Język aleucki

Aleucki wchodzi wraz z językami eskimoskimi (inuickimi i jupik) w skład rodziny eskimo-aleuckiej. Podstawowy podział na dialekty to: grupa wschodnioaleucka (aleucka wschodnia), atkańska i †attuański.

Grupa wschodnioaleucka obejmuje dialekty Unalaski, Zatoki Belkofskiego, wysp Akutan, Pribyłowa, Kashegi i Nikolskiego. Dialekt Wysp Pribyłowa ma najwięcej użytkowników spośród wszystkich dialektów aleuckich.

Na grupę atkańską składają się dialekty Wyspy Atka i †Wyspy Beringa. W 2021 roku zmarła Wiera Tymoszenko, uważana za ostatnią osobą posługującą się dialektem Beringa. Nadal jednak żyje kilka osób posługujących się dialektem Atka^[2].

Już wymarły attuański, używany na Wyspie Attu, był oddzielnym dialektem wykazującym wpływy atkańskie i wschodnioaleuckie. Wyspa Copper (Mednyj) została skolonizowana przez Attuańczyków, w wyniku czego powstał aleucki Wyspy Copper, który jest silnie skreolizowaną formą attuańskiego. Dzisiaj jednak używa się go wyłącznie na Wyspie Beringa, na którą mieszkańcy Wyspy Copper zostali ewakuowani w 1969 roku.

Wszystkie dialekty wykazują wpływ leksykalny rosyjskiego, a aleucki Wyspy Copper zapożyczył nawet wiele sufiksów fleksyjnych.

Fonemy spółgłoskowe różnych dialektów aleuckich są przedstawione poniżej. W pierwszej linii podano zapis w ortografii aleuckiej, w drugiej – transkrypcję IPA. Kursywą zaznaczono fonemy zapożyczone z rosyjskiego bądź angielskiego, a wytłuszczeniem rodzime fonemy aleuckie. Niektóre fonemy występują jedynie w części dialektów.

^* Rodzime tylko w attuańskiem (/v/ obecne także w zapożyczeniach)

^† Tylko we wschodnioaleuckich.

^‡ Tylko w atkańskim i zapożyczeniach.

Taff et al. (2001: 234) we współczesnych wschodnioaleuckich praktycznie nie ma opozycji dźwięczne: bezdźwięczne przy nosowych, sybilantach i sonorantach.

W języku aleuckim istnieje sześć fonemów rodzimych: krótkie a (/a/), i (/i/) i u (/u/) oraz ich długie odpowiedniki aa (/aː/), ii (/iː/) i uu (/uː/). Przed i po spółgłoskach uwularnych a się skraca, i redukuje do /e/, a u do /o/. Przed i po spółgłoskach koronalnych a redukuje się do /e/ lub /ε/, a u przechodzi w /y/ i /ʉ/ (Bergsland 1994: xix; Bergsland 1997: 21-22; p. też Taff et al. 2001: 247-49).

Większość słów w aleuckim daje się sklasyfikować jako rzeczowniki lub czasowniki. To, co w językach indoeuropejskich zazwyczaj wyraża się przymiotnikami lub przysłówkami, w aleuckim wyraża się zazwyczaj czasownikami lub afiksami słowotwórczymi.

Wszystkie rzeczowniki muszą zawierać sufiksy wyrażające liczbę (pojedyncza, podwójna, mnoga) i przypadek (Absolutiv: Relativ. Część badaczy, a przede wszystkim Anna Berge, nie zgadza się z opisem tej formy jako „przypadka”, ani nazwami „Absolutiv” i „Relativ”. To podejście do rzeczownika aleuckiego zostało zapożyczone z językoznawstwa eskimoskiego i terminy te istotnie mogą być mylące w odniesieniu do aleuckiego. Absolutiv jest formą podstawową rzeczownika, Relativ zaś opisuje stosunek rzeczownika do pozostałych części zdania, w szczególności także części, które nie zostały explicite wypowiedziane). W konstrukcjach posesywnych (dzierżawczych) aleucki zaznacza tak posiadacza, jak przedmiot posiadany (possessum):

• tayaĝu-x̂
  człowiek-Abs.
  'człowiek’
• ada-x̂
  ojciec-Abs.
  'ojciec’
• tayaĝu-m ada-a
  człowiek-Rel. ojciec-Poss.
  'ojciec [tego] człowieka’

Posiadacz poprzedza possessum. Tzw. „rzeczowniki pozycyjne” (positional nouns) są szczególną, zamkniętą grupą rzeczowników, które mogą przyjmować sufiksy lokatiwu i ablatiwu. Morfosyntaktycznie rzeczowniki pozycyjne są prawie identyczne do wyrażeń posesywnych:

• tayaĝu-m had-an
  człowiek-Rel. kierunek-Loc.
  'do (w kierunku) [tego] człowieka’

Czasowniki odmieniają się przez tryby (wszystkie) oraz osoby i liczby. Sufiksy osoby i liczby zgadzają się z podmiotem, o ile wszystkie nominalne fragmenty zdania są explicite wypowiedziane; ogólnie rzecz biorąc, jeśli dopełnienia lub przydawki (dopełnienie czasownika, konstrukcje z rzeczownikami pozycyjnymi, czy posiadacz konstrukcji posesywnej itd.) są opuszczone, to ich brak jest oznaczany przez sufiks anaforyczny przy czasowniku; w takiej sytuacji podmiot stoi zwykle w Relatiwie. Por.:

• Piitra-x̂ tayaĝu-x̂ kidu-ku-x̂.
  Piotr-Sg. Abs. człowiek-Sg. Abs. pomagać-Terazn.-3Sg.
  'Piotr pomaga [temu] człowiekowi.’
• Piitra-m kidu-ku-u.
  Piotr-Sg. Rel. pomagać-Terazn.-3Sg. ana.
  'Piotr mu pomaga.’
  (Bergsland 1997: 126-127)

Kiedy opuszczona zostaje więcej niż jedna informacja, orzeczenie zgadza się z elementem, którego liczba gramantyczna jest największa. Może to prowadzić do niejednoznaczności:

• kidu-ku-ngis
  pomagać-Terazn.-Pl. ana.
  'On(a) mu pomogł(a).' / ‘Oni pomogli mu/jej/im.’
  (Sadock 2000)

I rzeczowniki, i czasowniki podlegają bardzo często derywacji. Słowa po aleucku zaczynają się od morfemu leksykalnego nazywanego rdzeniem lub tematem (bazą, podstawą; ang. base), po którym może następować dowolna liczba sufiksów derywacyjnych (ang. postbase). Sufiksy fleksyjne są obowiązkowe; w ogóle nie istnieje morfem zerowy.

Zasadniczym szykiem w aleuckim jest SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie).

Choć aleucki wywodzi się z tego samego języka, co języki eskimoskie, to te dwie grupy wyewoluowały w całkiem odmienne strony i różnią się dziś istotnymi cechami typologicznymi. Aleucka fleksja została znacznie uproszczona w stosunku do pierwotnego systemu, który musiał charakteryzować praeskimo-aleucki: o ile w językach eskimoskich dopełnienia są wyrażane morfologicznie, o tyle aleucki opiera się raczej na sztywnym szyku.

W odróżnieniu od języków eskimoskich, aleucki nie jest językiem ergatywno-absolutywnym. Podmiot i dopełnienie nie mają w aleuckim odmiennych sufiksów w zależności od przechodniości; domyślnie oba zawierają sufiksy Absolutivu, a jeśli jakiś element zdania zostaje opuszczony, niezależnie od tego, czy odnosił się on do czasownika, czy rzeczownika, orzeczenie przyjmuje sufiks anaforyczny, a podmiot – Relativu.

Wspólną cechą typologiczną aleuckiego i języków eskimoskich jest polisyntetyczna morfologia derywacyjna, której „efektem ubocznym” są nieraz bardzo długie słowa:

• Ting adalu-usa-naaĝ-iiĝuta-masu-x̂ta-ku-x̂.
  mnie okłamywać-kogo-próbować-ponownie-może-Perfekt.-Terazn.-3Sg.
  'Może znowu chciał mnie oszukać.’
  (Bergsland 1997: 123)

Pierwszy kontakt z aleuckim nastąpił w roku 1741, kiedy ekspedycja Vitusa Beringa zebrała aleuckie nazwy miejscowe i imiona spotkanych Aleutów. Pierwszy „słownik”, a właściwie dość prosta lista słów dialektu Unalaski, została zestawiona w 1778 roku przez kapitana Jamesa Kinga podczas wyprawy Cooka. Wtedy też, po otrzymaniu wiadomości o rosyjskich wyprawach handlowych, aleuckim zainteresowała się Imperialna Akademia Nauk w Petersburgu.

Katarzyna II Wielka, która planowała stworzenie wielkiego słownika porównawczego wszystkich języków ówczesnego Imperium rosyjskiego, zatrudniła Petera Simona Pallasa do zebrania materiałów m.in. aleuckich. Podczas ekspedycji z lat 1791–1792, Carl Heinrich Merck i Michael Rohbeck zebrali sporo słownictwa i przeprowadzili spis męskiej populacji Aleutów zawierający ich imiona sprzed chrystianizacji. Podróżnik Jurij Feodorovič Lisjanskij także zebrał trochę słownictwa; później zbiór ten poszerzył jeszcze w 1804 i 1805 roku pełnomocnik cara Nikolai Rezanov. Kilka lat później ukazała się podobna do projektu carycy Katarzyny praca Johanna Christopha Adelunga i Johanna Severina Vatera pt. Mithridates oder allgemeine Sprachkunde 1806-1817, która pośród wielu skatalogowanych języków zawierała też aleucki.

Pierwszym profesjonalnym językoznawcą, który zajął się aleuckim był Duńczyk Rasmus Rask. W 1819 r. zebrał on słowa i paradygmaty odmiany od dwóch mieszkających w Petersburgu użytkowników wschodnioaleuckiego. W roku 1824 Innocenty z Alaski, kanonizowany kapłan prawosławny, de facto utworzył literacki aleucki oparty na dialekcie Unalaski. Stworzył dla niego ortografię (opartą na cyrylicy; ortografia łacińska pojawiła się później), przetłumaczył na aleucki Ewangelię Mateusza i kilka innych tekstów religijnych, a w 1846 roku wydał gramatykę wschodnioaleucką. Teksty tłumaczył przy pomocy przyjaciół Ivana Pan’kova, wodza Tigaldy i Jakuba Niecwietowa, kapłana z Atki, którzy obaj byli rodzimymi użytkownikami aleuckiego. Ten ostatni napisał także słownik atkańskiego aleuckiego. Po ukazaniu się prac Innocentego zainteresowanie aleuckim wzrosło w kręgach kościelnych. Ojciec Innocent Šajašnikov przetłumaczył na dialekt wschodnich Wysp Lisich katechizm, wszystkie cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie Nowego Testamentu; napisał też w tym języku własną pracę pt. Krótkie zasady pobożnego żywota. Większość tych prac została wydana w 1902 roku, choć napisano je w latach 60. i 70. XIX wieku. Ojciec Lavrentii Salamatov napisał katechizm i przetłumaczył trzy Ewangelie (św.św. Marka, Łukasza i Jana) na dialekt zachodnioatkański. Spośród tych prac Ewangelia św. Marka została wydana w 1959 roku w nowej ortografii oraz w pierwotnej, dwujęzycznej (rosyjsko-aleuckiej) postaci w 2007 roku, wraz z katechizmem dla dzieci Wyspy Atka.

Do końca XIX w. jeszcze kilku badaczy zapisywało aleucki: w 1871 roku, czyli wkrótce po odkupieniu Alaski przez Stany Zjednoczone, Francuz Alphonse Pinart, potem Amerykanin Lucien M. Turner w 1878 roku, następnie Polak Benedykt Dybowski w 1881 roku (dialekt Wysp Komandorskich), wreszcie Rosjanin Nikolai Vasiljevič Sljunin w roku 1892 (również dialekt Wysp Komandorskich).

W latach 1909–1910 etnolog Waldemar Jochelson podróżował do Aleutów Unalaski, Atki, Attu i Nikolskiego i spędził w sumie 19 miesięcy na pracach terenowych. Zbierał on dane etnograficzne z pomocą dwóch rodzimych użytkowników, Alekseja Jačmeneva i Leontija Sivstova. Zapisał wiele opowiadań aleuckich, opowieści ludowych i mitów, liczne z nich także nagrał. Udało mu się odkryć wiele do tej pory nieznanych słów i zagadnień gramatycznych.

W latach 30. dwóch Aleutów stworzyło dzieła uznawane za przełom w historii literackiego aleuckiego. Afinogen K. Ermeloff literacko opisał historię katastrofy statku, a Ardelion G. Ermeloff przez dekadę spisywał po aleucku dziennik. W tym samym czasie językoznawca Melville Jacobs zebrał kilka tekstów od Sergeja Golleya, rodzimego Atkańczyka.

Dalsze badania dialektu Wyspy Pribyłowa prowadził John P. Harrington w roku 1941. W 1944 roku Departament Zasobów Wewnętrznych USA w ramach działań wojennych opublikował opartą na pracach Vieniaminova broszurę pt. The Aleut Language, której zadaniem było umożliwić amerykańskim żołnierzom porozumienie z Aleutami.

W roku 1950 Knut Bergsland rozpoczął intensywne studia nad aleuckim. Ich efektem było opublikowanie w 1994 roku pełnego słownika aleuckiego, a w 1997 – gramatyki opisowej. Prace te nie byłyby możliwe bez współpracy ze strony Aleutów, a w szczególności atkańskiego językoznawcy Mosesa Dirksa.

Artykuły na temat aleuckiego publikowali m.in. Michael Krauss, Jeff Leer, Michael Fortescue i Jerrold Sadock.

Alice Taff prowadziła badania nad aleuckim od lat 70. XX wieku, zajmując się głównie szczegółowymi opisami aleuckiej fonetyki i fonologii.

Także Anna Berge prowadzi badania nad aleuckim. Jej podstawowym polem badań jest struktura dyskursu w aleuckim oraz morfosyntaksa, a także materiały do nauki, jak gramatyka konwersacyjna dialektu atkańskiego, napisana wraz z Mosesem Dirksem.

W 2005 roku Parafia Wszystkich Świętych Północnoamerykańskiego Kościoła Prawosławnego rozpoczęła ponowną publikację aleuckich tekstów historycznych z lat 1840–1903.

• Berge, A. / Dirks, M.: Niiĝuĝis Mataliin Tunuxtazangis: How the Atkans Talk (A Conversational Grammar), Alaska Native Language Center, University of Alaska, Fairbanks 2006
• Bergsland, K.: Aleut Dictionary = Unangam Tunudgusii: an unabridged lexicon of the Aleutian, Pribilof, and Commander Islands Aleut language, Alaska Native Language Center, University of Alaska, Fairbanks 1994
• Bergsland, K.: Aleut Grammar = Unangam Tunuganaan Achixaasix̂, Alaska Native Language Center, University of Alaska, Fairbanks 1997
• Sadock, J. M.: Aleut Number Agreement. Przedstawione na 26. dorocznym zjeździe Berkeley Linguistic Society [1].
• Taff, A. et al.: Phonetic structures of Aleut, Journal of Phonetics 29 (2001): 231–271
• A.A. Berge A.A., Eskimo–Aleut, [w:] E.K.E.K. Brown, SarahS. Ogilvie (red.), Concise Encyclopedia of Languages of the World, Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 371–374, ISBN 978-0-08-087775-4, OCLC 318247422  (ang.).

Zobacz hasło aleucki w Wikisłowniku

• University of Alaska Fairbanks, Lista zbiorów aleuckich. alaska.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-17)].
• Język aleucki. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ros.).
• Aleut, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2023-09-20]  (ang.).
• Teksty prawosławne (po aleucku)
• Informacja o aleuckim z projektu Rosetta