Przywileje szlacheckie
Przywileje szlacheckie – prawa nadawane szlachcie przez władców Polski pomiędzy XIII a XVI wiekiem.
Do najważniejszych przywilejów szlacheckich wydanych w Polsce można zaliczyć:
| Data | Miejsce | Wystawiający | Postanowienia |
|---|---|---|---|
| 5 maja 1228 | Cienia | Władysław III Laskonogi | Przywilej z Cieni dla Małopolski: potwierdzenie rozbicia feudalnego; pierwszy znany przywilej ziemski dla rycerstwa polskiego – zachowanie praw słusznych i godnych podług rady biskupów i baronów... wykluczając uciski i nienależne podatki. |
| 1 września 1291 | Lutomyśl | Wacław II | Przywilej lutomyski dla Małopolski: urzędy dla miejscowych; żołd dla rycerzy; nienakładanie nowych podatków. |
| 1355 | Buda | Ludwik Węgierski | Przywilej budziński – za uznanie za dziedzica tronu: zniesienie stacji; wynagrodzenie za wyprawy zagraniczne. |
| 17 września 1374 (1381 dla duchownych) |
Koszyce | Ludwik Węgierski | Przywilej koszycki – wzrost pozycji szlachty; decydujący głos szlachty; ustalał maksymalny podatek 2 grosze za łan; król zobowiązał się wykupić szlachtę z niewoli; ustalono, że urząd nie będzie obsadzany obcokrajowcami. W zamian za to jedna z jego córek miała zasiąść na polskim tronie. |
| 1387 | Wilno | Władysław II Jagiełło | Dla katolickich bojarów Litwy: gwarancja dziedzicznego posiadania ziemi; zwolnienie z osobistych świadczeń na rzecz władcy. |
| 1388 | Piotrków | Władysław II Jagiełło | Przywilej piotrkowski-Potwierdzenie poprzednich; 3 grzywny za kopię w wyprawie zagranicznej. |
| 23 lipca 1422 | Czerwińsk | Władysław II Jagiełło | Przywilej czerwiński – za udział w wojnie z Krzyżakami: nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; król nie może bić monety bez zgody rady królewskiej; sądy sądzą według prawa pisanego; nikt nie będzie równocześnie starostą i sędzią ziemskim (oddzielenie władzy wykonawczej od sądowniczej). |
| 28 października 1423 | Warta | Władysław II Jagiełło | Statut warcki – za tron dla potomków: szlachta mogła usuwać „krnąbrnych i nieużytecznych” sołtysów; ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi; taksy wojewodzińskie – ceny produktów rzemieślniczych ustalane przez wojewodę. |
| 4 marca 1430 i 9 stycznia 1433 (25 kwietnia 1425) |
Jedlnia i Kraków (Brześć Kujawski) |
Władysław II Jagiełło | Przywilej jedlneńsko-krakowski – miał na celu przedłużenie panowania dynastii Jagiellonów w Polsce: nietykalność osobista bez wyroku (neminem captivabimus nisi iure victum); prawa polskie na ziemie ruskie; tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym; (pierwotnie król odrzuca przywilej brzeski). |
| 1454 | Cerekwica | Kazimierz IV Jagiellończyk | Przywilej cerekwicki. Za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej dla Wielkopolski: niezwoływanie pospolitego ruszenia, nie nakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi; usankcjonowanie pragmatyki stanowych sądów ziemskich; anulowany. |
| 1454 | Nieszawa | Kazimierz IV Jagiellończyk | Łącznie z poprzednim to przywileje cerekwicko-nieszawskie – za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej, dla Wielkopolski (12 listopada) i Małopolski (11–12 listopada): niezwoływanie pospolitego ruszenia, nienakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi. |
| 1456 | Korczyn | Kazimierz IV Jagiellończyk | Możni danej ziemi mają głos w sprawie losów tej ziemi. |
| 27 lutego 1493 | Piotrków | Jan I Olbracht | Zaostrzenie kar wobec przestępców; zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie; dwuizbowy sejm; chłop mógł opuścić wieś dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności względem pana; potwierdzenie wcześniejszych przywilejów. |
| 26 maja 1496 | Piotrków | Jan I Olbracht | Przywilej piotrkowski z 1496 – za udział szlachty w wyprawie na Mołdawię: brak ceł na towary dla siebie lub w swoich dobrach wytworzone; tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w ciągu roku; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; taksy wojewodzińskie na towary miejskie. |
| 25 października 1501 | Mielnik | Aleksander Jagiellończyk | Przywilej mielnicki – cała władza w ręce senatorów, król jedynie przewodniczącym senatu; niewykonanie poleceń senatu przez króla zwalniało z wierności względem jego osoby. |
| 1504 | Piotrków | Aleksander Jagiellończyk | Kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych; określenie organizacji i kompetencji najwyższych urzędów koronnych i dworskich, tzw. ministeriów (marszałków, podskarbich i kanclerzy); zakaz łączenia w jednym ręku dwóch (lub więcej) urzędów. |
| 1505 | Radom | Aleksander Jagiellończyk | Konstytucja nihil novi (nic nowego) – nowe prawa tylko za zgodą senatu i izby poselskiej; anulowanie przywileju z 1501; gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych; niepociąganie spraw świeckich pod trybunały duchowne; zakaz stanowienia ceł prywatnych. |
| 1518 | Toruń | Zygmunt I Stary | Król zrzekł się sądzenia sporów między panami świeckimi i duchownymi a ich poddanymi. |
| 1520 | Bydgoszcz | Zygmunt I Stary | Wobec wojny z zakonem: pańszczyzna min. jeden dzień w tygodniu; swoboda żeglugi na Wiśle; ograniczenie praw sądów miejskich gdy sprawcą był szlachcic. |
| 1538 | Zygmunt I Stary | Zakaz usuwania szlachty z urzędów przez króla. |