Fact-checking

Idea fact-checkingu jako działalności autonomicznej w stosunku do mass mediów i ich typowej aktywności związanej w przygotowaniem treści do publikacji wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. Na 1994 rok datuje się powstanie portalu Snopes.com, uruchomionego przez Davida Mikkelsona i jego żonę Barbarę. Serwis zajmował się wówczas badaniem miejskich legend i oszustw^[1].

Rozwój organizacji zajmujących się fact-checkingiem typu post hoc przyspieszył w USA na początku XXI wieku. W 2003 roku na Uniwersytecie w Pensylwanii założono Factcheck.org, w 2007 roku działalność rozpoczął portal PolitiFact, który w kolejnym roku otrzymał nagrodę Pulitzera. Także w 2008 roku „The Washington Post” uruchomił dział zajmujący się weryfikacją faktograficzną wypowiedzi polityków^[1]. W kolejnej dekadzie koncepcja autonomicznego fact-checkingu zyskiwała na znaczeniu i rozprzestrzeniła się na inne kraje. Z badań Instytutu Poyntera wynika, że szczególnie intensywny rozwój fact-checkingu w drugiej dekadzie XXI wieku można było obserwować w latach 2015–2017. Obecnie w samych Stanach Zjednoczonych działa ponad 50 organizacji fact-checkingowych. Natomiast według danych podawanych przez „Duke reporters’ Lab” na całym świecie aktywnych jest 187 organizacji w ponad 60 państwach^[1].

W 2015 roku z inicjatywy Poynter Institute powstała Międzynarodowa Sieć Organizacji Fact-Checkingowych (International Fact-Checking Network, IFCN), która m.in. opracowała kodeks zasad fact-checkingu^[1]. Związany z tą międzynarodową siecią portal Media Bias/Fact Check(inne języki) publikuje wyniki badań, na różnych skalach, także nad polskimi mediami.^[6][7][8]

Pomysł obchodzenia Międzynarodowego Dnia Fact-checkingu (International Fact-Checking Day) zgłoszony został na konferencji dla dziennikarzy i fact-checkerów organizowanej przez London School of Economics w czerwcu 2014 r.^[9] Święto zostało oficjalnie utworzone w 2016 roku i po raz pierwszy obchodzone 2 kwietnia 2017 roku^[10]. Święto obchodzone jest 2 kwietnia, dzień po pierwszym dniu kwietnia, który jako Prima Aprilis jest tradycyjnym „świętem dezinformacji” i wprowadzania w błąd, dla „zachowania równowagi”^[11]. W 2020 roku Międzynarodowy Dzień Fact-checkingu przypadł na pierwsze tygodnie pandemii koronawirusa SARS-CoV-2, zyskując nowy sens i znaczenie, co zostało zauważone i odnotowanie m.in. przez Parlament Europejski^[12].

Za pierwszą w Polsce organizację fact-checkingową uznawane jest Stowarzyszenie Demagog^[13]. Jego historia ma początek w 2010 roku, w którym powstała słowacka wersja Demagoga^[14]. Dwa lata później powstała czeska wersja, a w 2014 roku – polska^[14]. Od października 2018 roku działa serwis fact-checkingowy Grupy TVN o nazwie Konkret24^[15], zaś w kolejnym miesiącu tego roku powstał Demaskator24.pl uruchomiony przez Agencję Informacyjną AIP24 (Polska Press Grupa)^[1]

Lista podmiotów zajmujących się fact-checkingiem aktualizowana przez Reporters’ Lab z Uniwersytetu Duke’a w USA w 2019 roku wymieniała, jeśli chodzi o Polskę: Stowarzyszenie Demagog oraz OKO.press^[15]. W tym samym roku do grona podmiotów zajmujących się fact-checkingiem polskojęzycznych treści dołączyła Agence France-Presse, która nawiązała współpracę Facebookiem w celu sprawdzania informacji pojawiających się w polskiej wersji serwisu oraz identyfikować treści typu fake news^[16].

Zdecydowany wzrost zainteresowania fact-checkingiem i walką z dezinformacją w Polsce nastąpił wraz z początkiem pandemii koronawirusa SARS-CoV-2 w pierwszych miesiącach 2020 roku i silnym wzrostem liczby pojawiających się w medialnym i internetowym obiegu fake newsów, co określane było mianem „infodemii”. We współpracy z GovTech Polska serwis fact-checkingowy skoncentrowany na tematyce epidemicznej, dotyczącej COVID-19, szczepień i pokrewnych zagadnień zdrowotnych uruchomiła Polska Agencja Prasowa^[17]. Rozszerzająca z czasem swój zakres na szerszą tematykę zdrowotną, dezinformację gospodarczą, naukową i technologiczną platforma PAP o nazwie FakeHunter ma charakter społecznościowy, co oznacza, że zarówno fact-checkingu, jak też zgłaszania wątpliwych treści dokonują w niej, obok ekspertów, również społecznościowi wolontariusze, mający do dyspozycji nowatorskie narzędzia technologiczne, np. wtyczki do przeglądarek, chatboty, aplikacje mobilne^[18].

Działalność podmiotów zajmujących się fact-checkingiem wywołała oprócz dobrego przyjęcia także szereg kontrowersji, które odbijały się echem w środkach masowego przekazu i w świecie polityki. Jedną z pierwszych sytuacji, która wzbudziła wątpliwości w środowisku mediów był przypadek założenia przez HGA Media, firmę oskarżaną o prowadzenie serwisu publikującego fake newsy, strony fact-checkingowej Antyfake.pl, która, według opinii ekspertów, nie była w istocie serwisem fact-checkingowym^[19].

Szeroko komentowana była również sprawa sprostowania AFP Sprawdzam odnoszącego się do fact-checkingu informacji portalu „Życie Stolicy” o tym, że firma Agora i jej spółka AMS zarobiła na kontraktach z biurem marketingu Miasta Stołecznego Warszawy^[20]. Serwis agencji początkowo uznał te doniesienia za fake news, a następnie, gdy okazało się, że są prawdziwe, zamieścił pod nie zmienionym artykułem weryfikującym z werdyktem „fałsz” sprostowanie drobniejszą czcionką o treści „Sprostowanie z 22 czerwca 2020: Po analizie artykułu portalu Życie Stolicy, uznaliśmy, że nie przekazuje on fałszywych informacji”^[21].

Badania sugerują, że fact-checking koryguje percepcję faktów wśród obywateli^[22], jak również zniechęca polityków do rozpowszechniania fałszywych lub wprowadzających w błąd twierdzeń^[23]. Weryfikacje faktów mogą jednak z czasem stracić na znaczeniu lub zostać przytłoczone przez głosy przedstawicieli świata politycznego, zawierające dezinformacje^[23].

Badania fact-checkingu post hoc wykazały, że takie działania powodują często zmiany w zachowaniu zarówno osób wypowiadających się publicznie (czyniąc je bardziej ostrożnymi w swoich wypowiedziach) jak też słuchaczy lub czytelników (czyniąc ich bardziej ostrożnymi w ocenie wartości faktograficznej odbieranej treści). Naukowcy badający to zagadnienie zaobserwowali, że odbiorcy w niewielkim stopniu reagują na weryfikacje faktów dotyczących najbardziej kontrowersyjnych tematów, jak też większą skuteczność fact-checkingu silnie negatywnych treści (np. agresywnych reklam politycznych tzw. "attack ads")^[24].

Zobacz hasło fact-checking w Wikisłowniku