Kultura przeworska
Kultura przeworska daw. kultura wenedzka – kultura archeologiczna epoki żelaza rozwijająca się między III w. p.n.e. a V w. n.e. na terenach obecnej Polski oraz zachodniej Ukrainy. Dawniej zwana kulturą wenedzką lub grupą przeworską kultury grobów jamowych. Kultura przeworska zastąpiła na znacznej części swojego terytorium wcześniejszą kulturę pomorską.
grupy nordyckie
grupa Harpstedt-Nienburg
kultura przeworska
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
grupy estońskie
grupy trackie
kultura Poieneşti-Lukaševka
kultura przeworska
kultura przeworska
Imperium Romanum
przed 750 p.n.e.
do początków naszej ery
do 100 n.e.
po 100 n.e.
Dominuje pogląd o związku Wandalów z kulturą przeworską[1][2][3][4][5], jednak na wcześniejszym etapie dziejów badań archeologicznych, od okresu międzywojennego, istniała pewna rozbieżność opinii[6]. Obrońcy hipotezy o wczesnym rozwoju Słowian na obecnych ziemiach polskich wskazywali na łączność kultur: przeworskiej i łużyckiej. Zauważali także pochodzenie z tych regionów najwcześniej potwierdzonych plemion słowiańskich. Jeszcze inni badacze przychylali się ku mieszanemu (germańsko-słowiańskiemu) charakterowi kultury przeworskiej[6].
Istotny przełom w badaniach nad kulturą przeworską przyniosły prowadzone od lat 80. XX wieku prace badawcze, które w istotny sposób wzbogaciły zasób źródeł i studiów[7][8][9].
Chronologia, geneza i zanik
edytujNazwa pochodzi od miasta Przeworsk, leżącego niedaleko od miejscowości Gać, w której znaleziono cmentarzysko. Pierwszej publikacji nt. tego stanowiska dokonał w 1909 r. polski archeolog Karol Hadaczek, określając je jako należące do kultury germańskich Wandalów, jednak do literatury nazwę wprowadzono dopiero w latach trzydziestych.
Geneza kultury przeworskiej nie została w pełni wyjaśniona, wpływ na jej rozwój miała ludność kultury pomorskiej oraz grobów kloszowych. Tereny kultury przeworskiej są przypisywane wzmiankowanym przez autorów starożytnych plemionom Lugiów[10], oraz germańskich Wandalów, Silingów i Burgundów[11]. Nie bez znaczenia pozostały też szerokie wpływy kultury lateńskiej i wędrówki plemion, np. Bastarnów i Skirów.
Zgromadzony materiał archeologiczny kultury przeworskiej datowany jest od fazy C2 okresu lateńskiego do okresu wędrówek ludów (250/200 lat p.n.e. do ok. 400–450 roku n.e.).
Kultura przeworska zanikła w starszej części okresu wędrówek ludów.
Pewne elementy kultury przeworskiej znalazły swoją kontynuację w późniejszej kulturze Sukow-Dziedzice trwając aż do początku VII wieku, okresu bliskiego już powstaniu pierwszych prapolskich formacji przedpaństwowych na terenie dzisiejszej Wielkopolski.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
edytujLudność kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim zajmowała tereny Śląska, Wielkopolski, Mazowsza, Podlasia i części Małopolski. Drobne, nieistotne zmiany w zasięgu jej występowania obserwuje się w okresie rzymskim.
Stanowiska tej kultury graniczyły w II-I wieku p.n.e. ze stanowiskami kultury oksywskiej od północy, kręgu jastorfskiego od zachodu, kultury zarubinieckiej od wschodu oraz osadnictwa celtyckiego oraz kultury puchowskiej od południa. W V wieku n.e. graniczyły ze stanowiskami ludności kultury luboszyckiej oraz kręgu nadłabskiego od zachodu, grupy dębczyńskiej od północy oraz kultury wielbarskiej od wschodu.
Oprócz zwartych obszarów istniały enklawy osadnictwa przeworskiego – środkowe Niemcy nad Soławą oraz w dolinie Wetterau.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
edytujInwentarz
edytujCharakterystyczna dla ludności kultury przeworskiej jest duża ilość przedmiotów żelaznych. Są to umba z kolcem, klamry do pasa o formie sztabkowej lub zawiasowej, koliste sprzączki, nożyki sierpikowate, a także zestawy narzędzi w postaci młotków, pilników, kowadełek, obcęgów i tłoczków oraz zestawy toaletowe: nożyce, półksiężycowate brzytwy, szczypce. Badania metaloznawcze wskazują, że 60-70% wyrobów żelaznych tej kultury wykonanych jest z żelaza z okręgu świętokrzyskiego[12].
Ceramika
edytujCeramikę wytwarzaną przez ludność kultury przeworskiej lepioną ręcznie można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza się tzw. ceramika stołowa. Prezentowała zróżnicowaną formę o cienkich ściankach, wygładzonych i czernionych powierzchniach, starannie wykonanych. Do drugiej grupy zalicza się ceramika tzw. kuchenna – grubościenna, słabo wykonana, o chropowatych powierzchniach. Występowała również ceramika toczona na kole, która z czasem wyparła ceramikę stołową. Ręcznie lepiona ceramika kuchenna przetrwała do końca trwania tej kultury.
Osadnictwo
edytujJedną z przewodnich form budownictwa w kulturze przeworskiej mogły być dwunawowe domy słupowe z podziałem na część mieszkalną i inwentarzową. Najliczniej występowały obiekty o powierzchni kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Ściany występowały w postaci plecionki lub dranic. Używano gliny do uszczelniania ścian. Półziemianki oraz mniejsze obiekty słupowe spełniały funkcje gospodarcze: wytwórcze oraz magazynowe. W przeszłości dominował pogląd o tym, że główną formą budynku mieszkalnego była półziemianka/ziemianka. Wynikało to z braku doświadczenia w badaniach ówczesnych archeologów, a archeologia przedinwestycyjna (głównie badania autostradowe) udowodniła, że zamieszkiwano domy naziemne[13].
Ludność kultury przeworskiej zamieszkiwała w osadach tzw. zagrodowych, tzn. z budownictwem rozproszonym, tworzyła również większe skupiska osadnicze, jak na przykład osada w Kruszy Zamkowej identyfikowana z miejscowością Askaukalis umieszczoną na mapie Ptolemeusza z 150 roku naszej ery.
Obrządek pogrzebowy
edytujW pierwszych fazach rozwojowych ludność praktykowała głównie obrządek ciałopalny, w którym groby jamowe przeważały nad popielnicowymi. Niezwykle rzadko występowały czyste groby popielnicowe. Zmarłych wyposażano w dary. Dla mężczyzn typowe były: broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie, klamry do pasa; dla kobiet: dwie żelazne zapinki drucikowate, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Praktykowano zwyczaj palenia ich razem z kośćmi. Większe dary (miecze) były gięte i łamane.
Bardzo rzadko występowały groby szkieletowe (zasięg pokrywa się z wcześniejszym osadnictwem celtyckim), w których ciała zmarłych układano na boku w pozycji embrionalnej. Rzadko też występowały groby książęce (odkryte np. w Przywozie oraz w Karczynie/Witowach[14]) oraz kamienne nasypy przykrywające szczątki w miejscu kremacji – kurhany siedlemińskie.
W niektórych rejonach odkryto kamienne stele, bruk kamienny oraz kamienne kręgi spełniające funkcje ogrodzeń.
Największe przebadane archeologicznie cmentarzysko kultury przeworskiej znajduje się niedaleko wsi Mokre, na terenie historycznej Małopolski. Podczas prac badawczych zakończonych w 2004, odsłonięto podczas dziesięciu sezonów archeologicznych 470 grobów, które stały się źródłem wiedzy o plemionach germańskich zamieszkujących te tereny. Wydobyte z ziemi eksponaty znajdują się obecnie w zbiorach Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz miejscowego Muzeum Kultury Przeworskiej[15]
Gospodarka i społeczeństwo
edytujPodstawą gospodarki tej kultury było przede wszystkim rolnictwo oraz hodowla zwierząt. Istniał handel ze strefą południowoeuropejską, co poświadczone jest przez liczne importy, np. dzbany i situle z Italii. Na wysokim poziomie stała produkcja rzemieślnicza. Znane są stanowiska będące wyspecjalizowanymi centrami produkcyjnymi jak np. produkcji garncarskiej we Wrzępi, będące jednym z największych z okresu rzymskiego na terenie europejskiego Barbaricum[16].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Przegląd archeologiczny. t. 40-41, 1992, str. 66-67 "konfrontacja danych archeologicznych ze źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlali wschodniogermańscy Wandalowie"
- ↑ Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 2005, s. 49.
- ↑ Encyklopedia historyczna świata. Tom I: Prehistoria, praca zbiorowe, opracowanie naukowe prof. dr hab. Janusz K. Kozłowski, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999, s. 420.
- ↑ Bartosz Kontny, Uzbrojenie kultury przeworskiej w okresie wpływów rzymskich i początkach okresu wędrówek ludów, w: Wandalowie. Strażnicy bursztynowego szlaku, red. J. Andrzejowski, A. Kokowski, Ch. Leiber, Lublin-Warszawa 2004, s. 143
- ↑ Tadeusz Makiewicz, "W sprawie aktualnego stanu badań nad problemem kontynuacji kulturowej pomiędzy starożytnością a wczesnym średniowieczem w Polsce. Punkt widzenia autochtonisty.", Slavia Antiqua, T. 48,2005, s. 9-15.
- ↑ a b J. P. Mallory: Przeworsk culture. W: J. P. Mallory, D. Adams: Encyclopedia Of Indo-European Culture. Routledge, 1997, s. 470. ISBN 1-884964-98-2.
- ↑ Ludność kultury przeworskiej składała się przede wszystkim z Wandalów, ale też najpewniej Lugiów, którzy kilka wieków wcześniej utworzyli silny organizm, przyczyniając się do ukształtowania kultury przeworskiej. Autor: Magdalena Mączyńska. Ziemie w dorzeczu Odry i Wisły w III i IV w. po Chr. s. Barbarzyńskie tsunami. Okres Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Uniwersytet Warszawski, Narodowe Centrum Nauki, Warszawa-Szczecin 2017 s. 36. UW ISBN 978-83-61376-47-7, MNS ISBN 978-83-63365-58-5
- ↑ Dziś, dzięki ustaleniom takich badaczy jak profesorowie Kazimierz Godłowski, Jerzy Kolendo czy Michał Janusz Parczewski, wiemy już, że prasłowiański Biskupin to naukowa legenda oraz że w pierwszej połowie I tysiąclecia po Chr. obszary między Odrą a Wisłą zamieszkiwały społeczności germańskie, a Słowianie pojawili się tam wraz z początkami wczesnego średniowiecza. Źródło: Aleksander Bursche Barbarzyńskie tsunami. Okres Wędrówek Ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Uniwersytet Warszawski, Narodowe Centrum Nauki, Warszawa-Szczecin 2017 s. 8. UW ISBN 978-83-61376-47-7, MNS ISBN 978-83-63365-58-5
- ↑ Najstarszych siedzib Słowian należy szukać na wschodzie Europy, a ich obecności na ziemiach pomiędzy Odrą a Bugiem nie da się określić wcześniej niż na początek VI wieku Źródło: Andrzej Kokowski Cień Światowita w: Cień Światowita, czyli pięć głosów w sprawie etnogenezy Słowian, pod redakcją Andrzeja Kokowskiego, opinia prof. dr hab. Jerzy Okulicz-Kozaryn, 2002, s. 10.
- ↑ Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski – Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.)
- ↑ "Struktura ludności tworzącej kulturę przeworską była wieloetniczna. W jej skład wchodziły, w świetle źródeł pisanych, plemiona germańskie – Wandalowie, a być może także Burgundowie." w: Stanisław Grodziski, Jerzy Wyrozumski, Marian Zgórniak. Wielka historia Polski: Tom 1 1998; "Z innych ludów, wymienianych przez Ptolemeusza, na terenie kultury przeworskiej należy też zapewne umieszczać Silingów, którzy ponownie pojawiają się w źródłach dopiero w V w. w Hiszpanii, jako odłam Wandalów (H. Łowmiański 1963)." w: Kazimierz Godłowski, Michał Parczewski. Pierwotne siedziby Słowian. 2000 ; "Swoisty fenomen stanowi na tym tle kultura przeworska, której ludność głównie wandalska niezmiernie obficie wyposażała swych zmarłych w broń i elementy uzbrojenia" w: Marek Olędzki. Wojny Markomańskie 162-185 n.e. 2011; "Kultura przeworska rozwijała się nieprzerwanie od II w p.n.e. do schyłku IV w n.e. i tradycyjnie identyfikowana była z kulturą ludów germańskich, zamieszkujących wówczas ziemie polskie, przede wszystkim z kulturą Wandalów." w: Jerzy Skowronek, Mieczysław Tanty, Tadeusz Wasilewski Historia Słowian południowych i zachodnich. 1977
- ↑ K. Godłowski, J.K. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich, PWN, Warszawa 1985, str.164
- ↑ Kamila Lojtek, Długie domy z wybranych zespołów osadniczych kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim i rzymskim na tle północno-i środkowoeuropejskiego Barbaricum.
- ↑ Józef Bednarczyk, Adriana Romańska, Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw, Poznań-Inowrocław 2015, s.18, ISBN 978-83-85795-25-4.
- ↑ "Przez dziesięć lat prac archeologicznych w Mokrej, które zakończone zostały w 2004 roku z ponad 470 grobów udało się wydobyć 3500 zabytków. Sprawiło to, że przedsięwzięcie archeologiczne w Mokrej stało się największym wykopaliskiem kultury przeworskiej w Polsce. W zdecydowanej większości eksponaty są w posiadaniu Uniwersytetu Jagiellońskiego" w: Kultura Przeworska, Muzeum Kultury Przeworskiej w Mokrej
- ↑ Magdalena Okońska-Bulas, Jan Bulas, We Wrzępi odkryto ogromne centrum produkcji garncarskiej sprzed ponad 1700 lat [online], Archeologia Żywa, 24 marca 2021 [dostęp 2021-03-25] (pol.).
Bibliografia
edytuj- Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, 1998
- Andrzej Kokowski. Kultura przeworska, tom 4. 1999
- Teresa Dąbrowska, Magdalena Maczynska: Przeworsk-Kultur. In: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (RGA). 2. Auflage. Band 23, Berlin/New York 2003, s. 540–567.
- Andrzej Kokowski. Wandalowie: strażnicy bursztynowego szlaku. 2004
- Andrzej Kokowski. Starożytna Polska: od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności. 2005
- Artur Błażejewski. Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa. 2007
- Malcolm Todd. The Early Germans. 2009