roku Tolkmicko przystąpiło do Związku Pruskiego. Czternaście lat później burmistrz miasta złożył przysięgę wierności królowi polskiemu a mieszczanie zburzyli znajdujący się w mieście zamek krzyżacki. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 roku Tolkmicko znalazło się w granicach I Rzeczypospolitej i stanowiło część Prus Królewskich w województwie malborskim do 1772 roku. W tym okresie miasto miało status miasta powiatowego^[13].

 

Podczas wojny polsko-szwedzkiej, w dniach 11–12 czerwca 1626 roku, w Tolkmicku zatrzymał się król szwedzki Gustaw II Adolf. W XVII wieku nawiedziły miasto dwa wielkie pożary, które strawiły jego zabudowania (w 1634 i 1694 r.). W roku 1710 z powodu epidemii dżumy zmarła połowa mieszkańców Tolkmicka. W 1720 roku otwarto browar, funkcjonujący do 1851 r. Kolejny wielki pożar wybuchł 29 lipca 1767 roku, strawił dom piwny, budynek ratusza oraz kościół, które zostały w późniejszym czasie odbudowane.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach Królestwa Prus. W 1785 roku zbudowano pierwszą szkołę, w 1793 ukończono nowy ratusz, a w latach 1803–1828 funkcjonował Sąd Ziemski i Miejski. W 1818 roku Tolkmicko włączono do utworzonego powiatu elbląskiego. Podczas powstania listopadowego w mieście stacjonowało 240 żołnierzy. W tym samym roku w miejscowości wybuchła epidemia cholery. W 1832 roku w mieście otwarto pierwszą aptekę. W latach 1831–1832 w Tolkmicku przebywali polscy żołnierze z pułku lekkiej artylerii pieszej, 2 baterii artylerii lekkiej konnej oraz batalionu saperów, będący uczestnikami powstania listopadowego^[5].

 

W drugiej połowie XIX wieku miasto intensywnie się rozwijało. W latach 1862–1883 wybudowano port rybacki, a w roku 1873 poprowadzono szosę z Tolkmicka do Elbląga. W roku 1899 zakończono budowę Kolei Nadzalewowej ze stacją w Tolkmicku. W latach 1925–1928 miasto wyposażono w sieć kanalizacji burzowej. W 1939 roku rozpoczęto budowę fabryki marmolady, jednak została ona zamknięta już w 1940 roku.

26 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Dokonały tego oddziały 47 brygady zmechanizowanej, 91 brygady pancernej i 1 gwardyjski pułk motocyklowy 5 armii pancernej wchodzące w skład 2 Frontu Białoruskiego^[14]. Podczas II wojny światowej miejscowość została zniszczona w 50%^[13]. Wraz z końcem wojny z miasta uciekła połowa mieszkańców.

Po II wojnie światowej miasto nie odzyskało dawnej świetności. Pierwszym powojennym burmistrzem Tolkmicka był Bolesław Żytyński^[15].

W czasach PRL-u powstały w Tolkmicku dwa wielkie zakłady przetwórstwa spożywczego. W 1946 roku utworzono bosmanat portu. Kolejne inwestycje to budowa oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej, a także budowa szkoły, ośrodka kultury i innych obiektów użytku publicznego.

Miasto Tolkmicko należy do trzech stowarzyszeń propagujących współpracę regionalną^[16]:

• Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych^[17]
• Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk
• Związek Gmin Zlewni Jeziora Druzno i Zalewu Wiślanego

• Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 503
• Kolej Nadzalewowa z dworcem w Tolkmicku – linia kolejowa Elbląg – Frombork – Elbląg (obecnie nieczynna)
• Port w Tolkmicku z bosmanatem i jednostką ratownictwa morskiego.

W Tolkmicku znajduje się dwanaście obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych^[18]:

• Układ urbanistyczny miasta (XIII – XX wiek),
• Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła z XIV w.,
• Kościół polskokatolicki pw. Matki Bożej Anielskiej,
• Kaplica cmentarna z I poł. XVIII w.,
• Baszta z końca XIV w., pozostałość dawnych murów obronnych^[19],
• Dworzec kolejowy z 1867 r.,
• Dom, ul. Jagiellońska 2,
• Dom, ul. Młyńska 2, po 1870 r.,
• Dom, ul. Młyńska 4, po 1870 r.,
• Dom, ul. Portowa 5, z ok. 1900 r.,
• Dom, ul. Portowa 8, z 1890 r.,
• Budynek szkoły podstawowej i gimnazjum z początku XX w.

• Wybrane zabytki miasta
•  
  Kościół św. Jakuba
•  
  Kościół Matki Bożej Anielskiej
•  
  Baszta
•  
  Budynek szkoły podstawowej
•  
  Kaplica cmentarna
•  
  Zabytkowy dworzec

 

• Na południe od miasta na obszarze Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej znajdują się pozostałości staropruskiego grodziska Wały Tolkmita.
• Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
• Wieża widokowa^[20]
• Wzgórze Starościńskie
• Port w Tolkmicku – największy polski port nad Zalewem Wiślanym
• Nadzalewowa kolej drezynowa

• Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
• Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. K.I. Gałczyńskiego
• Oratorium św. Jana Bosko w Tolkmicku

• Dni Tolkmicka
• Międzynarodowy Zlot Motocyklistów „Kardan”^[21]
• Regionalny Przegląd Zespołów Tańca Nowoczesnego
• Regaty żeglarskie
• Festyn parafialny
• Dożynki

Dane z 31 grudnia 2017 roku^[22].

• Piramida wieku mieszkańców Tolkmicka w 2014 roku^[2].

• KS Barkas Tolkmicko – piłka nożna (V liga)
• UKS Tolkmicko – sekcja żeglarska
• Salezjańska Organizacja Sportowa „Salos”
• Tolkmicko Elite Basketball – Koszykówka

• MASFROST Sp. z o.o. – producent mrożonej żywności
• Paula Fish

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Jakuba Apostoła
• Kościół polskokatolicki:
  • parafia Matki Bożej Anielskiej
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Tolkmicko (Sala Królestwa ul. Jagiellońska 15)^[23].

•   Heringsdorf, Niemcy

• Cmentarz żydowski w Tolkmicku

• Oficjalna strona miasta Tolkmicko
• Wspomnienia przedwojennych mieszkańców Tolkmicka [online], jugendzeit-ostpreussen.de [zarchiwizowane z adresu 2011-03-27] .
• Tolkmicko, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 362 .