Nowa Galicja
Nowa Galicja lub Galicja Zachodnia (niem. Neu-Galizien, West-Galizien) – w latach 1796–1803 jednostka podziału terytorialnego ziem polskich zagarniętych przez Austrię na mocy III rozbioru Polski w 1795. Obszar należał do Austrii w latach 1795–1809: do 1803 jako osobny kraj koronny, a od 1 listopada 1803 w składzie Galicji[2].
| kraj koronny | |
| 1795–1803 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Siedziba | |
| Data powstania |
1795 |
| Data likwidacji |
1803 |
| Gubernator |
Anton Baum von Apfelhofen (p.o.) |
| Języki urzędowe | |
Położenie na mapie Mapa Królestwa Galicji z Nową Galicją zaznaczoną kolorem żółtym; zaznaczony na granatowo cyrkuł zamojski, zagarnięty podczas I rozbioru, nie należał do Nowej Galicji, choć razem z nią wszedł w skład Księstwa Warszawskiego w 1809 (a następnie Królestwa Polskiego i Rosji); zaznaczony na zielono cyrkuł krakowski, zagarnięty podczas III rozbioru, należał do Nowej Galicji i wszedł również w skład Księstwa Warszawskiego w 1809, lecz w 1815 został z niego wyłączony tworząc Wolne Miasto Kraków[1], a po jego zniesieniu w 1846 powrócił do Austrii | |
Utworzenie
edytuj21 marca 1796 cesarz Franciszek II Habsburg wydał patent, formalnie włączający to terytorium do Austrii pod nazwą prowincji Galicji Zachodniej[3].
Swym zasięgiem objęła tereny byłych województw I Rzeczypospolitej: lubelskiego, sandomierskiego, a także części: krakowskiego, mazowieckiego, ruskiego, brzeskolitewskiego i podlaskiego.
Podział administracyjny
edytujW lipcu 1796 Galicja Zachodnia została podzielona na 12 cyrkułów, podporządkowanych Zachodnio-Galicyjskiej Nadwornej Komisji Urządzającej, a od 1797 Gubernium Krajowemu dla Galicji Zachodniej w Krakowie pod prezydencją komisarza radcy dworu Johanna Wenzla von Margelika[potrzebny przypis]. Przy czym wprowadzony wówczas podział ulegał w kolejnych kilku latach zmianom. Ze względu na brak odpowiednich budynków nadających się na siedziby starostów i innych urzędników cyrkularnych (3-4 komisarzy, sekretarza, 2 kancelistów)[4] zmianie uległy siedziby niektórych cyrkułów. Np. siedzibę cyrkułu łukowskiego przeniesiono z Łukowa do Radzynia ze względu na okazały pałac Potockich[5].
Na przełomie 1801 i 1802 likwidacji uległ cyrkuł radzyński (łukowski), a jego terytorium podzielone zostało między sąsiednie cyrkuły. Z ziem przyłączonych od Prus (okręg olkuski, fragment ziemi żarnowieckiej po 1793), po przyłączeniu części cyrkułu stopnickiego utworzono cyrkuł słomnicki.
| Nazwa w 1802 | Siedziba w 1802 | Zmiany granic |
|---|---|---|
| cyrkuł bialski | Biała Podlaska | włączona wschodnia część zlikwidowanego na przełomie 1801/1802 cyrkułu radzyńskiego (łukowskiego) z Łukowem i Radzyniem[7] |
| cyrkuł chełmski | Chełm | |
| cyrkuł józefowski | Józefów nad Wisłą | |
| cyrkuł konecki | Końskie | włączenie Kielc |
| cyrkuł krakowski | Kraków | |
| cyrkuł lubelski | Lublin | włączenie Kocka, Łysobyków ze zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego |
| cyrkuł opatowski | Opatów | |
| cyrkuł radomski | Radom | |
| cyrkuł siedlecki | Siedlce | włączenie północnej części zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego |
| cyrkuł słomnicki | Słomniki | cyrkuł utworzony z połączenia uzyskanego od Prus okręgu olkuskiego[8] i zachodniej części cyrkułu stopnickiego[4] |
| cyrkuł stopnicki | Stopnica | odłączenie Działoszyc, Kielc |
| cyrkuł wiązowieński | Wiązowna | włączenie pozostałej części ziemi stężyckiej ze zlikwidowanego cyrkułu radzyńskiego |
Na podstawie dekretu cesarza Franciszka II z 13 maja 1803[4], z dniem 1 listopada 1803 Nowa Galicja została podporządkowana Gubernium Galicji we Lwowie. Wtedy też dokonano zmniejszenia liczby cyrkułów o połowę łącząc ze sobą sąsiednie cyrkuły:
| Nazwa | Siedziba | Terytorium |
|---|---|---|
| cyrkuł kielecki | Kielce | dotychczasowe cyrkuły: konecki i stopnicki |
| cyrkuł krakowski | Kraków | dotychczasowe cyrkuły: krakowski i słomnicki |
| cyrkuł lubelski | Lublin | dotychczasowe cyrkuły: lubelski i józefowski |
| cyrkuł radomski | Radom | dotychczasowe cyrkuły: radomski i opatowski |
| cyrkuł siedlecki | Siedlce | dotychczasowe cyrkuły: siedlecki i wiązowieński |
| cyrkuł włodawski | Biała Podlaska[9] | dotychczasowe cyrkuły: bialski i chełmski |
Krótko przed włączeniem Nowej Galicji do Galicji istniała koncepcja przyłączenia do Nowej Galicji (West Galizien) cyrkułów myślenickiego, sądeckiego i bocheńskiego z ziem zagarniętych po I rozbiorze (z Galicji właściwej)[10].
Władze
edytujKomisarz
edytuj- Johann Wenzel von Margelik radca dworu 16 marca 1796–1801
Gubernatorzy
edytuj- hrabia Johann Graf von Trautmannsdorf 6 lutego 1801–1803
- Anton Baum von Apfelhofen (pełniący obowiązki) czerwiec 1803 – 1 listopada 1803
Epilog
edytujPo zwycięskiej dla wojsk polskich wojnie polsko-austriackiej, administrację nad wyzwolonymi ziemiami Nowej Galicji przejął z rąk Gubernium we Lwowie Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji. Zgodnie z postanowieniami podpisanego 14 października 1809 pokoju w Schönbrunnie, Nowa Galicja i cyrkuł zamojski (z I rozbioru) zostały włączone do Księstwa Warszawskiego.
Mapy
edytuj-
Północno-wschodnia część Nowej Galicji - cyrkuły: wiązowieński, siedlecki, bialski, chełmski i lubelski - według stanu na początek 1803 – po likwidacji cyrkułu radzyńskiego w 1802, a przed reformą z maja 1803
-
Środkowa część Nowej Galicji - cyrkuły: konecki, radomski, józefowski, opatowski - według stanu na początek 1803
-
Południowo-zachodnia część Nowej Galicji - cyrkuły: krakowski, słomnicki i stopnicki - według stanu na początek 1803. Na mapie ukazano także cyrkuły: myślenicki, bocheński, nowosądecki, które nie były częścią Nowej Galicji i już przed 1803 podlegały Gubernium Galicji we Lwowie.
Przypisy
edytuj- ↑ Oprócz skrawka na prawym brzegu Wisły z miastem Podgórzem, który pozostał w Austrii.
- ↑ Pilleriana z 1803 r. Nr XXXII, s. 150.
- ↑ Arkadiusz Bereza, Witold Okniński, Sądownictwo siedleckie. Tradycje i współczesność, Warszawa 2010, s. 19
- ↑ a b c Katarzyna Śleziak, Starostwo powiatowe w Żywcwu 1867-1914, Kraków 2016, s. 25
- ↑ Józef Geresz, Z dziejów Podlasia (237): Śmierć bp. Naruszewicza i nakazy nowego zaborcy, 22 września 2010 r., echokatolickie.pl
- ↑ Tomasz Trepka, Kielecczyzna pod austriacką okupacją. Jak się wtedy żyło?, echodnia.eu, 27.01.2017
- ↑ Marek Mądzik, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 60, 313-322, 2005
- ↑ na mocy austriacko-pruskiej umowy o delimitacji zawartej w Krakowie 31 stycznia 1797 r.
- ↑ Józef Geresz, Z dziejów Podlasia (243): Odgłosy Austerlitz i Jeny, 3 listopada 2010 r., echokatolickie.pl
- ↑ Koncepcja obecna na mapach West-Galizien : nach Mezburg's und Rizzi Zanoni's Charte und andern bewährten Hülfsmitteln neu entworfen – Wien : im Verlage des Kunst- und Industrie-Comptoir’s z 1803 i Ost und West Galizien nach den neusten beobachtungenen z 1805, która jednak była już nieaktualna, jako że zaznaczała na terenie Nowej Galicji cyrkuły według stanu sprzed 1803.