Kalendarz japoński

Pierwszy kalendarz dotarł do Japonii z Chin przez Koreę. W połowie VI wieku (okres Yamato) dwór cesarski zaprosił kapłana z kraju zwanego Baekje (lub Paekche, jap. Kudara), w obecnej Korei, aby uczyć się od niego astronomii, geografii oraz jak sporządzić kalendarz. Podobno został on opracowany po raz pierwszy w 604 roku^[4].

Wszystkie sprawy związane z kalendarzem były wówczas ustalane przez sąd cesarski w ramach systemu scentralizowanego zarządzania zgodnego z kodeksem prawnym Taihō-ritsuryō (promulgowanym w 702 r.), wprowadzonym w ramach reformy ery Taika^[5]. Urząd, który sprawował kontrolę nad przygotowywaniem kalendarza, astronomią, wróżbiarstwem nazywał się Onmyōryō. Kalendarze i wróżby były wówczas nierozłączne. Wskazywały pory roku, wydarzenia roczne oraz codzienne przepowiednie. Były one pisane chińskimi znakami^[4].

Od końca X wieku zadanie przygotowania kalendarza zostało przekazane rodzinie Kamo, podczas gdy astronomia przeszła do rodziny Abe, której patriarchą był Seimei Abe (921–1005), on'yōji, specjalista w dziedzinie kalendarzy i wróżbiarstwa^[4].

Co miesiąc dostosowywano się do cyklu wzrastania i zanikania księżyca. Ze względu na to, że Księżyc krąży wokół Ziemi w ciągu około 29,5 dnia, konieczne były regulacje poprzez zmienną długość miesięcy: 30 dni (długi miesiąc, „duży księżyc”) lub 29 dni (krótki miesiąc, „mały księżyc”). Ziemia natomiast wykonuje obrót wokół Słońca w 365,25 dni, co powoduje zmiany sezonowe. Zatem powtarzanie długich i krótkich miesięcy stopniowo powodowało rozbieżność pomiędzy rzeczywistą porą roku a kalendarzową. Aby to wyrównać, co kilka lat wstawiano miesiąc przestępny uruzuki. Ustalanie kalendarza było tak ważne, że było pod kontrolą dworu cesarskiego, a w późniejszym okresie Edo pod nadzorem wojskowym siogunatu^[4].

W miarę upływu czasu i rozszerzającej się wiedzy o astronomii, rozbieżności pomiędzy kalendarzem a rzeczywistymi zjawiskami stały się problemem. W 1685 roku, czyli w 2. roku ery Jōkyō (1684–1688), Shunkai Shibukawa (1639–1715) opracował poprawioną wersję, znaną jako kalendarz Jōkyō. W późniejszych latach okresu Edo kalendarz był kilkakrotnie weryfikowany, a jego kolejne nazwy pochodziły od nazw er wówczas obowiązujących: Hōreki (1755), Kansei (1798) i Tenpō (1844). Dzięki temu powstał dokładniejszy kalendarz księżycowo-słoneczny (lunisolarny), powiązany z astronomią Zachodu. Wszystkie obliczenia związane z redagowaniem kalendarza sporządzali tenmongata (specjaliści odpowiedzialni za astronomię)^[6].

Kalendarze początkowo były przeznaczone wyłącznie dla cesarskiego dworu i arystokracji, ale kiedy pojawiły się kalendarze drukowane coraz więcej ludzi z nich korzystało. Rolnicy uznali je za niezbędne do poznania pór roku, a kupcom ułatwiały dostosowywanie rozliczeń i płatności do zmiennej kolejności długich i krótkich miesięcy księżycowych. Z tych m.in. powodów tworzono i stosowano różne typy kalendarzy, w tym regionalnych, a dla osób, które nie potrafiły czytać – kalendarze obrazkowe (e-goyomi lub mekura-goyomi). Pomagały one uczyć się kolejności długich i krótkich miesięcy. Ich oznaczenia producenci włączali w rysunki, rywalizując ze sobą nowościami i poczuciem humoru. Były szeroko rozpowszechnione wśród ludności w okresie Edo^[6][1].

W obiegu były także skrócone kalendarze (ryaku-reki), które można było składać pod kątem własnych potrzeb w codziennym użytku. Podobnie jak obecnie, kupcy rozprowadzali je wśród swoich klientów na koniec roku jako formę reklamy^[6].

Rząd Meiji, modernizując państwo, podjął decyzję o zastąpieniu starego kalendarza księżycowego zachodnią wersją gregoriańską w listopadzie 1872 roku. Powstało pewne zamieszanie, ale uczeni, jak Yukichi Fukuzawa (1835–1901) poparli bardziej logiczny kalendarz gregoriański i wydanie publikacji rozpowszechniających zmianę. Nowy kalendarz wszedł w życie od 1 stycznia 1873 roku i jest nadal w użyciu, ale zawiera wiele słów i pojęć pochodzących z kalendarza księżycowego^[6].

Obecnie w Japonii wykorzystywane są dwa systemy rachuby lat:

• zachodnie oznaczenie lat (西暦, seireki; dosł. „zachodni kalendarz” – juliański i gregoriański; Anno Domini – A.D.; era chrześcijańska, ang. Christian Era – C.E.)^[1];
• ery japońskie (年号, nengō), nazwa ery cesarskiej; jej numer roku (rok 2018 to Heisei 30)^[1]

Do zakończenia II wojny światowej był w użyciu również system kōki-nendo (皇紀年度), czyli liczenia lat od początku panowania pierwszego cesarza Jimmu w 660 r.p.n.e.^[1]

Współczesne japońskie nazwy miesięcy oznaczają dosłownie „pierwszy miesiąc”, „drugi miesiąc” itd. Odpowiedni liczebnik jest łączony z przyrostkiem -gatsu (miesiąc). Obok cyfrowych kanji w powszechnym użyciu są także cyfry arabskie:

• styczeń: 一月 lub 1月 (ichigatsu)
• luty: 二月 lub 2月 (nigatsu)
• marzec: 三月 lub 3月 (sangatsu)
• kwiecień: 四月 lub 4月 (shigatsu)
• maj: 五月 lub 5月 (gogatsu)
• czerwiec: 六月 lub 6月 (rokugatsu)
• lipiec: 七月 lub 7月 (shichigatsu)
• sierpień: 八月 lub 8月 (hachigatsu)
• wrzesień: 九月 lub 9月 (kugatsu)
• październik: 十月 lub 10月 (jūgatsu)
• listopad: 十一月 lub 11月 (jūichigatsu)
• grudzień: 十二月 lub 12月 (jūnigatsu)^[7]

Każdy z miesięcy ma też nazwę tradycyjną, wciąż wykorzystywaną w niektórych sytuacjach, np. w poezji. Spośród tych nazw najszerzej używane jest shiwasu. Nazwy miesięcy w tej formie są niekiedy wykorzystywane w jidaigeki (współczesne sztuki teatralne lub filmy osadzone w realiach okresu Edo lub wcześniejszych). Akapit rozpoczynający list lub pozdrowienie w przemówieniu mogą zawierać jedną z tych nazw, aby wprowadzić poczucie pory roku. Niektóre z tradycyjnych nazw miesięcy służą także jako imiona żeńskie (yayoi i satsuki).

Poniżej tradycyjne nazwy miesięcy i ich częściowe, popularne objaśnienia^[8][1][9] (każdy z poniższych miesięcy występował pod różnymi nazwami, a uzasadnienia nazewnictwa są często sprzeczne, co jest wynikiem różnic klimatycznych, geograficznych, dialektów lokalnych itp.:

• mutsuki 睦月 – 1. miesiąc kalendarza księżycowego, styczeń; miesiąc uczuć, zacieśniania więzi rodzinnych i przyjaźni; okazją jest świętowanie Nowego Roku;
• kisaragi 如月 lub kinusaragi 衣更着 – 2. miesiąc, luty; nadal jest zimno, pokazuje jak może być zimno, ciepło się ubierać;
• yayoi 弥生 – 3. miesiąc, marzec; gęsty rozrost roślin (iyaoi), początek wiosny;
• uzuki 卯月 (lub u-no-hana-zuki 卯の花月) – 4. miesiąc, kwiecień; kwitnienie żylistka (Deutzia Thunb.), krzewu o białych kwiatach z rodziny hortensjowatych;
• satsuki 皐月 (lub 早月, 五月) – 5. miesiąc, maj; miesiąc sadzenia ryżu (także sanaezuki 早苗月 od sanae sadzonki ryżu);
• minatsuki lub minazuki 水無月 – 6. miesiąc, czerwiec; miesiąc wody, znak w środku nazwy 無 (na) oznacza zaprzeczenie, negację, co w tłumaczeniu przełożyłoby się na „miesiąc bez wody”, ale w tym przypadku pełni on jedynie rolę fonetyczną jako partykuła dzierżawcza no. Nazwa oznacza więc „miesiąc wody” czyli porę deszczową;
• fumizuki lub fuzuki 文月 – 7. miesiąc, lipiec; miesiąc, w którym kłosy ryżu pęcznieją lub miesiąc, w którym pisze się poezję;
• hazuki lub hatsuki 葉月 – 8. miesiąc, sierpień; miesiąc opadających liści;
• nagatsuki 長月 – 9. miesiąc, wrzesień; miesiąc dłuższych nocy;
• kannazuki 神無月 – 10. miesiąc, październik; miesiąc bez bogów, legenda głosi, że wszyscy bogowie w kraju opuszczają swoje siedziby, aby zebrać się w chramie Izumo Taisha, Wielkim Sanktuarium Izumo w prefekturze Shimane; w Izumo natomiast był to miesiąc obecności bogów kamiarizuki;
• shimotsuki 霜月 – 11. miesiąc, listopad; miesiąc mrozu;
• shiwasu 師走 – 12. miesiąc, grudzień; miesiąc zapracowanych kapłanów spieszących wypełnić ceremonie religijne przed nastaniem Nowego Roku, ale także innych, którzy pragną uporządkować swoje sprawy w ostatnim miesiącu roku.

Początek roku według starego kalendarza japońskiego (przed 1873) przypadał na przełom stycznia i lutego. Z tego powodu stare i nowe nazwy miesięcy nie dotyczą dokładnie tych samych okresów w roku.

Każdy dzień w miesiącu ma nazwę wywodzącą się od numeru porządkowego^[7]:

W tradycyjnym kalendarzu trzydziesty był ostatnim dniem miesiąca i jego dawna nazwa, misoka, przetrwała do dziś (mimo że sanjūnichi jest bardziej popularne). Ostatni dzień roku to ōmisoka (wielki trzydziesty dzień) i to określenie nadal jest w użyciu.

Miesiąc dzieli się na trzy dekady, z których pierwsza jest nazywana „pierwszą dekadą” (jap. 上の十日; 上旬) kami-no tōka; jōjun), druga – „środkową dekadą” (jap. 中の十日; 中旬 naka-no tōka; chūjun), a ostatnia – „ostatnią dekadą” (jap. 下の十日; 下旬 shimo-no tōka; gejun)^[1].

Siedmiodniowy tydzień, z nazwami odpowiadającymi europejskim, pojawił się w Japonii około roku 800 n.e. Aż do 1873 roku, czyli do wprowadzenia kalendarza gregoriańskiego, był używany głównie w astrologii.

Kluczową rolę przy wprowadzaniu tego systemu grał Yukichi Fukuzawa, autor oficjalnych nazw dni tygodnia. Ich nazwy pochodzą od Słońca i Księżyca oraz pięciu planet, których nazwy nawiązują do yin i yang oraz wywodzą od pięciu żywiołów: drewno (Jowisz), ogień (Mars), ziemia (Saturn), metal (Wenus), woda (Merkury)^[1], wszystkich wyodrębnianych w taoizmie.

Pojedyncze dni pomiędzy dwoma świętami są wolne. Jeżeli święto przypada w niedzielę, następujący po nim poniedziałek jest dniem wolnym.

* Zgodna z tradycją data założenia Japonii przez cesarza Jimmu w 660 p.n.e. Prawidłowość tej daty jest często kwestionowana.

** Część tzw. Złotego Tygodnia.

*** W związku z abdykacją cesarza Akihito w dniu 30 kwietnia 2019 roku święto będzie przeniesione od 2020 roku na 23 lutego, dzień urodzin nowego cesarza Naruhito, zgodnie z zasadą, że wraz ze zmianą cesarza święto narodowe przenosi się na datę urodzin jego następcy. Ze względu na ceremonie: abdykacji (30 kwietnia) i intronizacji nowego cesarza (1 maja i 22 października), dni 1 maja i 22 października w 2019 roku są świętami narodowymi (Złoty Tydzień ma w 2019 roku łącznie 10 dni). Ponadto, dni 30 kwietnia i 2 maja staną się świętami narodowymi, ponieważ wypadają pomiędzy świętami narodowymi, co z mocy prawa zamienia je również w święta narodowe^[10].

**** W 2020 roku święto wyjątkowo przeniesiono na 23 lipca ze względu na XXXII Letnie Igrzyska Olimpijskie 2020^[10].

• 1948 – wprowadzono następujące święta narodowe: Nowy Rok, Dzień Dojrzałości, Dzień Konstytucji, Dzień Dziecka, Dzień Równonocy Jesiennej, Dzień Kultury, Dzień Dziękczynienia za Pracę.
• 1966 – wprowadzono Dzień Zdrowia i Sportu dla upamiętnienia Igrzysk Olimpijskich w Tokio w 1964. Wprowadzono też Dzień Równonocy Wiosennej.
• 1985 – dzięki reformie świąt narodowych, dzień 4 maja, przypadający między dwoma świętami, został oficjalnie dniem wolnym od pracy.
• 1989 – po śmierci cesarza Shōwa w dniu 7 stycznia, dzień 23 grudnia został Dniem Urodzin Cesarza, a urodziny poprzedniego cesarza uczczono ustanawiając Dzień Zieleni.
• 1998, 2000 – wprowadzenie kilku modyfikacji w ramach „systemu szczęśliwego poniedziałku” (ハッピーマンデー制度 Happī Mandē Seido) przesunęło kilka świąt na poniedziałki. Od roku 2000: Dzień Dojrzałości (poprzednio 15 stycznia) i Dzień Zdrowia i Sportu (poprzednio 10 października). Od roku 2003: Dzień Morza (poprzednio 20 lipca) i Dzień Szacunku dla Ludzi Starszych (poprzednio 15 września).
• 2005, 2007 – zgodnie z decyzją z maja 2005, od roku 2007 Dzień Zieleni został przeniesiony na 4 maja, a 29 kwietnia stał się Dniem Shōwa.

Niektóre dni mają szczególne nazwy zaznaczające zmiany pór roku. 24 sekki (二十四節気 nijūshi-sekki lub 二十四気 nijūshi-ki) to dwadzieścia cztery równe części (pory, sezony, działy) w starym kalendarzu księżycowo-słonecznym. Natomiast zassetsu (雑節) to standardowe dni oznaczające zmianę pór roku, np.: setsubun, higan^[1][9]

72 kō (七十二候 shichijūni-kō) to pięciodniowe okresy (minipory roku) uzyskane z dalszego podziału każdego z 24 sekki na trzy podokresy. Przykładowo: Risshun jest podzielony na trzy kō 候: 4-8 lutego, 9-13 lutego, 14-18 lutego^[11].

Ilustracja po prawej stronie obrazuje znaczenie majowych trzech dni należących do „Złotego Tygodnia”. Czytając od góry kalendarz pokazuje rok 23 ery Heisei i odpowiadający mu rok „zachodni” 2011. Dni te wypadły wówczas we wtorek, środę i czwartek (znaki na czarnym tle). Czerwone znaki podają nazwy tych trzech świąt: Dzień Konstytucji (3 maja), Dzień Zieleni (4 maja), Dzień Dziecka (5 maja).

Przykładowo, w dniu 3 maja pod nazwą święta widnieje zapis 三りんぼう (三隣亡, sanrin-bō) tłumaczony jako „śmierć trzech sąsiadów”. Nie wiadomo skąd taka nazwa pochodzi, ale została prawdopodobnie utworzona na początku okresu Edo. Napis ten oznacza zły dzień dla architektów i sugeruje, aby nie rozpoczynać tego dnia budowy domu. Może to bowiem nie tylko spowodować jego pożar, ale także trzech sąsiednich^[1][9].

Napis poniżej w tym samym dniu: 七赤仏滅, odnosi się do dwóch systemów wróżenia (przesądów ludowych), związanych m.in. z datą urodzin. 七赤 (shichiseki) należy do systemu dziewięciu gwiazd (九星, kyūsei, „dziewięć gwiazd”), a 仏滅 (butsumetsu, „śmierć Buddy”) – sześciu dni (六曜 rokuyō lub 六輝 rokki)^[9].

Kolejny napis poniżej つちのえ (tsuchinoe, „starszy brat żywiołu ziemi”, 戊) to piąty znak niebiańskich pni (dziesięciostopniowy system cykliczny), a うま (uma, „koń”, 午) – siódmy znak chińskiego zodiaku (ziemskich gałęzi).

Napis najniżej 旧4.1. oznacza 1. dzień 4. miesiąca dawnego kalendarza księżycowo-słonecznego (lunisolarnego).

 

• 4 lutego: 立春 (Risshun) – Początek wiosny
  • 19 lutego: 雨水 (Usui)
  • 5 marca: 啓蟄 (Keichitsu)
  • 21 marca: 春分 (Shunbun) – Równonoc wiosenna, połowa wiosny
  • 5 kwietnia: 清明 (Seimei)
  • 20 kwietnia: 穀雨 (Kokuu)
• 6 maja: 立夏 (Rikka) – Początek lata
  • 21 maja: 小満 (Shōman)
  • 6 czerwca: 芒種 (Bōshu)
  • 21 czerwca: 夏至 (Geshi) – Przesilenie letnie, połowa lata
  • 7 lipca: 小暑 (Shōsho)
  • 23 lipca: 大暑 (Taisho)
• 7 sierpnia: 立秋 (Risshū) – Początek jesieni
  • 23 sierpnia: 処暑 (Shosho)
  • 8 września: 白露 (Hakuro)
  • 23 września: 秋分 (Shūbun) – Równonoc jesienna, połowa jesieni
  • 8 października: 寒露 (Kanro)
  • 23 października: 霜降 (Sōkō)
• 7 listopada: 立冬 (Rittō) – Początek zimy
  • 22 listopada: 小雪 (Shōsetsu)
  • 7 grudnia: 大雪 (Taisetsu)
  • 22 grudnia: 冬至 (Tōji) – Przesilenie zimowe, środek zimy
  • 6 stycznia: 小寒 (Shōkan) lub 寒の入り (Kan no iri)
  • 20 stycznia: 大寒 (Daikan)

Dokładne daty mogą się różnić o ±1 dzień.

Dokładne daty Haru-shanichi i Aki-shanichi mogą się różnić od podanych o ±5 dni. Chūgen zawsze przypada tego samego dnia. Daty wszystkich pozostałych dni mogą się różnić od podanych o ±1 dzień.

Wiele dni zassetsu może przypadać w różnych porach roku: * Setsubun (節分) odnosi się do każdego z dni poprzedzających każdą z pór roku: Risshun, Rikka, Rishū i Rittō; w szczególności do Risshun;

** Doyō (土用) odnosi się do 18 dni poprzedzających każdą porę roku, w szczególności jesieni (ten okres jest uważany za najcieplejszy w całym roku);

*** Higan (彼岸) to siedem dni w połowie wiosny lub jesieni, z Shunbun wypadającym w połowie wiosny i Shūbun w połowie jesieni;

**** Shanichi (社日) to dzień Tsuchinoe (戊) najbliższy Shunbun (połowa wiosny) lub Shūbun (połowa jesieni), który może wypadać do 5 dni przed do 4 dni po Shunbun/Shūbun;

***** Chūgen (中元) to jedno z trzech pierwotnych, chińskich świąt taoistycznych o łącznej nazwie Sangen (三元). Przypadały one na: 15. dzień 1., 7., i 10. miesiąca księżycowego. Były to kolejno: Jōgen (上元), Chūgen (中元), Kagen (下元)^[1][12][9].

Poniżej lista pięciu sezonowych świąt (節句 sekku lub 五節句 go-sekku). Zostały oficjalnymi świętami podczas okresu Edo:

• 7 stycznia – 人日 (Jinjitsu) – Dzień Człowieka lub 七草の節句 (Nanakusa no Sekku) – Święto Siedmiu Ziół Zdrowia;
• 3 marca – 上巳 (Jōshi, Jōmi), 桃の節句 (Momo no Sekku) – Święto Brzoskwiń lub 雛祭り (Hina-matsuri), Dzień Dziewcząt, Festiwal Lalek;
• 5 maja – 端午 (Tango), 端午の節句 (Tango no Sekku), 菖蒲の節句 (Ayame no Sekku), Dzień Dziecka (Święto Chłopców);
• 7 lipca – 七夕 (Shichiseki, Tanabata) lub 星祭り (Hoshi-matsuri ) – Gwiezdny Festiwal, Festiwal Tkaczki, święto zakochanych;
• 9 września – 重陽 (Chōyō), 菊の節句 (Kiku no Sekku) – Festiwal Chryzantem^[1].

Do Sekku nie zalicza się następujących świąt:

• 1 stycznia – Nowy Rok
• 15 sierpnia – Obon
• 31 grudnia – Ōmisoka

Rokuyō (六曜) lub rokki (六輝) to sześć „rodzajów” dni, pozwalających na przewidzenie, czy będzie się danego dnia miało szczęście czy nie^[9]. Oznaczenia rokuyō wciąż są powszechnie spotykane w japońskich kalendarzach i często mają zastosowanie przy planowaniu ślubów i pogrzebów. Są to kolejno:

• 先勝 (senshō) – szczęście przed południem, pech po południu. Dobry dzień na rozpoczynanie (rano);
• 友引 (tomobiki) – powodzenie przez cały dzień, z wyjątkiem południa, znaki dosłownie przetłumaczone oznaczają „ciągnięcie przyjaciół”, niezbyt dobry dzień na wygraną w meczu sportowym, ale dobry dzień na ślub, w którym można przyciągnąć przyjaciół do miłości; należy unikać pogrzebów, gdyż znajomi mogą zostać pociągnięci na „drugą stronę”;
• 先負 (senbu) – pech przed południem, szczęście po południu;
• 仏滅 (butsumetsu) – dzień śmierci Buddy, najbardziej pechowy, należy unikać ślubów;
• 大安 (taian) – najszczęśliwszy dzień, dobry dzień na śluby;
• 赤口 (shakkō, shakku) – godzina konia (11:00-13:00) jest szczęśliwa, reszta dnia pechowa.

Dni rokuyō w łatwy sposób wylicza się z japońskiego kalendarza księżycowego. Księżycowy 1 stycznia zawsze jest senshō, po czym dni następują w wymienionym porządku do końca miesiąca. Zatem 2 stycznia to tomobiki, 3 stycznia to senbu itd. Księżycowy 1 lutego rozpoczyna tę sekwencję od tomobiki. Księżycowy 1 marca rozpoczyna się od senbu i tak postępuje się w każdym kolejnym miesiącu (1 lipca jest senshō, a 1 grudnia shakkō).

Pierwszy dzień kwietnia oznacza początek roku finansowego i szkolnego.

• Zmiana na tronie cesarskim Japonii 2019

• Historia kalendarza japońskiego (ang.)
• Konwerter lat (ery japońskie/kalendarz gregoriański) w obie strony (ang.)