Kabuto
Kabuto (jap. 兜, 冑) – hełm japoński[1]. Kabuto oznacza dosłownie „hełm”[2][3], ale używa się tego określenia w szczególności do pełnych hełmów, składających się z czaszy i nakarczka[a][4]. Stanowił część zbroi japońskiej, np. typu gusoku[5]. Najstarszym oraz najczęściej spotykanym typem kabuto jest hoshi[5].
Historia
edytujNajstarsze odnalezione fragmenty zbroi i hełmów japońskich pochodzą z IV-V w. n.e. Uzbrojenie to składało się z poziomych pasów żelaznych, na wzór dawniejszych form ze skóry, znanych z wyobrażeń ikonograficznych. Hełmy tych zbroi miały nakarczek, a z przodu były wzmocnione rodzajem grzebienia[6]. Następnie, w V-VI w. pod wpływem chińskim wykształcił się hełm o dzwonie bardziej zaokrąglonym, z nitowanych pionowych płytek (klinów[5]), o szerokim daszku i płytkowym nakarczku. Na szczycie hełmu była mała kopułka z otworem na pióropusz lub kok[6]. W późnym okresie Heian powstała klasyczna, lamelkowa zbroja japońska, tzw. wielka zbroja ō-yoroi, której zazwyczaj towarzyszył hełm typu hoshi (hoshi-kabuto). Zbudowany on był z folg połączonych nitami o wyraźnie wystających główkach, będących wyróżnikiem tego typu. Wiązania pięciofolgowego nakarczka były z boku osłonięte specjalnymi płytkami. Hełmy te posiadały daszek, podpinkę i sznur do wiązania, a używane były na ogół z półmaską (happori)[7]. Pierwotnie hoshi miał osiem folg, ale z czasem zwiększano ich liczbę (do 72 sztuk). Wraz ze wzrostem liczby klinów rosła też liczba nitów, osiągając kilkaset sztuk. Ze względu na zbieżność fonetyczną i zastosowanie tej samej pisowni znakowej słowa hoshi oznaczającego zarówno główkę nitu, jak i gwiazdę, przyjęła się nazwa „hełmu gwiaździstego”. Hoshi-kabuto w niezmienionej formie używany był do drugiej połowy wieku XIV[5].
Od XIV do XVI w. forma hełmu ewoluowała[5], w szczególności tracąc wystające nity, a zyskując żebrowanie powstałe przez odgięcie do góry krawędzie tworzących go lamelek[7]. Ten typ, zwany suji-kabuto, który pojawił się w drugiej połowie XVI w.[5] miał często nader obszerny nakarczek i duże skrzydła boczne[7]. Ponadto dzwon suji był głębszy niż w hoshi, co powodowało, że lepiej chronił głowę wojownika[5]. W czasie wojny Ōnin rozpowszechniła się praktyka mocowania do hełmów tulejek na małe flagi[7]. Pod koniec XVI w. powróciła moda na hełmy z wystającymi nitami[8]. Rozwój płatnerstwa przyczynił się do powstania kolejnych typów hełmów, często bogato zdobionych, mających również za zadanie, poprzez swoją wielkość, wzbudzenie strachu i respektu u przeciwnika[5].
Największą różnorodność form osiągnęły japońskie hełmy w okresie Sengoku („państw walczących”). Obok kształtów tradycyjnych, pojawiały się wzorowane na pestkach owoców, hełmach europejskich (czasem były to wprost importowane europejskie hełmy, np. moriony, przerabiane zgodnie z japońską modą), czy hełmy o bardzo wysokich, stożkowatych dzwonach (tzw. eboshi kabuto). Popularne były też „wojenne kapelusze”, jingasa, płaskie kapaliny z metalu lub lakowanej skóry[9] (tych kapeluszy na ogół nie wlicza się do kabuto sensu stricto).
Części składowe
edytujPodstawowe elementy rozwiniętej formy japońskiego hełmu to dzwon, na ogół z zespojonych ze sobą licznych drobnych płytek, do którego mocowano niewielki daszek ze stalowej płytki, nad którym znajdowały się montowania do różnego typu klejnotów. Klejnoty te od XI w. często przyjmowały formę mitycznych stworzeń[1]. Na szczycie hełmu zazwyczaj znajdował się otwór (zwany tenku, tehen lub hachimanza), który pierwotnie służył do przeciągania przezeń koka włosów samuraja; otoczony był ozdobną rozetą, często w kształcie chryzantemy[7][1]. Tył głowy i kark wojownika chronił nakarczek składający się z na ogół z 3-7 folg metalowych lub z utwardzanej skóry. Przed odcięciem zabezpieczano nakarczek bocznymi tarczkami[7], na których czasami umieszczano też herb noszącego. W hełmach łuczniczych jedna z tych tarczek była często odchylana, by zwiększyć pole widzenia strzelającego w bok żołnierza[1].
| nr | nazwa japońska | opis | |
|---|---|---|---|
| 1 | hachi | dzwon hełmu | |
| 2 | shikoro | nakarczek | |
| 3 | fukigaeshi | boczne folgi osłaniające mocowania nakarczka | |
| 4 | mae-zashi | daszek | |
| 5 | hari-date | tuleja do montażu klejnotu | |
| 6 | datemono | klejnot | |
| 7 | hachimanza, wokół niej kikuza | otwór okolony ozdobną rozetą |
Wczesne hełmy nie były wyścielane, zakładano pod nie rodzaj zawoju. Późniejsze mają z reguły wyściółkę z materiału, owiniętą dodatkowym pasem tkaniny i zamocowaną wzdłuż krawędzi dzwonu, tak że szczyt czaszy nie dotykał głowy. Dawało to dodatkową amortyzację przy uderzeniu. Hełm mocowano na głowie sznurem, splatanym lub zszywanym z pasków miękkiej tkaniny, nieraz bardzo długim (2 m), splatanym w wymyślne węzły, mające funkcję praktyczną (solidne i wygodne przywiązanie czaszy do głowy), jak i symboliczną[1]. Całość uzupełniała ochrona twarzy w postaci pełnej lub połówkowej maski, nieraz o groteskowo-karykaturalnym wyrazie i zdobionej wielkimi wąsiskami z konopnego sznura[1][9].
| grafika | nazwa japońska | opis | grafika | nazwa japońska | opis | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| datemono | Klejnot na hełmie; hełm z lewej ma trzy typy klejnotu: | Dodatkowe, ważne elementy hełmu: | ||||
| maedate | Klejnot z przodu, centralnie | menpō | Maska, tworząca osłonę twarzy, tu ozdobiona – | |||
| wakidate | Klejnoty boczne (tu w postaci rogów) | kuchi-hige | – charakterystycznymi, sumiastymi wąsami | |||
| kashiradate | Klejnot na szczycie hełmu | shinobi-no-o | Sznur, tworzący mocowanie hełmu | |||
Podstawowe typy hełmów japońskich
edytuj| Grafika | nazwa | Opis |
|---|---|---|
| Hoshi-bachi kabuto | Hełm złożony z licznych płytek, zespojonych nitami, których główki były wyraźnie widoczne i pełniły funkcję ozdobną[10]. To jest o-boshi kabuto, czyli hełm ze szczególnie dużymi nitami. | |
| Suji-bachi kabuto | Hełm zdobiony żebrami powstałymi przez zespajaniu płytek tworzących dzwon hełmu[11]; tu żebra są dodatkowo złocone | |
| Zunari kabuto | Hełm zbudowany z kilku (zazwyczaj trzech) dużych płyt[11] | |
| Eboshi kabuto | ||
| Tatami kabuto | Tańszy typ hełmu z poziomych płytek metalowych, na ogół wiązanych lub łączonych kolczą plecionką; często można było go złożyć na płask do transportu. | |
| Nanban kabuto | Dosł. hełm „południowych barbarzyńców”, przez których rozumiano ludzi Zachodu, przybywających do Japonii, poczynając od pierwszych Portugalczyków w 1543 r.; szerzej – słowo nanban odnosi się do japońskich przedmiotów inspirowanych sztuką zachodnią[13]; ten konkretny hełm to przeróbka morionu | |
| Kawari kabuto | „Dziwaczny hełm” – o fantastycznej, zwierzęcej na ogół formie[11], powstały przez umieszczenie na dzwonie rozbudowanych ozdób, lub przez odpowiednie ukształtowanie samego dzwonu – tu w postaci ślimaka[1]. |
Uwagi
edytuj- ↑ Japońskiego słowa kabuto używa się do opisu tradycyjnych hełmów japońskich, aczkolwiek po japońsku kabuto to ogólny termin oznaczający hełm, dowolnego typu.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g Kabuto. W: George Stone: A glossary of the construction, decoration, and use of arms and armor in all countries and in all times: together with some closely related subjects. Mineola, N.Y: Dover Publications, 1999, s. 327–331. ISBN 0-486-40726-8.
- ↑ Hachirō Yamagami: Japan’s Ancient Armour. Tokio: Board of Tourist Industry, 1940, s. 80.
- ↑ Stephen Turnbull: The samurai sourcebook. London: Cassell, 2000. ISBN 1-85409-523-4. (ang.).
- ↑ Trevor Absolon: Samurai armour: the Watanabe Art Museum, samurai armour collection. Victoria, B.C: Toraba Samurai Art, 2011, s. 273. ISBN 978-0-9867615-0-8.
- ↑ a b c d e f g h Henryk Ciosiński. Hełm japoński Hoshi-Kabuto. „Dawna Broń i Barwa”. 23, 2000. Stowarzyszenie Miłośników Dawnej Broni i Barwy. ISSN 0867-0986.
- ↑ a b Żygulski 1986 ↓, s. 144–145.
- ↑ a b c d e f Żygulski 1986 ↓, s. 149.
- ↑ Żygulski 1986 ↓, s. 150.
- ↑ a b Żygulski 1986 ↓, s. 151.
- ↑ Ogawa 2009 ↓, s. 37.
- ↑ a b c Ogawa 2009 ↓, s. 40.
- ↑ Ogawa 2009 ↓, s. 111.
- ↑ Ogawa 2009 ↓, s. 68.
Bibliografia
edytuj- Zdzisław Żygulski: Broń wschodnia. Turcja, Persja, Indie, Japonia. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986. ISBN 83-03-01484-6.
- Morihiro Ogawa: Art of the samurai: Japanese arms and armor, 1156-1868. New York: Metropolitan Museum of Art, 2009. ISBN 978-1-58839-345-6.