Kułan azjatycki

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1775 roku niemiecki przyrodnik Peter Simon Pallas, nadając mu nazwę Equus hemionus^[2]. Holotyp pochodził z południowej części dawnego obwodu czytyjskiego (50°00′00″N 115°00′00″E/50,000000 115,000000) w Kraju Zabajkalskim, w północno-wschodniej części granicy Mongolii z Rosją^[23] (w oryg. łac. ad Lacum Tarei Dauuriae^[2]).

Takson luteus jest prawdopodobnie synonimem podgatunku nominatywnego hemionus^[24]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają pięć podgatunków (4 żyjące i 1 wymarły)^[24]. Podstawowe dane taksonomiczne (oprócz podgatunku nominatywnego) przedstawia poniższa tabela:

	Oryginalna nazwa	Autor i rok opisu	Zdjęcie	Miejsce typowe
E. h. hemippus	Equus hemippus	I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1855		Syria
E. h. khur	Equus khur	Lesson, 1827		Mały Rann, Kaććh, Indie
E. h. kulan	Asinus hemionus kulan	Groves & Mazák, 1967		rezerwat Bathyz, Turkmenistan (35°49′48″N 61°40′12″E/35,830000 61,670000)
E. h. onager	Equus Onager	Boddaert, 1785		Kazwin, północno-zachodni Iran, w pobliżu Morza Kaspijskiego

Układ taksonomiczny koniowatych jest jednak dość skomplikowany, a współczesne analizy (zwłaszcza oparte na danych genetycznych) mogą w przyszłości doprowadzić do zmian taksonomicznych^[19].

Analizy genetyczne próbek archeologicznych, historycznych i współczesnych przeprowadzone w XXI wieku rzeczywiście sugerują, że istnieje tylko jeden gatunek kułana azjatyckiego (przypisuje współczesne E. hemionus i E. kiang oraz wymarłego w holocenie E. hydruntinus do tego samego gatunku), który dzieli się raczej na regionalne subpopulacje niż podgatunki^[25]. Analiza porównawcza współczesnych próbek E. hemionus z Iranu (E. h. onager) i Chińskiej Republiki Ludowej (E. h. hemionus) oraz E. kiang również nie potwierdziła monofiletyczności^[26].

• Equus: łac. equus, equi „koń, rumak”^[27].
• hemionus: gr. ἡμιονος „hēmionos” „muł, dziki osioł”^[28], od ἡμι- hēmi- „pół-, mały”, od ἡμισυς hēmisus „połowa”^[28]; ονος onos „osioł”^[29].
• hemippus: gr. ἡμι- hēmi- „pół-, mały”, od ἡμισυς hēmisus „połowa”^[28]; ἱππος hippos „koń”^[30].
• khur: perska nazwa khur dla kułana^[6].
• kulan: turkmeńska nazwa kulan dla kułana^[18].
• onager: łac. onagrus „dziki osioł”, od gr. οναγρος onagros „dziki osioł”, od ονος onos „osioł”; αγριος agrios „dziki”^[31].

Kułan azjatycki występuje w rozproszonych populacjach we zachodniej, południowej i środkowej Azji, zamieszkując w zależności od podgatunku^[32][24][20]:

• E. hemionus hemionus – kułan mongolski – południowa Mongolia z zasięgiem rozciągającym się na północną Chińską Republikę Ludową.
• E. hemionus hemippus – kułan syryjski – Syria i Półwysep Arabski; podgatunek wymarły od 1927 roku.
• E. hemionus khur – kułan indyjski – Mały Rann, Gudźarat, Indie.
• E. hemionus kulan – kułan turkmeński – Kazachstan i Turkmenistan (obszar Bathyzu).
• E. hemionus onager – kułan perski – Iran (rezerwaty Turan i Bahram-e-Goor), Izrael (pustynia Negew) i Arabia Saudyjska (At-Ta’if).

Długość ciała (bez ogona) 200–250 cm, długość ogona 30–49 cm, wysokość w kłębie 126–130 cm; masa ciała 200–260 kg^[32]. Samce są nieco większe niż samice^[32]. U kułanów azjatyckich futro latem jest koloru czerwonawobrązowego, które w zależności od podgatunku zimą staje się bladobrązowe, piaskowe lub nawet szare. Boki ciała i brzuch są białe, a niektóre podgatunki mają ciemnobrązowy pasek biegnący wzdłuż grzbietu^[32]. Grzywa jest czarna, wyprostowana i składa się z krótkich, szczeciniastych włosów. Ogon jest krótki, z kępką długich włosów na końcu^[32]. Nogi są krótkie i cienkie w porównaniu z innymi gatunkami koniowatych. Kopyta są szersze i bardziej zaokrąglone niż kopyta osła nubijskiego (E. africanus) i są najbardziej podobne do końskich ze wszystkich osłów^[32]. Podgatunki różnią się między sobą morfologią czaszki. Formy z Zabajkalu i Mongolii mają węższe grzebienie nadoczodołowe niż formy z Iranu i Indii^[32].

Kułany azjatyckie zamieszkują suche siedliska z ograniczonymi opadami^[32]. Wiele z podgatunków żyje na płaskich półpustyniach z wyjątkowo gorącymi dniami i chłodnymi nocami^[32]. Główna aktywność przypada o świcie i zmierzchu, kiedy temperatury są niższe^[32]. Chociaż większość wody pozyskują z pożywienia, prawie zawsze można je zobaczyć w promieniu 30 km od źródeł wody^[32]. W szczególności samice w okresie laktacji muszą często pić; przynajmniej raz dziennie^[32].

Zakres i zachowanie społeczne kułanów azjatyckich są bardzo zmienne. Wiele populacji wykazuje ruchy sezonowe^[32]. W Izraelu samce kułanów azjatyckich wracają każdej wiosny do obszarów, na których odbywa się rozród, na kilka tygodni przed samicami, zazwyczaj po to, by zająć terytoria zajmowane przez nich w poprzednim roku^[32]. Terytoria dominujących samców są na ogół rozmieszczone wokół punktów wodnych^[32]. Samce niezdolne do obrony terytoriów tworzą grupy kawalerskie składające się wyłącznie z samców lub pozostają na zimowych pastwiskach^[32]. Samice łączą się w grupy na terenach rozrodczych, ale takie grupy są płynne^[32]. W populacjach, w których występuje wiele terytorialnych samców, niektóre samice często przemieszczają się między terytoriami, co sugeruje, że część z nich przemieszcza się w poszukiwaniu okazji do odbycia godów, a także w poszukiwaniu kluczowych dla nich zasobów; inne samice, zwłaszcza te z młodymi źrebiętami, pozostają na terytorium jednego samca^[32]. Niektóre podgatunki, takie jak kułan indyjski z Indii, wykazują te same typy zachowań społecznych, co kułany perskie z Izraela, ale przedstawiciele obu płci pozostają na jednym obszarze przez cały rok^[32]. Inne podgatunki, takie jak kułan turkmeński z Gobi, wykazują zachowania społeczne bardziej podobne do tych występujących u konia, w których samice i ich potomstwo żyją w zamkniętych grupach i przemieszczają do i od zbiorników wodnych z jednym samcem^[32]. Samce z populacji gobijskiej aktywnie gromadzą samice, jeśli te odejdą zbyt daleko, czego nie obserwuje się u kułanów indyjskich z Małego Rannu^[32]. Samce kułanów turkmeńskich z Gobi bronią również samic i ich młodych przed drapieżnikami, co sugeruje, że pewne międzygatunkowe różnice w organizacji społecznej są związane z zagrożeniem ze strony drapieżników^[32]. Kułan azjatycki może osiągnąć prędkość do 70 km/h^[32].

Gdy trawy jest pod dostatkiem, kułany azjatyckie żywią się głównie trawą^[32]. W porze suchej lub w najbardziej suchych siedliskach przestawią się na zgryzanie, a nawet zjadanie zdrewniałych części roślin^[32]. Żywią się również strąkami nasiennymi i używają swoich kopyt do rozbijania zdrewniałego materiału, aby dotrzeć do soczystych roślin zielonych^[32]. W Mongolii kułany zimą często żywią się śniegiem jako zamiennikiem wody pitnej i znane są z kopania dołów o głębokości 60 cm, aby dotrzeć do wody latem^[32].

Ciąża u kułanów azjatyckich trwa jedenaście miesięcy, a rozród jest wysoce sezonowy^[32]. Szczyt urodzeń przypada na kwiecień i wrzesień, w zależności od podgatunku i miejsca występowania^[32]. W obrębie jednej populacji narodziny następują w ciągu 2-3 miesięcy^[32]. Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku trzech lat i rodzą tylko jedno źrebię naraz^[32]. Źrebięta na ogół pozostają z matkami przez dwa lata^[32].

Szczątki kułana sprzed 11 tys. lat zostały odnalezione w Göbekli Tepe – megalitycznym sanktuarium z wczesnego neolitu w południowo-wschodniej Turcji, niedaleko granicy z Syrią. W starożytnej Syrii w wyniku krzyżowania osła domowego z samcem kułana hodowano rumaki – kunga, które były bezpłodne. Sumerowie wykorzystywali hybrydy, łącząc cechy dwojga rodziców, by uzyskać potomstwo silniejsze i szybsze niż osły (i znacznie szybsze niż konie), ale bardziej kontrolowane niż kułany. Małe wierzchowce wykorzystywano w bitwie, przy czterokołowych wozach bojowych, co przedstawia mozaika Sztandaru z Ur sprzed 4500 lat^[33].

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii NT (ang. Near Threatened „bliski zagrożenia”)^[19]. Status zagrożenia w zależności od podgatunku przedstawia poniższa tabela:

Największa populacja kułanów azjatyckich na świecie znajduje się obecnie w południowej Mongolii i stanowi prawie 75% światowej populacji^[19]. Globalna populacja dorosłych kułanów azjatyckich spadła w ciągu ostatnich kilkunastu lat o 52%, obecnie szacuje się ja na około 8500 osobników^[32]. Kułanowi perskiemu zagraża kłusownictwo, nadmierny wypas i konkurencja z żywym inwentarzem przy zbiornikach wodnych^[19]. Usuwanie krzewów również powoduje niszczenie ich siedlisk. Kułanom indyjskim zagraża konkurencja z żywym inwentarzem, a także inne rodzaje działalności gospodarczej, takie jak wydobycie soli i budowa kanałów^[32]. Kułan turkmeński doświadczył gwałtownego spadku populacji z powodu zwiększonego popytu na mięso dzikich zwierząt (ang. bushmeat)^[19][32]. Rośnie zagrożenie ze strony pasterzy, którzy skarżą się, że kułany zmniejszają ilość paszy dla zwierząt gospodarskich^[32]. Polowanie na trofea nie wydaje się stwarzać problemów dla populacji kułana^[19][32]. Chociaż globalna populacja jest duża i obecnie wydaje się stabilna, kułan oceniany jako bliski zagrożenia, ponieważ przewiduje się spadek populacji o co najmniej 20% w ciągu następnych trzech pokoleń ze względu na dawne i nowo pojawiające się zagrożenia, co zbliża go do gatunku narażonego (VU)^[19].

• P. Boddaert: Elenchus animalium, volumen I: sistens quadrupedia huc usque nota, eorumque varietates: ad ductum naturae, quantum fieri potuit disposita. Roterodami: Apud C.R. Hake, 1784, s. 1–174. (łac.).
• P. Matschie: Säugthiere. W: K. Futterer: Durch Asien: Erfahrungen, Forschungen und Sammlungen während der von Amtmann Dr. Holderer unternommenen Reise. T. 3. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1911, s. 23–24. (niem.).
• Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062  (ang.).
• K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

• Wildlife Times: Osioł indyjski – Equus hemionus khur. wildlifetimes.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-02-08)].