Kamienica Stary Ratusz we Wrocławiu

Kamienica znana była pod nazwą "Stary dom" (od 1393)^[3]. Według Kaczmarka w trzeciej ćwierci XIV wieku kamienicę adaptowano do celów reprezentacyjnych i administracyjnych królów czeskich oraz prawdopodobnie i ich starostów^[3]. Hipotezie tej stanowczo przeciwstawia się Mateusz Goliński utrzymując, że posesja wraz z kamienicą w tym okresie była zwykłą własnością mieszczańską a w dokumentach źródłowych m.in. w księgach ławniczych brak jest wzmianki o innej funkcji kamienicy^[4]. W kolejnych latach kamienica pełniła funkcje publiczne, była siedzibą władz miejskich przed przeniesieniem się rajców do zbudowanego dla nich ratusza. Fakt ten ma odniesienie do obecnej nazwy kamienicy, a po raz pierwszy określenie Stary Ratusz została użyta w 1667 roku przez wrocławskiego syndyka Andreasa Assig^[3][5].

 

 

Pierwszy budynek na posesji nr 30 wzniesiono w połowie XIV wieku^[5]. Kamienica należała do grupy domów przyrynkowych zajmujących 2/3 szerokości działki lokacyjnej i prawdopodobne w XIV wieku była szerokofrontową płytką budowlą, powiększoną o skrzydło tylne, a w kolejnych stuleciach rozbudowywana w głąb parceli^[3]. Z tego okresu pochodzi para popiersi przechowywana w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, która wraz z zaginionymi trzema wyobrażeniami heraldycznymi znajdował się jeszcze w XIX wieku, w wyniku wcześniejszych przebudowań, na klatce schodowej w sieni kamienicy: herby po lewej stronie, a płyta z popiersiami po prawej. Średniowieczne ozdoby były po raz pierwszy opisane przez Johanna Büschinga w 1816 roku oraz przez Fridericha Nösselta w 1825 roku. Według Romualda Kaczmarka popiersia kobiety i mężczyzny wychylających się z okna ponad parapetem są prawdopodobnie wizerunkami królewskimi młodego Wacława IV i jego małżonki Joanny bawarskiej. Popiersia zostały przez niego datowane na okres w przedziale około 1375-1385, a co za tym idzie wiek pary królewskiej na około 14-24 lat dla Wacława i ok. 19-29 lat dla Joanny^[3]. Pierwotnie popiersia były prawdopodobnie umieszczone w dolnej części otworu okiennego tworząc jego przedłużenie; rozdzielający je pionowy słupek stanowił prawdopodobnie kontynuację słupka dzielącego okno na dwie części^[3].

Większe przebudowy kamienicy miały miejsce w 1500 roku oraz około 1691 roku za sprawą ówczesnego właściciela budynku Eliasa Scholze^[6]. Fasada kamienicy otrzymała wówczas barokową formę^[b]. Pomiędzy osiami okiennymi pojawiły się boniowane pasy zakończone cokołami i głowicami podobnymi do pilastrów małego porządku^[7]. Same okna zostały ujęte "w uszakowe obramienia z wydatnymi zdwojonymi klińcami akcentującymi oś nadproża, wchodzącymi w strefę wieńczących okna trójkątnych i odcinkowych tympanonów"^[7]. Kamienica do czasów baroku była sześciotraktowym budynkiem z sienią przechodnią, z której wchodziło się na klatkę schodową oraz na przeciwlegle położony niewielki dziedziniec pełniący również funkcje świetlika. Pomieszczenia znajdujące się po oby stronach sieni miały sklepienia kolebkowe i krzyżowe lub krzyżowo-żebrowe^[3]. Niemiecki grafik Bernhard Mannfeld na jednej ze swoich grafik sporządzonych w latach 1870-1872 przedstawił późnogotycki portal jaki znajdował się w kamienicy. Portal był zamknięty dwuramiennym łukiem z umieszczonymi nad nim przenikającymi się pod kątem prostym laskowaniami. Drzwi portalu były drewniane, gęsto obite ćwiekami przytwierdzającymi ułożone koncentrycznie żelazne listwy^[8].

Znacząca przebudowa budynku miała miejsce w 1714 roku za sprawą kolejnego właściciela kamienicy Ernsta von Löwenstedt und Ronneburg^[5]. Autorem nowego projektu był budowniczy Johann Georg Kalckbrenner. Dwutraktowa kamienica miała pięć kondygnacji i czteroosiową fasadę zakończoną wydatnym gzymsem z attyką w formie tralkowej balustrady^[c] i z licowaną kamienną okładziną, zdobioną facjatą (lukarną) stanowiącą rodzaj belwederu i z przerywanym segmentowym frontonem. Całość przykrywał płaski tarasowy dach (w późniejszym okresie zamienionym na dach kalenicowy)^[9][10].

Na parterze w drugiej od lewej osi znajdował się portal, znany jeszcze z przebudowy sprzed 1691^[10]. W kolejnej przebudowie w drugiej połowie XVIII wieku dodano drugi podobny portal w osi trzeciej. Pierwszy prowadził do wąskiej przejściowej sieni i klatki schodowej umieszczonej z boku w połowie jej długości, naprzeciw której znajdował się niewielki kwadratowy dziedzińczyk-świetlika a drugi do pomieszczenia sklepowego^[3][9][d]. Na podstawie rysunku niemieckiego rysownika Ottona Probsta portal był dwudzielny; w części środkowej znajdował się atlant pełniący formę podpory oraz dynamiczne formy gierowanych gzymsów i naczółki wypełnione ornamentalną dekoracją^[3]. Nad portalem, znajdowała się figura jeźdźca na wspiętym koniu kojarzona z litewską Pogonią, depczącą leżącą postać lub jak opisywał dekoracje Hans Lutsch było to częściowo pełnoplastyczne przedstawienie, z postacią w półfigurze deptaną kopytami konia^[3][6] a pod nimi trofea wojenne i herb Polski. Motywy militarne występowały również nad skrajnymi filarami portalów^[9] a na skrajnych końcach fasady panoplia^[3]. W tym okresie kamienica służyła jako kwatera królów polskich z dynastii saskich (m.in. Augusta II Mocnego i Augusta III), co wiąże się z nazwą kamienicy Pod polskim królem^[11] a którą Friedrich Nösselt wiązał z królem Augustem II Sasem^[3][e]

Kolejną przebudowę kamienica przeszła w 1905 roku^[9] lub w latach 1907 a 1910^[3]. Została wówczas rozebrana, a w jej miejsce wzniesiono trzyosiowy budynek według projektu Alvina Wedemanna, w którym mieścił się, założony w 1879 roku Breslauer Disconto-Bank^[f], a następnie Bank für Handel und Industrie (Bank Handlowo-Przemysłowy)^[5]. W 1927 skrzydło od strony ul. Szewskiej zostało sprzedane właścicielom domu towarowego Baraschów. Do końca 1945 roku w budynku mieścił się oddział Dresdner Banku^[13].

Pierwszymi znanymi właścicielami posesji wzmiankowanymi w dokumentach źródłowych pochodzących z XIV wieku była rodzina Domnik (Dominik), w kolejnych latach zapisywana jako Domnig, a od 1413 roku jako Domping^[2]. Ten sam ród właścicielem posesji był przynajmniej od 1345 roku, kiedy to w aktach notarialnych wspomniano o właścicielce domu Małgorzacie, wdowie po Dominiku^[2]. Dominik był kuśnierzem, w latach 1322-1336 wybierany był do ławy i rady miasta. Zmarł około 1337 roku, a wszystkie jego dobra odziedziczyła jego żona Margrite. W kolejnych latach posesja przechodziła w ręce kolejnych spadkobierców: najstarszego syna Hankego oraz jego dzieci. Hanke, podobnie jak jego ojciec był kupcem i jak on kilkakrotnie był wybierany do rady i ławy w latach 1354-1379. Posiadał komorę w Sukiennicach, wraz ze szwagrami skupywał posiadłości ziemskie, udziały, renty; był darczyńcą na rzecz miejskiego szpitala. Po śmierci Hankego 7 grudnia 1379 roku właścicielem budynku zwanym dworem została jego żona Kunegunda Borsnitówna, która rok później przekazała majątek na synów^[14]. Od tej daty nie wiadomo kto właściwie zamieszkiwał posesje do 1410 roku, kiedy to kamienica została sprzedana Hansowi Merbote wraz z wszystkimi domami tylnymi i czynszowymi^[g]. Merbote był radnym w 1416 roku i kupcem, a jego działalność handlowa sięgała Lwowa, Krakowa, Norymbergię i Kolonię^[16]. W 1421 roku Hans Merbote został oskarżony o morderstwo, a jego majątek został przekazany staroście Albrechtowi von Colditz, który przekazał go bratu Hansa, Niklasowi. Następna wzmianka na temat Hansa Merbote pochodzi z 1430 roku, gdzie w jednym dokumencie wzmiankuje się o nim jako mieszkańcu Krakowa, ale obywatelu Wrocławia^[17]. Niklas Merbote, właściciel kamienicy Rynek 5, 27 maja 1429 roku sprzedał cały majątek brata Hansowi Smed (Shmit), kupcowi, właścicielowi komory w Sukiennicach. Po jego śmierci w 1431 roku kamienicę odziedziczyli jego synowie Joachim i Liebste^[18], którzy odsprzedali w tym samym roku majątek innemu kupcowi Güntherowi Richter a ten, w 1433 roku, odsprzedał go powracającemu do Wrocławia Hansowi Merbote. Według Golińskiego zmiana właścicieli kamienicy w ciągu kilku lat mogła mieć związek z rozliczeniami pomiędzy kupcami. W rękach Mebote kamienica znajdowała się do 1440 roku, kiedy to jej chwilowym właścicielem został Hans Foit, a następnie (w tym samym roku) kuśnierz Venczes Bhemen a od 1441 kuśnierz Johannes Drewsener właściciel kamienicy Pod Złotym Psem (Rynek 41). Był on właścicielem kamienicy do 1457 roku, kiedy to przekazał ją córce Barbarze i jej mężowi Georgowi Steinkeller pod warunkiem możliwości mieszkania w kamienicy do końca jego dni. Ostatnie wzmianki na jego temat pochodzą z 1463 roku^[19].

Georg Steinkeller był zamożnym kupcem i ziemianinem; skupował renty i posiadłości ziemskie. W latach 1465–1466 i w roku 1467 był wybierany do ławy. W 1467 roku musiał złożyć urząd z powodu oskarżenia o współodpowiedzialność za klęskę wojsk wrocławskich w bitwie pod Ząbkowicami. W 1472 roku przez rok był uwięziony przez radę, a następnie wygnany. Zamieszkał w księstwie oleśnicki; wstąpił na służbę biskupią i dzierżył starostwo w Miliczu. W 1475 roku uzyskał skasowanie wyroku przez króla, odzyskując tym samym obywatelstwo Wrocławia. W 1484 roku został członkiem rzymskiego bractwa Ducha Świętego^[20]. Georg Steinkeller zmarł w 1485 roku a posesję odziedziczyła jego żona Barbra; w jej rękach kamienica znajdowała się do 1492 roku. Nowymi właścicielami zostali Martin i Urszula Prockisch. Martin był tkaczem sukiennikiem i był jedynym przedstawicielem swojej profesji posiadającym kamienice przy Rynku. W latach 1505–1508 zasiadał w radzie i ławie^[21].

Podczas działań wojennych w 1945 roku kamienica uległa częściowemu zniszczeniu. Została odbudowana w formie barokowej, z czterema kondygnacjami i z trzyosiową fasadą oraz nakryta płaskim dachem^[5]. Obecnie na jej parterze znajduje się restauracja sieci McDonald’s^[22].

• Jan Harasimowicz: Encyklopedia Wrocławia. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5.
• Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
• Wojciech Brzezowski: Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005.
• Krystyna Kirschke: Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1890-1930: struktura, kolorystyka, dekoracja. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-918-6.
• Rafał Czerner, Czesław Lasota: Średniowieczne murowane obiekty handlowe na rynku wrocławskim. W: Zdzisław Wiśniewski: Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. średniowieczny Śląsk i Czechy, centrum średniowiecznego miasta. Wrocław a Europa środkowa. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii: Wratislavia Antiqua 2, 2000.

• Mateusz Goliński: Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji (cz2: 1421-1500). Wrocław: Chronicon, 2015.
• Mateusz Goliński: Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji (cz1: 1345-1420). Wrocław: Chronicon, 2011.
• red. Piotr Łukaszewicz: Ikonografia Wrocławia. Wrocław: Muzeum Narodowe, 2008.