Rak szyjki macicy

Na rozwój raka szyjki macicy wpływa wiele różnych czynników. Istnieje wyraźny związek między aktywnością seksualną kobiety a ryzykiem powstania stanu przedrakowego lub raka szyjki macicy.

Wcześnie rozpoczęte współżycie seksualne i zmiany partnerów ułatwiają infekcje wirusem karcinogennym, przenoszonym drogą płciową. W wielu przypadkach jest on właśnie odpowiedzialny za raka szyjki macicy. Seks z wieloma partnerami zwiększa zagrożenie tą chorobą. Z reguły ujawnia się w odległym czasie od stosunku seksualnego, podczas którego kobieta została zarażona (średnio 10-15 lat)^[4].

Zidentyfikowano następujące czynniki ryzyka raka szyjki macicy:

• zakażenie wirusami HPV, głównie typami 16, 18, 31, 33, 35^[5]
• palenie papierosów
• rak szyjki macicy w rodzinie^[6].
• zakażenie pochwy wirusem HSV-2
• zakażenie chlamydiami, HIV, CMV, EBV, przewlekłe bakteryjne zakażenia pochwy
• immunosupresja
• częsta zmiana partnerów seksualnych (promiskuityzm) lub utrzymywanie stosunków seksualnych z partnerem, który miał (ma) wielu partnerów seksualnych^[6][7]
• liczne ciąże i porody, zwłaszcza w młodym wieku^[8]
• przebyta radioterapia na okolicę miednicy małej
• prostaglandyny w spermie^[9][10]
• wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego^[8]
• niski status socjoekonomiczny^[8]
• niedobór prowitaminy A, karotenoidów i witaminy C^[8]
• ekspozycja na dietylstilbestrol
• przyjmowanie doustnych środków antykoncepcyjnych^[11]

Większość kobiet ze zmianami przedrakowymi – CIN/SIL nie ma charakterystycznych objawów; jedyne występujące objawy mogą być związane z zapaleniem szyjki macicy (cervicitis). Rak szyjki na podłożu zmian przedrakowych rozwija się przeciętnie od 3 do 10 lat^[8]

Objawy zgłaszane przez chore są niespecyficzne:

• krwiste upławy o nieprzyjemnym zapachu
• krwawienia międzymiesiączkowe
• krwawienia kontaktowe, po stosunku
• bóle podbrzusza
• bóle okolicy krzyżowo-lędźwiowej.

Nowotwór szerzy się lokalnie przez naciekanie sąsiadujących tkanek i narządów. Nacieka przymacicze i ścianę miednicy małej; bezpośredni ucisk guza na moczowody może prowadzić do ich niedrożności skutkującej wodonerczem, roponerczem, odmiedniczkowym zapaleniem nerek i mocznicą. Naciekanie odbytnicy prowadzi do wytworzenia przetoki. Rak może też naciekać ścianę pęcherza moczowego oraz pochwę, rzadziej trzon macicy. Często przerzutuje drogą naczyń chłonnych do węzłów chłonnych: okołoszyjkowych, biodrowych zewnętrznych, biodrowych wspólnych, okołoaortalnych, pachwinowych, ale także do szyjnych; przerzuty drogą chłonną następują stosunkowo wcześnie. Rzadziej i później nowotwór przerzutuje drogą naczyń krwionośnych, przede wszystkim do płuc i kości.

 

 

 

 

Najczęstszym typem histologicznym raka szyjki macicy jest rak płaskonabłonkowy (carcinoma planoepitheliale cervicis uteri). Drugim co do częstości występowania jest gruczolakorak szyjki macicy (adenocarcinoma cervicis uteri), występujący w kilku odmianach (adenocarcinoma mucisnosum endocervicale, adenocarcinoma endometrioides, adenocarcinoma clarocellulare, carcinoma adenosquamosum)^[12].

Niewielką część raków szyjki stanowią guzy o zróżnicowaniu neuroendokrynnym (rak drobnokomórkowy). Nowotwory złośliwe pochodzenia nienabłonkowego (nie będące rakami) są bardzo rzadkie w szyjce. Spośród nich spotyka się przede wszystkim mięśniakomięsaka prążkowanokomórkowego zarodkowego (rhabdomyosarcoma embryonale, sarcoma botryoides), gruczolak wielopostaciowy złośliwy (tumor mixtus malignus) i chłoniaki złośliwe z komórek B.

Histologicznie CIN manifestuje się zaburzeniem różnicowania komórek nabłonka wielowarstwowego płaskiego, zmianą morfologii pojedynczych komórek i zaburzeniem budowy architektonicznej całego nabłonka. Komórki prawidłowego nabłonka mają okrągłe, równe jądra o drobnoziarnistej chromatynie rozproszonej regularnie. W nabłonku z cechami neoplazji śródnabłonkowej (CIN) stwierdza się cechy atypii: powiększenie jąder komórkowych, ich hiperchromazję, polimorfizm kształtu, wielkości oraz zabarwienia. Częste są komórki dwu- i wielojądrowe. Organizacja nabłonka jest zaburzona. W miarę nasilenia zmian morfologicznych wzrasta stopień CIN jaki przypisuje się tym zmianom. Ponadto, w komórkach nabłonka zainfekowanego wirusem brodawczaka stwierdza się koilocyty – komórki z dużą jasną wodniczką, silnie zaznaczoną hiperchromazją i charakterystycznym, "pomarszczonym" obrysem. W zainfekowanym HPV nabłonku występuje parakeratoza, a granice międzykomórkowe są wyraźnie widoczne i pogrubiałe. Komórki nabłonka z cechami CIN często "tapetują" cewki gruczołowe, co należy w ocenie histologicznej różnicować z naciekaniem podścieliska.

CIN pojawia się najczęściej w tak zwanej strefie transformacji na przedniej wardze szyjki macicy, szerząc się następnie w dwóch kierunkach: w głąb kanału szyjki macicy i na boki, podminowując nabłonek gruczołowy szyjki.

Żeby skutecznie leczyć pacjentkę z rakiem szyjki macicy, powinna ona trafić do lekarza we wczesnym stadium rozwoju choroby. Objawy nowotworu występują jednak późno, a jeśli nawet pojawią się wcześnie, zwykle są skąpe. Dlatego Unia Europejska proponuje, aby u wszystkich kobiet od 30 roku życia wykonywane były przesiewowe badania cytologiczne przynajmniej raz w roku. Zaleca się, by lekarz pierwszego kontaktu pytał pacjentkę podczas wywiadu chorobowego o ostatnią wizytę u ginekologa oraz wynik badania cytologicznego.

Drugi istotny element rozpoznania to szybkie ustalenie ostatecznego rozpoznania u osoby podejrzanej o nowotwór szyjki macicy (z oceną stopnia jego zaawansowania) i umożliwienie jej optymalnego leczenia. Podstawą diagnostyki jest pełne badanie lekarskie oraz badanie ginekologiczne per vaginam i per rectum, badanie cytologiczne, kolposkopowe, a także pobranie wycinka do badania histopatologicznego, dającego podstawę do ostatecznego rozpoznania i rozpoczęcia leczenia. Do ustalenia stopnia zaawansowania choroby, według klasyfikacji opracowanej przez Międzynarodową Federację Położników i Ginekologów (FIGO) w Montrealu w 1994 roku, służą dodatkowo podstawowe badania morfologii krwi i moczu, USG przezpochwowe i jamy brzusznej, cystoskopia, proktoskopia lub rektosigmoidoskopia, RTG klatki piersiowej, RTG kości oraz badanie materiałów ze zmian w odbytnicy i pęcherzu moczowym. Pozostałe metody, w tym tomografia komputerowa oraz rezonans magnetyczny, według zaleceń Polskiej Unii Onkologii nie stanowią podstawy dla zmiany stopnia zaawansowania klinicznego raka szyjki macicy.

W ocenie szans wyleczenia istnieją czynniki rokownicze szczególnie użyteczne w identyfikowaniu i wyodrębnianiu chorych z tzw. niskim i wysokim ryzykiem zagrożenia.

Do takich parametrów mających wpływ na rokowanie i na wybór metody leczenia można zaliczyć:

• stan chorej osoby
• stopień klinicznego zaawansowania raka
• stan guza – jego masa i postać histologiczna
• stan węzłów chłonnych
• poziom wiedzy medycznej i możliwości techniczne ośrodka onkologicznego.

Wybór metody leczenia zależy od klinicznego stopnia zaawansowania raka^[8]. Spośród możliwości leczenia należy wymienić leczenie chirurgiczne (oszczędzające bądź zabiegi radykalne), radioterapię (brachy- lub teleterapię), chemioterapię oraz leczenie skojarzone - chirurgiczne z radioterapią, radiochemioterapia, chirurgia i chemioterapia.

Leczeniem z wyboru w stopniu 0 i Ia1 jest konizacja lub amputacja szyjki macicy. Od stopnia Ia2 do IIa (włącznie) leczeniem z wyboru jest radykalna histerektomia według Wertheima z selektywną limfadenektomią uzupełniona o radioterapię i następczą radiochemioterapię. Leczeniem z wyboru w stopniach IIb i wyższych, ze względu na trudności z zachowaniem odpowiedniego marginesu zdrowej tkanki podczas histerektomii (nowotwór nacieka przymacicza), leczeniem z wyboru jest radiochemioterapia^[8].

Od wielkości zmiany zależy wybór metody napromieniania. Gdy zmiana nie przekracza 40 mm, leczenie rozpoczyna się od brachyterapii, gdy zmiana przekracza 40 mm, początek leczenia stanowi teleterapia. W radioterapii przedoperacyjnej stosuje się przede wszystkim brachyterapię^[8].

Radioterapia uzupełniająca po zabiegu operacyjnym stosowana jest z następujących wskazań^[8]:

• stwierdzenie komórek nowotworowych w węzłach wyciętych podczas operacji
• stwierdzenie nacieku przymacicznego
• brak marginesu zdrowej tkanki przy odciętym sklepieniu pochwy
• przerzuty do jajników i (lub) jajowodów
• naciek trzonu macicy
• zatory z komórek nowotworowych w naczyniach chłonnych krwionośnych
• rozpoznanie raka anaplastycznego

Twórcą cytodiagnostyki ginekologicznej jest Georgios Papanikolaou, który już w 1928 roku na konferencji w Battle Creek w Michigan ogłosił, że można stwierdzić komórki nowotworu w wymazie cytologicznym z pochwy^[14]. Odkrycie Papanicolau pozostało niedocenione do 1943 roku, gdy Papanicolau razem z Herbertem Trautem opublikował klasyczną monografię "Diagnosis of uterine cancer by the vaginal smear"^[15]. Określenie cervical intraepithelial neoplasia wprowadził Richart w 1972 roku^[16]. Pod koniec lat 80. upowszechnił się system Bethesda oceny rozmazów cytologicznych, opublikowany po raz pierwszy w 1988, modyfikowany w 1991^[17] i 2001 roku. W 2006 roku dopuszczono do użycia czterowalentną szczepionkę przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (Gardasil).

• Agustin A. Garcia: Cervical Cancer. eMedicine, 6 lipca 2006. [dostęp 2007-08-05]. (ang.).
• Strona National Cancer Institute (ang.)