Jan Szczepanik

Nieślubny syn Marianny, córki rolników ze Zręcina k. Krosna (ur. 1841). Do 1875 r. wychowywany przez matkę, a po jej zamążpójściu za Ludwika Panka, wychowywał się u swoich wujostwa, Salomei i Wawrzyńca Gradowiczów w Krośnie^[6]. W mieście uczęszczał do pojezuickiej szkoły ludowej w latach 1878–1885. Towarzyszami dziecięcych zabaw byli późniejszy poeta i tłumacz Franciszek Pik zw. Mirandola, późniejszy geograf Eugeniusz Romer, przyszły generał Jan Romer oraz sędzia Jan Konstantynowicz. Następnie uczył się w Gimnazjum w Jaśle 1885–1888 i seminarium nauczycielskim w Krakowie. W gimnazjum jego kolegami byli późniejszy bankowiec Stanisław Szymański, prokurator Józef Kolbusz, sędzia Stanisław Sieradzki oraz księgarz i wydawca Kasper Wojnar, a w krakowskim seminarium Kazimierz Zimowski, autor podręczników do nauki historii. Maturę zdał 9 czerwca 1892 r. W latach 1887–1890 był nauczycielem wspomagającym w szkole powszechnej w Bączalu Dolnym koło Jasła, założonej w 1885^[7][8]. Do 1896 r. pracował jako nauczyciel w podkrośnieńskich wsiach – najpierw w Potoku, następnie w Korczynie i Lubatówce oraz w podkrakowskiej Luboczy.

Z Korczyny przeniósł się do Krakowa, gdzie zatrudnił się w leżącym na rogu ulic Floriańskiej i Św. Tomasza „Magazynie aparatów fotograficznych” Ludwika Kleinberga. Tam poznał technologię oraz konstrukcję ówczesnych aparatów oraz przyborów fotograficznych^[6]. Kleinberg zajął się później finansowaniem pomysłów swojego pracownika i założył w Wiedniu w 1898 roku towarzystwo zajmujące się wdrażaniem wynalazków Szczepanika pod nazwą „Societe des Inventions Jan Szczepanik et Cie”, które uruchomiło zakład produkujący karty perforowane do unowocześnionych przez wynalazcę maszyn żakardowych^[6]. Wynalazca posiadał swoje pracownie m.in. w Wiedniu, Berlinie i w Dreźnie.

W 1900 w prasie donoszono o Szczepaniku, określając go mianem najsłynniejszego rekruta armii austro-węgierskiej, jako że po wystąpieniu z zawodu nauczycielskiego został zobowiązany do odbycia trzyletniej służby wojskowej i mimo starań jej uniknięcia na początku października 1900 wstąpił do 45 pułku piechoty w Sanoku^[9]. W latach 1900–1902 odbywał służbę wojskową w Przemyślu, gdzie poznał swoją żonę Wandę z Dzikowskich, córkę lekarza powiatowego Zygmunta.

Od 1902 Szczepanik był związany z Tarnowem. W dniu 8 listopada 1902 r. w tarnowskiej bazylice katedralnej poślubił Marię Hiacyntę Wandę Dzikowską. W latach 1902–1906 małżonkowie przebywali głównie w Wiedniu. Od 1906 r. zamieszkali na stałe w Tarnowie. Miał 5 dzieci: Andrzeja (1904–1907), Zbigniewa (1906–1969), Bogdana (1908–1978), Bogusława (1912–1942) i Marię zamężną Zboińską (1914–2005). Jego wnukiem jest Jerzy Szczepanik-Dzikowski, znany architekt. Jan Szczepanik zmarł 18 kwietnia 1926 r. w Tarnowie. Został pochowany na Starym Cmentarzu w grobowcu rodziny Dzikowskich.

 

 

Szczepanik był autorem wielu wynalazków z dziedziny barwnego tkactwa, techniki filmowej oraz fotograficznej. Pierwsze wynalazki jakie opracował przeznaczone były dla przemysłu włókienniczego. Już podczas pobytu w Korczynie odwiedzał miejscowe warsztaty tkackie zastanawiając się nad udoskonaleniem sposobu produkcji tkanin. Zamierzał unowocześnić stosowane wówczas metody chałupnicze co w okresie późniejszym zaowocowało wynalazkami na tym polu. Szczególnie zainteresował się technologią barwnego tkactwa, które w owym czasie ze względu na stopień skomplikowania wykonywane były przez sterowane kartami perforowanymi maszyny żakardowe wynalezione przez Josepha Marie Jacquarda. Zarówno karty perforowane zwane wówczas patronami, które sterowały tymi maszynami, jak i praca na nich była wykonywana ręcznie. W 1896 roku Szczepanikowi udało się opracować tańszą od ówcześnie stosowanych fotoelektryczną metodą tkania wzorzystego^[5]. Jego innowacje polegały na zastosowaniu metod fotograficznych w przygotowaniu kart, automatyczne wykonywanie na nich perforacji, zamontowanie automatycznego systemu odczytującego je oraz zastosowanie elektryczności w sterowaniu urządzeniem^[10]. Wszystkie wynalazki tkackie Szczepanika opatentowano w Niemczech, Austrii, Anglii oraz Stanach Zjednoczonych, gdzie spotkały się z wielkim zainteresowaniem przemysłowców ponieważ znacznie skracały i upraszczały proces produkcji tkanin oraz obniżały ich koszt^[6]. Jan Szczepanik wynalazł również:

• telektroskop – urządzenie do przesyłania na odległość ruchomego obrazu kolorowego wraz z dźwiękiem, protoplastę dzisiejszej telewizji^[5],
• system barwnego tkactwa – wynaleziono w 1896 roku. Jest to elektryczna metoda fotograficznego kopiowania wzorów podczas produkcji tkanin. System ten stosowany był od 1898 roku przez austriacki oraz niemiecki przemysł włókienniczy,
• system barwnego filmu – opracowany przez wynalazcę w 1899 roku system małoobrazkowej, barwnej kliszy filmowej, na którą w 1900 Szczepanik uzyskuje brytyjski patent^[6]. Do odwzorowania kolorów wynalazca użył w niej czarno-białego filmu oraz filtrów w trzech kolorach: czerwonym, zielonym oraz niebieskim. W 1915 roku opracowuje kamerę filmową do filmu barwnego, a później także projektor^[6]. Film został dopracowany w latach 1918–1925 i był wysoko ceniony za bliskie realizmowi oddawanie kolorów. Innowację Szczepanika na tym polu wyparł dopiero amerykański Technicolor^[5],
• system kolorowej fotografii oraz światłoczuły papier barwny^[5] – metoda ta została wykorzystana później przez przedsiębiorstwa Kodak (1928) oraz Agfa (1932)^[4],
• telefot – udoskonalone urządzenie do przenoszenia obrazu na odległość przedstawione na Wystawie światowej w Paryżu w 1900 roku^[11],
• fotometr – urządzenie do pomiaru jasności^[4],
• kamizelka kuloodporna – projekt własnej kamizelki kuloodpornej z roku 1901^[12][4] (opatentował ją niemal w tym samym czasie inny Polak – Kazimierz Żegleń), wykonany z jedwabnej tkaniny z cienkimi blachami stalowymi. Wynalazek ten przyniósł Szczepanikowi sławę, ponieważ obronił przed śmiercią w zamachu króla hiszpańskiego Alfonsa XIII, który w dowód wdzięczności udekorował Szczepanika wysokim odznaczeniem państwowym – Orderem Izabeli Katolickiej w 1902^[13]. Podobnie zamierzał uczynić Mikołaj II, jednakże Szczepanik z pobudek patriotycznych odmówił przyjęcia orderu; zatem zamiast orderu car obdarował go złotym zegarkiem wysadzanym brylantami.
• fotosculptor – przyrząd służący do kopiowania rzeźb metodą fotograficzną^[4][5],
• caloridul – wynaleziony w 1901 roku^[4] samoczynny regulator ciągu kominowego w paleniskach kotłowych dający duże oszczędności węgla^[6]. Opatentowany w Niemczech oraz Anglii,
• film dźwiękowy,
• silnik elektryczno-chemiczny^[5].

 

Zarówno Jan Szczepanik, jak i Kazimierz Żegleń uważali się za jedynego wynalazcę kamizelki kuloodpornej. Kazimierz Żegleń jako pierwszy uzyskał patent (1896 r. i 1897 r.) oraz dokonywał publicznych demonstracji skuteczności kamizelki na kilka lat przed Szczepanikiem (pierwsze publiczne pokazy swojej kuloodpornej tkaniny Kazimierz Żegleń przeprowadził z udziałem policji chicagowskiej 16 marca 1897 roku). 7 maja 1897 roku Kazimierz Żegleń zlecił firmie Szczepanika opracowanie technologii tkania maszynowego kamizelki kuloodpornej. Szczepanik znacząco ulepszył konstrukcje jedwabnej tkaniny kuloodpornej dzięki technice tkania wypukłych dywanów oraz dzięki swoim maszynom tkackim uzyskał materiał wyższej jakości niż Żegleń, który tkał materiał ręcznie^[14].

• Jan Szczepanik jest patronem szkół w Łodzi^[15], Krośnie^[16] i Tarnowie^[17] oraz ulic w Tarnowie, Krośnie, Warszawie i Korczynie.
• Od 2003 r. w Tarnowie działa Fundacja im. Jana Szczepanika^[18], której głównym celem jest popularyzacja postaci patrona. Od 2010 r. wydaje publikacje z serii Biblioteka Fundacji im. Jana Szczepanika.
• W Tarnowie znajdują się pomniki wynalazcy, autorstwa Michała Poręby: jeden na placu obok szkoły, której jest patronem, drugi na grobowcu na Starym Cmentarzu.
• W 2013 r. BM Production z Krakowa nakręciło film dokumentalny Galicyjski Geniusz^[19].
• 24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Targówek zostało nadanie imię Jana Szczepanika^[20].
• 17 czerwca 2012 otwarto wystawę „Jan Szczepanik – polski Edison” w Narodowym Muzeum Techniki w Warszawie^[21][22].
• W 2011 r. Poczta Polska wydała znaczek pocztowy z Janem Szczepanikiem oraz modelem kamery filmowej^[23].
• Telewizja Polska wyprodukowała serial dokumentalny Geniusze i marzyciele – Szczepanik był bohaterem szóstego odcinka.

•  
  Zdjęcie Jana Szczepanika z jego autografem
•  
  Jan Szczepanik z żoną
•  
  Prezentacja kamizelki kuloodpornej
•  
  Maszyna tkacka opatentowana przez Jana Szczepanika
•  
  Artykuł M. Twaina o Szczepaniku
•  
  Opakowanie kolorowego papieru fotograficznego
•  
  Nekrolog Jana Szczepanika
•  
  Grób Jana Szczepanika na Starym Cmentarzu w Tarnowie
•  
  Pomnik Jana Szczepanika w Tarnowie
•  
  Dom rodzinny Jana Szczepanika w Tarnowie
•  
  Tablica pamiątkowa w Tarnowie
•  
  Tablica pamiątkowa w Krośnie

• Władysław Jewsiewicki, Jan Szczepanik wielki wynalazca, Warszawa 1961.
• Władysław Jewsiewicki, Polski Edison Jan Szczepanik, Warszawa 1972.
• Anna Pragłowska, Zapomniany wynalazca: O Janie Szczepaniku, Zespół Szkół Odzieżowych im. Jana Szczepanika w Tarnowie, Tarnów 2002, Katalog książek MBP w Tarnowie.
• Lucyna Smoleńska, Mieczysław Sroka, Wielcy znani i nieznani, Polski Edison – Jan Szczepanik (1872–1926), Wydawnictwo Radia i Telewizji, Warszawa 1988, s. 222–242.
• Anna Pragłowska, Wizytówki miasta Tarnowa, Tarnów 2005, ISBN 83-87785-27-X, Katalog książek MBP w Tarnowie.
• Antoni Sypek, Mój Tarnów, Fundacja Tarnowskie Towarzystwo Przemysłowe i Izba Przemysłowo-Handlowa w Tarnowie, Tarnów 2005, ISBN 83-87-183-97-0, Katalog książek MBP w Tarnowie.
• Antoni Sypek, Cmentarz Stary w Tarnowie: przewodnik t. II, Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne: Muzeum Okręgowe: Urząd Miejski, Tarnów 1994, ISBN 83-901529-4-0, Katalog książek MBP w Tarnowie.
• Mieczysław Czosnyka, Szczepanik Jan, Encyklopedia Tarnowa, Tarnów 2010, isbn 978-83-87366-96-4.
• Mieczysław Czosnyka, Jan Szczepanik Ambasadorem Tarnowa, Tarnów 2011, isbn 978-83-931247-0-1.
• Roman Włodek, Szczepanik Jan, Polski Słownik Biograficzny, zeszyt 193, Warszawa-Kraków 2010.
• Polski Słownik Biograficzny. Warszawa-Kraków: Instytut Historii PAN, 2010, s. 275–278. ISBN 978-83-88909-87-0.
• Genialne urodziny. Jubileusz 140-lecia urodzin Jana Szczepanika. Tarnów gra ze Szczepanikiem, MieczysławM. Czosnyka (red.), Tarnów: Fundacja im. Jana Szczepanika, 2012, ISBN 978-83-931247-4-9, OCLC 860566056 . Brak numerów stron w książce
• AnnaA. Pragłowska AnnaA., Obrazy i barwy. O wynalazkach i życiu Jana Szczepanika, Tarnów: S-CAN Wydawnictwo, 2012, ISBN 978-83-87785-72-7, OCLC 848235022 . Brak numerów stron w książce
• Tarnowskie zderzenia teatralne. Wokół jubileuszy Jana Szczepanika, red. M. Czosnyka, Tarnów 2013. ISBN 978-83-931247-8-7.

• Rozbudowana i bogato ilustrowana witryna internetowa poświęcona Janowi Szczepanikowi autorzy: Irena Wilusz, Bartłomiej Lorenc.. new.zsp1.fc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-05)].
• Fundacja im. Jana Szczepanika. 1nlo.zso.tarnow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-20)].
• Artykuł na stronie Polskie Radia oraz nagranie wspomnień rodziny o Janie Szczepaniku
• Jan Szczepanik – strona internetowa z ilustrowaną biografią Jana Szczepanika oraz ilustracje jego wynalazków
• Strona internetowa ze skróconą historią wynalazków Jana Szczepanika. jan.private.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-13)].
• Obszerny artykuł o Janie Szczepaniku na stronie internetowej poświęconej dwudziestoleciu międzywojennemu w Polsce
• Artykuł poświęcony Janowi Szczepaniakowi na blogu internetowym „tarnowskikurierkulturalny”, autor Grzegorz Szczerba
• Strona internetowa z artykułem o historii Jana Szczepanika
• Mark Twain – The Austrian Edison Keeping School Again. histv2.free.fr. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-28)]. (ang.).
• Mark Twain – From the „London Times” of 1904. histv2.free.fr. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
• Artykuł o spotkaniu Szczepanika z Twainem. histv2.free.fr. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-29)]. (fr.).
• Film pt. Jan Szczepanik z cyklu Wielcy Polacy – nieznani wynalazcy